ضرورت بازنگری در مهریه و ارائه الگوهای جایگزین برای استحکام خانواده
علی گیلوری
بسمهتعالی
نویسنده: علی گیلوری
بازنشسته و عضو داوطلب شورای حل اختلاف گرمسار
چکیده
افزایش نرخ طلاق در سالهای اخیر به یکی از چالشهای جدی خانواده ایرانی تبدیل شده است. بررسیهای میدانی و تجربههای حدود ۱۷ ساله نگارنده در شورای حل اختلاف گرمسار نشان میدهد که در کنار عوامل فرهنگی، اقتصادی و روانی، «مهریه سنگین» بهعنوان یک ذهنیت غلط و سنت نادرست، خود به عاملی برای تنش و فروپاشی رابطه زناشویی تبدیل شده است.
مهریه در اصل هدیهای معنوی و ضمانتی اخلاقی در جامعه ایرانی و اسلامی بوده که به یک ابزار چانهزنی، رقابت،جاهطلبی،فخرفروشی و گاها دامگذاری اقتصادی شده است.
این مقاله ضمن تحلیل آماری و حقوقی موضوع، مجموعهای از الگوهای جایگزین سازگار با شرع و قانون را پیشنهاد میکند که با اصلاح فرهنگ مهریه، میتواند قدمی در مسیر کاهش آسیبهای اجتماعی و بازسازی سلامت خانواده موثر باشد.
مقدمه
در یک دهه گذشته، شاخصِ «نسبت طلاق به ازدواج» از حدود یک طلاق در برابر ۴/۴ ازدواج در سال ۱۳۹۰ به حدود یک طلاق در برابر ۲/۳ ازدواج در سال ۱۴۰۲ کاهش یافته است. به بیان دیگر، نرخ طلاق در کشور تقریباً دو برابر شده است.
استانهایی مانند تهران، البرز و کرمانشاه بالاترین میزان طلاق را به ثبت رساندهاند، در حالیکه استانهایی چون یزد، گلستان و سیستانوبلوچستان کمترین آمار را دارند. استان سمنان نیز در میانگین قرار دارد ولی با شیبی افزایشی همراه بوده است.
مطالعات میدانی در سطح کشور و نیز حضور مداوم نگارنده طی ۱۷ سال گذشته در شورای حل اختلاف گرمسار، نشان داده است که عوامل مؤثر بر طلاق را میتوان در چند محور خلاصه کرد:
⚠️فقر اقتصادی-تفاوت فرهنگی- ناآگاهی در مهارتهای زندگی- اعتیاد به مواد مخدر و مسکرات- عدم صداقت درباره وضعیت مالی و تحصیلی- ضعف تابآوری در مواجهه با بحرانها و...
در کنار این عوامل، مسئله «مهریه سنگین» اهمیت ویژهای دارد؛ موضوعی که نهتنها بازدارنده نیست بلکه گاهاً به یک عامل تهدید و تسریعکننده در طلاق تبدیل میشود.
تجربههای قضایی و بررسیهای آماری نشان میدهد:
❗️حدود نیمی از پروندههای مهریه مربوط به مهریههای بالای ۳۰۰ سکه است.
❗️بخش بزرگی از مردان محکوم به مهریه توان پرداخت یکجای وحتی اقساط آنرا ندارند و به زندان میافتند.
حتی در بسیاری از طلاقهای توافقی، مهریه سنگین به موتور محرک جدایی تبدیل شده است.
در عمل مهریه بالا اغلب احساس ناامنی، ترس از سرمایهگذاری مالی، و بیاعتمادی در آغاز زندگی مشترک ایجاد میکند.
زن نیز با داشتن مهریه سنگین، بعضاً تصور میکند «تملک یک حق فوری» دارد و مرد در شرایط فشار روانی قرار میگیرد؛ همین مسئله باعث میشود اختلافات کوچک سریعتر به سمت جدایی سوق پیدا کند.
✅بررسی از منظر شرعی و قانونی مدنی
در فقه اسلامی دو اصل مهم وجود دارد:
«الناس مسلطون علی اموالهم» و
«اوفوا بالعقود»
از منظر قانون مدنی:
ماده ۱۰ قانون مدنی: قرارداد بین اشخاص اگر مخالف شرع و قانون نباشد معتبر است.
از این رو، مهریه سنگین یا سبک از نظر شرعی و قانونی مجاز است، اما تشویق به میانهروی، سهولت ازدواج و پرهیز از تکلّف یک آموزه قطعی دینی است:
«خیرُ الصَّداقِ أیسرُه» – بهترین مهریه، آسانترین آن است.
پیامبر(ص) و ائمه(ع) همواره به کاهش مهریه سفارش کردهاند.
بنابراین، هر نوع الگوی جایگزینِ منطقی، عادلانه و مورد توافق طرفین که در قالب «شرط ضمن عقد» یا «وکالت» باشد، از نظر شرعی و قانونی کاملاً معتبر و مشروع است.
✳️ پیشنهادهای جایگزین برای مهریه سنگین.
(همسو با شرع، قانون و عرف جدید)
⁉️ این موارد باید بعنوان پیشفرض در دفترچههای قباله ازدواج چاپ گردد.
۱. مهریه کم + وکالت در طلاق
در هنگام عقد، زوج میتواند به زوجه «وکالت در طلاق» بدهد.
اینکار:
⬅️ حقوق زن را تضمین میکند،
از فشار مهریه سنگین بر مرد میکاهد،
و تنشهای احتمالی آینده را به حداقل میرساند.
بعداز تصمیم نهایی بر جدایی، اختیار زوج و زوجه برای اجرا برابر میشود.
این روش در فقه امامیه کاملاً پذیرفته شده است.
۲. مهریه کم + مشارکت در اموالِ پس از ازدواج
بر اساس مواد ۱۰ و ۱۱۱۹ قانون مدنی، زوجین میتوانند شرط کنند که اگر به طلاق رسیدند، زوجه در درصدی مشخص(۵۰درصد، ۶۰درصد، حتی بیشتر ) از اموالِ حاصلشده در دوران زندگی مشترک شریک باشد.
این مدل:
⬅️ موجب عدالت مالی میشود،
به زن امنیت اقتصادی میدهد، انگیزه تلاش طرفین برای پسانداز و افزایش سرمایه و دارایی ایجاد میکند،
و در عین حال فشار مهریههای نجومی را حذف میکند.
این روش در بسیاری از کشورها نیز رایج است.👇
۳- مهریه کم + داور مرضیالطرفین.
زوجین در عقد مشخص کنند که در صورت اختلاف، حلوفصل مالی_ نفقه- اجرتالمثل- نحله- سهم از اموال دوران زوجیت- و … توسط یک داور بیطرف حقیقی یا موسسات حقوقی انجام شود.
《فابعثوا حکماًمن اهله و حکماً من اهلها》سوره نساء آیه ۳۵
اینکار:
🛴⬅️ از اختلافات فرساینده جلوگیری میکند.
هزینههای دادرسی را به حداقل میرساند.
و روند طلاق را منطقیتر میکند.
۴ - مهریه کم + مشاوره اجباری پیش از طلاق
الزام به مشاوره (نه تحمیل به ادامه زندگی) از قوانین حمایتی است و با اصول فقهی زیر سازگار است:
⬅️ قاعده حفظ نظام: جلوگیری از فروپاشی خانواده.
قاعده لاضرر: جلوگیری از آسیبهای روانی و اجتماعی.
تقدم مصلحت اهم( کودکان و خانواده) بر مصلحت مهم.
میتوان ضمن عقد شرط کرد که:[ درصورت قصد طلاق، زوجین ملزم به شرکت در ... تعداد جلسه
مشاوره حقوقی و خانوادگی باشند، و درصورت تائید حداقل ... تعداد مشاور برای جدایی، زوج مکلف به دادن وکالت در طلاق به زوجه باشد].این روش:
طلاقهای احساسی و عجولانه را کاهش میدهد.
فرصت بازسازی رابطه را فراهم میسازد.
فرصت برابری تصمیم را برای زوجین فراهم میآورد.
با آموزههای دینی درباره اصلاح ذاتالبین هماهنگ است.
کاملا منطبق با اخلاق و مقاصد شریعت است.
♻️ مقایسه استانی و تأثیر عوامل فرهنگی – اقتصادی
بررسی آمارهای استانی:
طلاق در سال ۱۴۰۲:
تهران حدود ۵۰ درصد.
عرف مهریه بالا و رقابتی.
البرز حدود ۴۶ درصد.
مهریه معمولا بالای ۳۰۰ سکه.
گیلان حدود ۴۴ درصد.
عرف مهریه متوسط رو به بالا.
قم حدود ۴۴ درصد.
مهریه بالا و حساسیتهای مذهبی-اجتماعی. سیستانوبلوچستان حدود ۱۲–۱۴ درصد
مهریه سنتی و سبک (شتر، قرآن، پول اندک)
خراسان جنوبی ۱۸–۲۰ درصد.
عرف مهریه بسیار پایین
کردستان حدود ۲۵ درصد.
مهریه سبک یا توافقی بدون سنگینی.
هرمزگان حدود ۲۱–۲۳ درصد.
مهریه سبک و ساده.
🔽 براساس دادههای سازمان ثبت اسناد :
حدود ۴۸٪ از پروندههای مهریه در ۵ سال گذشته به مطالبه مهریه بیش از ۳۰۰ سکه مربوط بوده است.
بیش از ۶۵٪ زندانیان مهریه توان مالی پرداخت حتی اقساط سبک را ندارند.
بخش قابل توجهی از طلاقهای توافقی، پس از فشارهای ناشی از مهریه سنگین و اختلافات مالی رخ میدهد.
در استانهایی با سبک زندگی سنتی و مهریههای پایینتر، نرخ طلاق نیز بهطور محسوسی پایینتر است.
استانهایی با هزینههای بالای زندگی، شهرنشینی مدرن و مهریههای سنگینتر، آمار طلاق بیشتری دارند.
استان سمنان طی یک دهه اخیر روند افزایشی اما کنترلشده داشته است.
این دادهها تأیید میکند که مدل مالی ازدواج نقش مهمی در پایداری خانواده دارد.
🔴 علاوه بر این، دادههای رسمی نشان میدهد که تعداد ازدواجها نیز کاهش قابل توجهی یافته است. در سال ۱۴۰۲ تنها حدود ۴۸۱ هزار ازدواج ثبت شده که کمترین رقم در نزدیک به سه دهه گذشته است.
این وضعیت — طلاقهای متعدد و ازدواجهای کمتر — هشدار جدی نسبت به تزلزل بنیاد خانواده در کشور است.
🔃 جمعبندی:
مهریه سنگین اگرچه در ظاهر «ضمانت» تصور میشود، اما در عمل:
امنیت روانی زوجین را کاهش میدهد،
به ابزار فشار و تهدید تبدیل میشود،
و در بسیاری از پروندهها به یک عامل محرک طلاق بدل شده است.
در مقابل، الگوهای جایگزین نظیر:
وکالت در طلاق، مشارکت در اموال، داوری بیطرف و مشاوره اجباری
موجب ایجاد ساختاری عادلانه، اخلاقی و پایدارتر برای ازدواج میشوند، که همگی منطبق با شرع، قانون و منطق میباشد و نیازی به تغییر قانون یا حکم فقهی ندارد، بلکه میتواند زندگی زناشویی را مستحکمتر، اخلاقیتر و عادلانهتر کند.
راهکارهای جایگزین باید بهتدریج در جامعه فرهنگسازی شوند و تبدیل به عرف عقلایی شوند؛ راهکارهایی که:
عادلانهتر
سازگار با شرایط اقتصادی امروز
متناسب با شرع و قانون
و کاهشدهنده آسیبهای خانوادگی میباشند.
🤲 امید است با گسترش این گفتمان، جامعه به سمت الگوی ازدواجهای کمتنش، پایدار، اخلاقی و مسئولانه حرکت کند.
جامعه امروز نیازمند گفتگو، فرهنگسازی و تغییر نگاه نسبت به مهریه است؛ تغییری که نه با حذف مهریه، بلکه با اصلاح سنتها و ارائه سازوکارهای عادلانه و شرعی ممکن خواهد شد.
انشاءالله این مقاله بتواند گامی کوچک در مسیر تقویت بنیان خانواده ایرانی و کاهش تنشهای حقوقی و اجتماعی باشد.❌❌