سیگار؟ نه ممنون، هوای تهران می‌کشم
روزنامه دانشگاه صنعتی شریفاز سال ١٣٨٤ که مؤسسه مطالعاتی زیست محیط پاک، اولین همایش با موضوع آلودگی هوا را برگزار کرد تاکنون، نشست، سمینار و جلسات زیادی برگزار شده تا آسمان ما را در تمام روزهای سال آبی کند. ٥ سال پیش قانون هوای پاک با ٣٤ ماده برای اجرایی شدن راهکارهای تخصصی تصویب شد. قانونی که عملیاتی نشدن آن در فصل سرما برای‌مان ملموس‌تر می‌شود. هفته گذشته یک نشست خبری به منظور ارائه تحقیقات و دستاوردهای دانشگاه شریف در حوزه آلودگی هوا با حضور تعدادی از اساتیدمان داخل دانشگاه برگزار شد که در ادامه صحبت‌های اساتید و سوال مهمی که توسط یکی از خبرنگاران در انتهای جلسه پرسیده شد، آورده شده است.
طرح‌ها زیاد، اجرا کم
دکتر مجید عباسپور؛ استاد دانشکده مهندسی مکانیک
از زمانی که قرار شد طرح‌های جامع آلودگی هوا درمورد هر کلان‌شهر اجرا شود، ما درگیر تدوین طرح جامع برای تعدادی از این شهرها بودیم. طرح ما شهرهای تبریز، قم، اراک و تهران را شامل می‌شد. کارهایی در این زمینه انجام شد و توصیه‌هایی صورت گرفت، که خیلی از این‌ها انجام نشد. همان‌طور که مستحضر هستید برنامه ششم توسعه امسال تمام شد و سال آینده شاهد اجرای برنامه هفتم توسعه هستیم. در سند هفتم توسعه که در چندماه گذشته منتشر شد، بحث محیط زیست مقدار خوبی کم‌رنگ شده است.
تکالیف مندرج در قانون هوای پاک و مصوبات دولت مثل از رده خارج کردن خودروها و موتور سیکلت‌های فرسوده، ماده ٧ قانون هوای پاک[1] که مورد معاینه قرار گرفتن موتورخانه‌ها و سامانه‌های احتراقی را مطرح کرده بود، طرح کهاب که شامل کنترل، هدایت، انتقال و بازیافت بخارات بنزین بوده، توسعه ناوگان حمل و نقل عمومی، تأمین نیازمندی‌ها و بستر برای اجرای تکالیف و ... مثال‌هایی هستند از کارهایی که اجرا نشد. یک حرکت‌هایی شروع شد در ابتدا ولی در حال حاضر خیلی شاهد انجام آن‌ها نیستیم.
پیشگیری بهتر از درمان
شاخص مورد استفاده در خبررسانی ما، شاخص AQI هست، منتها به نظر من این شاخص، شاخص کافی‌ای نیست. چند سال پیش ما در دانشگاه یک شاخصی تعریف کردیم به نام [2]AQRI. هزینه‌هایی که به‌خاطر آلودگی هوا به ما تحمیل می‌شود مانند ضرر حاصل از تعطیلی‌ها، هزینه درمان و ... مسائل حائز اهمیتی هستند که مورد توجه قرار نمی‌گیرند. اگر ریسک را هم وارد معادلات کنیم این امکان برای ما به وجود می‌آید که هزینه‌های خارجی را مورد توجه قرار دهیم، یعنی برای پیشگیری آلودگی منابعی اختصاص یابد تا ضرری که به جامعه وارد می‌شود کاهش یابد.
آگاهی کم است
دکتر سیدمهدی برقعی؛ استاد دانشکده مهندسی شیمی و نفت
من از یک دیدگاه دیگر می‌خواهم به قضیه نگاه کنم. مردم نسبت به مسائل زیست محیطی آگاهی کمی دارند. مسئله آلودگی هوا رابطه تنگاتنگی با مسئله انرژی دارد. طبق برآوردهایی که انجام شده، مقدار مصرف انرژی ما در روز به معادل ٧ میلیون! بشکه نفت رسیده است. در صورتی که قبلاً توانایی همین مقدار صادرات را داشتیم. متأسفانه افراد جامعه به اندازه‌ای که نیاز هست مسائل مصرف انرژی را در نظر نمی‌گیرند.
من سه سال پیش مهمان یکی از شرکت‌های پتروشیمی در جنوب بودم. شب را در یکی از مجتمع‌های مسکونی‌‌شان ساکن شدم. هنگام دوش ابتدا آب گرم بود چون آفتاب خورده بود، ده دقیقه باید صبر می‌کردی تا سرد شود، آبگرمکن هم روشن می‌کردند تا آب گرم تأمین شود. نمی‌توانیم پِرت انرژی بیشتری از این حالت تصور کنیم. یک سفر ترکیه رفته بودم برای کنفرانس، از ساختمان کنفرانس که در یک شهر ساحلی بود سقف خانه‌ها را دیدم، روی تمام آن‌ها آبگرمکن خورشیدی بود. به اصطلاح از انرژی‌های مجانی استفاده می‌کنند. در صنعت هم همین‌طور است. انرژی مصرفی تولید یک لاستیک در ایران، سه برابر تولید همان لاستیک در شرکت میتسوبیشی است. رسیدگی به مسئله آلودگی هوا بدون در نظر گرفتن مسئله انرژی قابل حل نیست. من نمی‌دانم چقدر از این مشکل را می‌توان گردن دولت انداخت. فکر می‌کنم جامعه خیلی نقش مهمی در حل این مشکل دارد.
قانون، مبانی، اراده سیاسی
دکتر محمدمسعود تجریشی؛ استاد دانشکده مهندسی عمران و معاون سابق محیط‌زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست
موقعی که وارد سازمان حفاظت از محیط زیست شدم، مواجه شدم با یک قانونی که تعداد زیادی ذی‌نفع و ذی‌مدخل داشت، هیچ آیین نامه‌ای برایش نوشته نشده بود و مجبور بودم در یک فاصله شش ماهه قانون هوای پاک(قانونی که در ده سال گذشته رفت و برگشت زیادی بین مجلس و دولت داشت)را به صورت عملیاتی دربیاورم.
یک متن نانوشته‌ای هست که می‌گوید شما اگر می‌خواهید چیزی اجرا نشود آن را پیچیده کنید. وقتی به قانون هوای پاک نگاه می‌کنیم، می‌بینیم برای یک حکم ده مجموعه را آورده که این‌ها باید وظایفی را انجام دهند. یک اشکال برمی‌گردد به نحوه قانون‌نویسی و انتظار ما که فکر می‌کنیم اگر قانون داشته باشیم، هوای پاک هم داریم.
یکی از مشکلات قانون هوای پاک این است که مبانی نظری برای حل مسئله در آن در نظر گرفته نشده. اختلافی که بین دولت و مجلس بر سر تعدادی از متن‌های این قانون بوده در انتها به نقطه‌ای رسیده که عملیاتی بودن آن‌ها را غیرممکن کرده. عدم وجود مبانی نظری برای حل مسئله باعث می‌شود در برنامه‌های سالانه و ٥ ساله بودجه‌ای برای آن در نظر نگیرند. از سال ٩٦ قانون هوای پاک توسط دولت به نهادهای اجرایی ابلاغ شده، اما تاکنون یک ردیف بودجه برای آن در نظر گرفته نشده. وقتی قانونی نوشته می‌شود باید منابع مالی برای اجرایی کردن آن نیز در نظر گرفته شود.
باید قانون هوای پاک را از اینکه چرا شهرها آلوده هستند، جدا کنیم. در سال ١٣٩٦ به ١٣ دانشگاه مطرح ٥٠٠ میلیون تومان دادیم تا به این سوال جواب بدهند؛ برای رفع آلودگی هوای تهران، چه اقدامی، توسط چه کسی، با چه میزان اثربخشی و در چه بازه زمانی باید انجام شود تا از پاکی هوای تهران اطمینان حاصل کنیم و سپس به دنبال تأمین منابع مالی برای اجرایی کردن آن راه‌حل برویم. هر کدام از دانشگاه‌ها گزارشی دادند و به سوالات جواب دادند.
مسئله بعدی داشتن اراده است. ٥ دی سال ١٤٠٠ یک جلسه با آقای دکتر مخبر و وزرای مربوطه برگزار شد. در آن جلسه راه‌حل‌ها مطرح شد. دکتر مخبر با آقای دکتر میرکاظمی تماس گرفتند تا برای تخصیص بودجه در جلسه حاضر و نظرشان را بگویند، متأسفانه آقای میرکاظمی توانایی حضور در جلسه را نداشتند. دکتر مخبر گفتند این جلسه با حضور آقای میرکاظمی هفته بعد برگزار شود. یک سال از آن روز می‌گذرد، اما با پیگیری‌هایی که بنده کردم، متوجه شدم هیچ جلسه‌ای برگزار نشده[3]. برای پیاده کردن این قانون نیاز به اراده سیاسی داریم.
راه‌حل بهینه با هوش مصنوعی
دکتر اکرم عوامی؛ استاد دانشکده مهندسی انرژی
با توجه به تخصصی که دارم به سراغ راه‌حل‌ها، همان قسمت برنامه‌ای که دکتر تجریشی اشاره کردند، می‌روم. به دو موضوع می‌پردازم، اولی روش‌های کنترل آلودگی در منابع ثابت، مخصوصاً صنایع بزرگ و نیروگاه‌ها و دوم، نقش برنامه‌ریزی انرژی پایدار برای کنترل اثرات ناشی از آلودگی هوا.
شاید آن چیزی که باعث می‌شود ما نتوانیم خیلی مسائل را اجرایی بکنیم بحث هزینه و تطابق زیرساختی صنایع برای پیاده‌سازی تکنولوژی جدید است. ما در دو سال گذشته روی روش‌های بهینه مبتنی بر داده و هوش مصنوعی به منظور کنترل صنایع برای کاهش مصرف انرژی و آلودگی فعالیت کردیم. طبیعتاً این کار مزیت زیادی دارد، کمترین تحولات ساختاری را در صنایع ایجاد می‌کند و نیاز به هزینه بالایی ندارد. قسمت بعدیِ پژوهش‌های ما حول این مسئله شکل گرفت که چه استراتژی‌هایی در حوزه برنامه‌ریزی انرژی می‌تواند منجر به کاهش آلودگی هوا شود. برای بررسی برنامه‌ریزی پایدار، بخش انرژی، نیاز به سرمایه داشتیم. بررسی خسارات و نشان دادن هزینه‌های پنهان(مانند مرگ و میر، هزینه‌های درمان و ...) ناشی از آلودگی هوا، می‌تواند توجیه اقتصادی بعضی راه‌حل‌ها را ممکن کند و منجر به اجرایی شدن آن‌ها شود. به بررسی راه‌حل‌های مختلف در یک منطقه از استان قزوین پرداختیم. راهکارها را در سه دسته بررسی کردیم. در بخش صنایع، تعطیلی یا محدود کردن فعالیت. در بخش خانگی، افزایش راندمان بخاری. در بخش حمل و نقل، استفاده از CNG و وسایل حمل و نقل عمومی، بهبود معاینه فنی، افزایش راندمان مصرف سوخت خودروها و استفاده از فناوری کنترل آلایندگی. از بین این سناریوها اقتصادی‌ترین آن در بخش حمل و نقل رخ می‌دهد. افزایش راندمان بخاری‌ها توجیه اقتصادی دارد و با بازگشت سرمایه در بلند مدت همراه است.
مثلث آلودگی و مبدل کاتالیستی
دکتر طیبه حمزه لوئیان؛ استاد دانشکده مهندسی شیمی و نفت
دستگاه‌های اجرایی و عوامل حاکمیتی، زیرمجموعه‌های تخصصی که در پیشبرد راهکارهای مختلف نقش اساسی دارند و تک‌تک افراد جامعه، سه مؤلفه اثرگذار روی عملیاتی شدن راه‌حل‌ها هستند. اگر افراد جامعه در یک سری امور خودشان را مسئول بدانند، شاید بتوانیم از راه‌های مختلف اثر بگذاریم روی این مسئله، اگرچه که نمی‌توان نقش اساسی دستگاه‌های حاکمیت را نادیده گرفت. به عنوان مثال می‌توان به بهینه‌سازی مصرف انرژی، آگاه‌سازی مردم توسط تشکل‌های محیط زیستی و ایجاد فشار اجتماعی به عوامل حاکمیتی برای اجرای سریع‌تر و بدون نقص راه‌حل‌ها، اشاره کرد.
تمرکز گروه پژوهشی بنده روی موضوع مبدل‌های کاتالیستی است. تدوین استاندارد برای کاتالیست‌های تصفیه گاز اگزوز جزو یکی از فعالیت‌های ما است. اینکه بتوانیم قطعه کاتالیست خودرو را به صورت جداگانه مورد ارزیابی قرار بدهیم. از چند جهت این موضوع اهمیت دارد، یک اینکه می‌توانیم نقش موتور خودرو در آلایندگی را از نقش کاتالیست جدا کنیم و متوجه شویم بیشترین عامل تولید آلایندگی کدام بخش از این سیستم است. به نظر می‌رسد شرکت‌های کاتالیست‌ساز وظیفه خود را به خوبی انجام می‌دهند، اما موتوری که در انواعی از خودروها استفاده می‌شود آلودگی را تشدید می‌کند.
خبرنگار خبرگزاری مهر: آیا می‌توان یک دستگاه مشخصی را نام برد که از زیر بار مسئولیت خودش در این مسئله شانه خالی می‌کند یا نه، حل مسئله آلودگی یک وظیفه بین دستگاهی است؟
دکتر تجریشی؛ استاد دانشکده مهندسی عمران و معاون سابق محیط‌زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست
دو سال از شروع کارم که گذشت، در این فکر فرو رفتم که متولی این قانون چه‌کسی باید باشد. یک جلسه با قائم مقام آقای رحمانی فضلی گذاشتیم و شروع کردیم به اعمال فشار روی وزارت کشور، ایشان را توانستم قانع کنم که وزارت کشور این وظیفه را بر عهده بگیرد. جمع‌بندی من این بود که متولی این امر وزارت کشور باید باشد، چون سازمان حفاظت از محیط زیست نیروی اجرایی ندارد. وزارت کشور منابع خوبی دارد. می‌دانستم که دو سال پیش حدود ده هزار میلیارد تومان عوارض آلایندگی به شهرداری‌ها و شهرها داده شده. ما برنامه و بودجه را به این سمت بردیم تا از این مقدار پولی که داده شده حساب‌کشی کند. طبق قانون اساسی باید تمام پول‌ها به خزانه برود و ما متوجه شدیم چنین اتفاقی برای این ده هزار میلیارد نیفتاده. یک نامه به دیوان محاسبات زدم که این‌ها کار غیرقانونی می‌کنند. ده هزار میلیارد تومان بین شهرداری‌ها و دهیاری‌ها پخش شده اما معلوم نیست چگونه خرج شده. به نظر من وزارت کشور توانایی این را دارد که شهرداری‌ها و استان‌ها را در کنار هم خط کند تا قانون هوای پاک اجرایی شود.
[1] متن کامل قانون هواي پاك (raahesh.ir)
[2] Air Quality Risk Index
[3] طبق خبری که خبرگزاری مهر در سایت خود قرار داده از سال ١٤٠١ بودجه‌ای برای پیاده‌سازی هوای پاک در نظر گرفته شده اما مقدار آن کافی نبوده کم توجهی وزارتخانه های صمت، نفت و نیرو به قانون هوای پاک/ لزوم ورود سازمان بازرسی کشور (rokna.net)