سکولاریسم حکومت پهلوی
خلیل معتمد
پیشگفتار :
این نوشته پیشتر در وبلاگ « گام های تاریخ » منتشر شده است. در اینجا از نظر تاریخ رویدادها ویرایش شده اما محتوا همان است.
در زیر هر نقل تاریخی، علاوه بر نشانی اول آن ، نشانی تلگرامی آن نیز داده شده تا در صورت نیز به آن مراجعه شود.
شنیدن کی بود مانند دیدن!
بسیار می شنویم - بویژه از طرفداران سلطنت و مشروطه خواهان - که حکومت پهلوی سکولار بوده است. به این معنا که مذهب را در حکومت خود شرکت نداده است! این سخن با توجه به چند کار خاندان پهلوی که ظاهرن روحانیت را از صحنه ظاهری حکومت رانده بود به دلها می نشیند. اما اگر پشت صحنه را بنگریم، داستان فرق می کند. این بررسی از این زاویه است.
سکولاریسم چیست:
بنیانگذار این نوع تفکر در کتابش بنام « اصول سکولاریسم » این تعریف را از سکولاریسم بدست می دهد:
« سکولاریسم کاری به مذهب ندارد، خوشحالی مردم را در این جهان می خواهد و انسان را توجه می دهد به وظایفی که زندگی اینده او را بهتر می کند. »
خب ، با این تعریف، ببینیم که آیا حکومت پهلوی به مذهب کاری نداشته است؟ .
پس از جنگ جهانی اول، شکل بندی سیاسی قدیمی دنیا عوض شد:
۱ - حکومت عثمانی شکست خورد و سرزمین هایی از آن به کشورهایی نو بنیاد عربی تبدیل شدند: عراق، اردن، سوریه، لبنان، اسرائیل ، فلسطین، عربستان،
۲- حکومت سزارهای روسیه از بین رفت و بجایش حکومت کمونیستی بلشویکی روی کار آمد. شعارهای این حاکمیت برای سرمایه داری غرب بسیار خطرناک بود.
۳- نفت، هنوز به فراوانی امروز نبود، غرب و بویژه انگلستان که بزرگترین حکومت استعماری جهان بود به نفت ایران بشدت وابسته بود.
۴- برای جلوگیری از نفوذ بلشویک ها در کشورهای دیگر، از جمله ایران، حکومت های قوی لازم بود. به همین دلیل در عثمانی سابق، اتاتورک جمهوری اعلام کرد تا سدی باشد در برابر بلشویسم شوروی .
تحولات داخلی ایران :
۱- رضاخان در سال در ۲۵ دی ماه ۱۲۹۹ از سوی ژنرال انگلیسی ادموند آیرونساید بعنوان فرمانده قوای قزاق منصوب و ۲ ماه بعد در کودتای ۳ اسفند ۱۲۹۹، نیروهای قزاق به فرماندهی رضاخان تهران را اشغال کردند.
۲ - هدف کودتا:
گزارش سفیر انگلیس از شب کودتا هدف کودتا را روشن می کند:
از « نرمان » سفیر به لرد کرزن وزیر امور خارجه انگلیس
۲۲ فوریه ۱۹۲۱ … هنگامی که افراد قزاق در خارج شهر - تهران - اردو زده بودند، نمایندگاه شاه - احمد شاه - دولت به اتفاق دو نفر از اعضای سفارت انگلیس نزد فرمانده - سرهنگ رضاخان - رفته و سعی کردند از مقاصدش آگاهی یابند.
رضاخان گفت :
قزاق ها، بلشویک ها را خوب می شناسند و به مقاصد آنها آگاهی کامل دارند و از این که می بینند پشت سرهم دولت های نالایقی سرکار می آیند و هیچکس کوچکترین اقدامی برای دفاع کشور و پای تخت از حملات بلشویک ها بعمل نمی اوردخسته و منزجر شده اند و بیشت از این نمی توانند آشفتگی اوضاع را تحمل کنند.
شکی نیست که پس از خارج شدن نیروهای انگلستان از ایران، بلشویک ها حمله خود را آغاز خواهند کرد، لذا به تهران آمده است تا دولت نیرومندی تشکیل دهد و به آشفتگی اوضاع خاتمه بخشد.
افراد قزاق به شاه وفادارند، ولی مصمم اند مشاورین موذی و نالایق را که دور شاه را گرفته اند، کنار بزنند.
تلاش آزادی - دکتر باستانی پاریزی - ص ۳۰۷
https://t.me/gozaresh1395/4562
۳ - مشیرالدوله ۵ ماه پیش از کودتا، گزارش آن را دریافت کرده بود:
با فشار انگلیس مشیرالدوله که قرار داد ۱۹۱۹ را لغو کرده، و ارتباط نزدیکتری با دولت نوبنیاد شوروی برقرار کرده بود، مجبور به استغفا می شود.
قرارداد ۱۹۱۹ اینجا:
https://t.me/gozaresh1395/4516
و داستان لغو این قرار داد اینجا:
https://t.me/gozaresh1395/4522
مشیرالدوله یک هفته پیش از استعفا چنین گفته بود:
آقای مکی - نویسنده تاریخ ۲۰ ساله ایران - از قول سید جلیل اردبیلی ( از وکلای دوره های اول مجلس شورای ملی ) می گوید:
یک هفته قبل از سقوط کابینه، اردبیلی از طرف مشیرالدوله احضار گردید. مشیرالدوله او و یک نفر دیگر از اعضاء را به منزل خود می خواند و آنها را قسم می دهد که تا او زنده است، مطلبی را که افشا خواهد کرد به کسی نگویند. آنگاه بسته کاغذی به ایشان نشان می دهد و می گوید:
پست میان بوشهر و شیراز که متعلق به انگلیسی ها بوده است، دزدیده شده و کاغذها را دزدان ریخته اند. ژاندارم ها کاغذهایی را که بین راه ریخته شده بود، به طهران فرستادند. در ضمن این کاغذها نامه مفصلی از نایب السلطنه هندوستان - آن موقع هند مستعمره انگلیس بوده است - به سفارت بریتانیا است و حاوی نقشه کلی راجع به ایران است که یک حکومت قوی روی کار بیاورند و قشون تازه ای درست کنند و راه آهنی از شمال به جنوب کشیده شود.
مشیرالدوله پس از آن که نامه را خواند، کلیه کاغذها را در بخاری افکند و سوزاند.
این داستان مربوط به حدود آبان ۱۲۹۹ است . کودتا در اسفند ۱۲۹۹ است به فرماندهی رضاخان انجام شد.
تلاش آزادی - دکتر باستانی پاریزی - ص ۲۸۹
https://t.me/g -gozaresh1395/4545
به این ترتیب رضا خان، با هدف های معین تهران را اشغال و تا اینجا رضاخان نه به مذهب کاری داشته ونه به مذهبیون.
از این ببعد است که دست بدامان آیت الله ها می شود:
الف - برای این که رسما بشود فرمانده کل قوا، مجبور می شود خدمت سید حسن مدرس برسد و از او که در مجلس قدرت اصلی محسوب می شد بخواهد با فرماندهی کل قوایش موافقت کند و این کار را کرد:
« اگر حضرت آقای مدرس با من موافقت فرمایند … و شما به من قول بدهید که شاه - احمدشاه - غفلتا مرا معزول ننماید… بدون نظر شما کوچکترین اقدامی نخواهم کرد.
مدرس گفت من چه مساعدتی می توانم به شما بکنم ؟ سردار سپه تقاضا کرد که فرماندهی کل قوا را به او بدهند… مدرس به شرط این که سردار سپه وسایل حرکت شاه را از اروپا فراهم آورد و به تهران مراجعت دهد، قول موافقت داد.
وقتی به محمد حسن میرزا ولیعهد - احمد شاه - خبر دادند که مدرس موافقت کرده ریاست کل قوا از طرف مجلس به سردار سپه واگذار شود، بسیار ناراحت شد و گفت :
چهل هزار تومان حقوق یک ماه پادشاه را به مدرس دادم که در راه تاج و تخت - قاجار - کار کند، حالا پول از بین رفته و برادرم آن را از من مطالبه می کند، نتیجه هم چنین شد »
رضاشاه از تولد تا سلطنت . دکتر رضا نیازمند - ص ۷۲۹ . انتشارات حکایت قلم نوین - ۱۳۸۵
https://t.me/gozaresh1395/4206
و پس از گرفتن این مقام، احمد شاه مجبور می شود مقام نخست وزیری را هم به وی بدهد.
رضاخان - رئیس الوزرای فعلی - که احمد شاه را به اروپا فرستاده بود، نقشه دیگری در سر داشت: اعلام جمهوری به همان روشی که در ترکیه انجام گرفته بود. اما این نقشه اش با مخالفت شدید روحانیون روبرو شد.
این مخالفت، موقعیت وی را بشدت بهم زد و مجبور شد باز هم دست به دامان روحانیت شود. این بار نه فقط دست به دامن مدرس شد که سراغ آیت الله های تبعید شده به ایران هم رفت.
ب - یک تحول مهم نیز در جامعه ایران پیش آمد:
همزمان باتحولات جهانی بالا و با قدرت گیری رضاخان، اولین پایه های حوزه ی علمیه قم توسط سه تن از فقهای شیعه که از نجف - توسط حکومت نوپای عراق - به ایران تبعید شده و به قم رفته بودند، ریخته شد. این سه تن عبارت بودند:
ابوالحسن موسوی اصفهانی، محمد حسین نائینی و عبدالکریم حائری .
رضا شاه برای این که انصراف خود را از جمهوری اعلام کند، به دیدار این سه تن در قم رفت. پس از این دیدار، این سه تن اعلامیه زیر را منتشر کردند:
- بسم الله الرحمن الرحیم . جنابان مستطابان حجج اسلام و طبقات اعیان و تجار و اصناف و قاطبه ملت ایرات دامت تاییداتهم .
چون در تشکیل جمهوری بعضی اظهاراتی شده بود که مرضی عموم نبود و با مقتضیات این مملکت مناسبت نداشت، لهذا در موقع تشرف حضرت اشرف آقای رئیس الوزراء ( سردار سپه ) دامت شوکته برای موادعه به دارالایمان قم نقض این عنوان و الغاء اظهارات مذکوره و اعلان آن را به تمام بلاد خواستار شدیم و اجابت فرمودند. انشاالله تعالی عموما قدر این نعمت را بدانند و از این عنایت کاملا تشکر نمایند.
الاحفر ابوالحسن الموسوی الاصفهانی - الاحقر محمد حسین نائینی - الاحفر عبدالکریم حائری »
تشیع و مشروطیت - عبدالهادی حائری - ص ۱۸۹
بدین گونه، رضاخان رئیس الوزراء مشروعیت حکومت خود را بر اساس نظر فقهای شیعه تحکیم و جمهوری را به فراموشی سپرد.
وی با تحکیم قدرتش توسط روحانیون بر علیه هرج و مرج کشور وارد عمل شد.
او با پایان دادن به کار نیروهایی که در گوشه و کنار کشور پیدا شده بودند تا بر علیه حکومت ناتوان قاجاریه بجنگند و قدرت را بدست گیرند.، توانایی اش را نشان داد، از جمله سرکوب میرزا کوچک خان در شمال و شیخ خزعل در جنوب.
و رضاخان به چهره مصمم و مقبول مردم تبدیل شد و بقول مجله کاوه آن زمان « استبداد منور » لازم بود!!
۲ - و چه بهتر از رضاخان برای یک حکومت قوی مرکزی که علاوه بر محبوبیت داخلی می توانست سد راه بلشویسم هم باشد:
زیرا هم سر سپرده روحانیون بود و هم سر سپرده انگلستان برای تامین منافع نفتی اش!
نژاد از دو کس دارد این نیک پی !!
هدف تخطئه کارهای مثبت رضاشاه نیست، هدف آن است که نشان داده شود حکومتی که با حمایت نبروهای مذهبی تشکیل شود، نمی تواند یک حکومت سکولار باشد چون سرسپرده این نیروهاست.
بخش دوم :