خزر درگیر سراب انتقال آب
مرضیه صاحبی
🔹انتقال آب دریای خزر به فلات مرکزی ایران را نمی‌توان به فال نیک گرفت، وقتی در کشاکش موافقان و مخالفان درمی‌یابیم، تیغ تیز سیاست بر گلوی محیط زیست گذاشته شده، بر حیرت‌مان افزوده می‌شود، گویا در برابر این بی‌تدبیری آشکار، کسی را یارای مقاومت نیست.
🔸پیشینه این طرح طولانی است و نخستین بار رئیس دولت نهم و دهم که زادگاهش سمنان بود، سودای این پروژه را در سر پروراند و سرانجام، اجرای آن سال 1391 به شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران ابلاغ شد و پس از بالا گرفتن موج انتقادات و مخالفت‌های صریح کنشگران محیط زیست، مسکوت ماند و عملا نتوانست دستاورد مشخصی برای محمود احمدی‌نژاد و هم‌کیشان اش به دنبال داشته باشد.
🔹پس از او حسن روحانی، رئیس دولت یازدهم و دوازدهم که اتفاقا زادگاهش سمنان است، نسبت به اجرای آن، مبادرت ورزید و آذرماه سال گذشته در سفر به سمنان وعده داد: «دولت از شرکت‌هایی که در این پروژه ملی مشارکت کنند» حمایت می‌کند. از این رو مخالفت‌ها جایی برای تغییر نظر مسئولان و تصمیم‌گیران کشور در عرصه آب نداشته است و عیسی کلانتری، معاون رئیس‌جمهوری و رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست به همین علت نتوانست برگ مخالفت خویش را رو کند، او تمایل نداشت به سرنوشت محتوم معصومه ابتکار دچار شود، بی‌تردید دفاع جانانه‌اش از محیط زیست و پافشاری مفرط نسبت به عدم اجرای این پروژه پرحاشیه می‌توانست به قیمت کنار گذاشتنش از ریاست سازمان حفاظت محیط زیست تمام شود.
◀️ پیامدهای انتقال آب دریای خزر
🔸در حال حاضر اکوسیستم دریای خزر با وضعیت بسیار ناگواری روبه‌روست. میزان آلاینده‌های این دریا چندین برابر حد مجاز بوده و با شیرین‌سازی آب دریا و ورود پساب‌ها، فرآیند کیفیت اکوسیستم دریای خزر دوباره بیش از گذشته آسیب می‌بیند. پساب آب‌شیرین‌کن‌ها می‌تواند آلودگی دریای خزر را حداقل در خط ساحلی این کشور چند برابر کند و این موضوع می‌تواند منجر به انقراض آبزیان دریای خزر شود. علاوه بر این عبور خط انتقال آب می‌تواند باعث از بین رفتن هزاران درخت ارزشمند در جنگل‌های هیرکانی شود.
🔹«عزیر عابسی»، استاد مهندسی عمران محیط زیست دانشگاه نوشیروانی بابل بر این باور است که آب‌شیرین‌کن
آب را شورتر تحویل دریا خواهد داد، بنابراین آب شور سنگین همچون یک لحاف غیر قابل نفوذ در کف دریا پهن شده و سپس منجر به مرگ تمامی موجودات کف زی دریا خواهد شد. آب دریای خزر از شوری ۱۳ برخوردار است که آب شور تخلیه شده از آب‌شیرین‌کن ۲۶ خواهد بود. موجودات زنده خزر در نهایت می‌توانند شوری ۱۴ تا ۱۵ را تحمل کنند و بازگشت آبی که شوریش دو برابر شده نگرانی بسیاری را در پی دارد و خزر را به سمت بحران خواهد برد.
🔸«محمد درویش» در قامت کنشگر محیط زیست، در گفت و گو با رسالت، به مسیری اشاره می‌کند که برای عبور خط لوله انتخاب کرده‌اند و به رغم ادعایی که داشتند، می‌خواهند این لوله را از همان مسیری عبور بدهند که خط لوله‌های شرکت نفت قبلا عبور کرده و این مسئله امکان‌پذیر نیست، شرکت نفت هم زیر بار این قضیه نمی‌رود پس مجبورند، مسیر جدیدی را انتخاب کنند که منجر به نابودی هزاران درخت ارزشمند در جنگل‌های هیرکانی، گسست اکولوژیکی این رویشگاه، افزایش جریانات سیلوکلکسیون و لغزش زمین شده و فرسایش خاک را تشدید می‌کند.
🔹درویش، « مشکل دیگر مربوط به تلخاب دستگاه‌های شیرین ساز است، با توجه به اینکه مشخص شده، محلی که قرار است آب از آنجا شیرین بشود، در میانکاله بوده و میانکاله یکی از زیستگاه‌های ارزشمندی است که ماهی خاویاری دارد، در حال حاضر تنوع زیستی دریای خزر به خطر افتاده و میزان آلایندگی‌اش خیلی بیشتر از استاندارد است ما عملا ماهی کیلکا را از دست داده‌ایم و فوک خزری در آستانه انقراض است.»
◀️ فاجعه‌ای بزرگ‌تر از انفجار اتمی؟
🔸آنان که دستی بر آتش محیط زیست دارند، انتقال آب خزر به سمنان را فاجعه‌ای بزرگ‌تر از انفجار اتمی می‌دانند و بر این موضوع وفاق نظر دارند که پروژه‌های انتقال آب بین حوضه‌ای، روش‌های ناپایداری هستند که بر وخامت وضعیت آب می‌افزایند بنابراین می‌توان راه‌حل‌های مربوط به مدیریت تقاضای آب را مدنظر قرار داد. می‌گویند از میان استان‌های جنوب دامنه البرز که در همسایگی خزر است، سمنان کمترین نیاز آبی را داراست، با این وجود می‌توان حدود 500 میلیون مترمکعب آب را از محل صرفه‌جویی به دست آورد، یعنی به عبارتی 2/5 برابر آبی که قرار است از دریای خزر به سمنان منتقل شود.
🔹درویش، معتقد است: «این آب به هیچ عنوان مورد نیاز استان سمنان نیست، میزان متوسط آب در دسترس این استان از متوسط سرانه کشور بالاتر است، استان سمنان اگر سراغ افزایش کارایی در بخش کشاورزی، صنعت و شرب است باید پرت آب را کاهش بدهد و با یک پنجم تا یک ششم هزینه انتقال، دو برابر این آب را تأمین بکند، چه نیازی است که ما سراغ کار پرهزینه‌ای برویم که هر مترمکعب اش دست‌کم 60 هزار تومان هزینه در بردارد.»
🔸«درویش» با ابراز تأسف از این‌گونه عملکردهای اشتباه، می‌پرسد: «برای کدام اقتصادی صرف می‌کند که برای هر مترمکعب آب، 60 هزار تومان هزینه کند. آنها می‌دانند حیات رؤسا و میزهایشان در گروی این است که طرح انتقال آب دریای خزر اجرا شود وگرنه به سرنوشت معصومه ابتکار دچار می‌شوند.»
🔹مطابق اظهارات اولیه مجریان طرح، قرار بود سالانه نزدیک به ۵۰۰ میلیون مترمکعب آب به کویر مرکزی کشور انتقال یابد، اما وقتی پروژه انتقال فقط به استان سمنان محدود شد، رقم مورد اشاره به۲۰۰ میلیون مترمکعب آب تنزل یافت. پیش از این اعلام شده بود مرحله نخست آن به بیش از سه هزار میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد که با توجه به نوسانات ارزی، بالغ بر 30 هزار میلیارد تومان برای این پروژه اعتبار برآورد شده است.
◀️ عیسی کلانتری به دنبال ابقا در مسئولیت خویش است
فارغ از اعداد و ارقام ذکر شده، سازمان محیط زیست همواره حیاط خلوت دولت‌ها بوده و به خودی خود اختیاری نداشته است، با توجه به سخنان «درویش»، رئیس‌جمهور، وقتی معصومه ابتکار جلوی این طرح را گرفت، برکنارش کرد بنابراین عیسی کلانتری به رغم مخالفت دفتر ارزیابی سازمان محیط زیست، به دلیل ابقا در مسئولیت خویش، می‌خواهد این پروژه را اجرا کند.
🔸به قول، حسین اسلامی ساروی، مسئول پژوهشکده مازندران شناسی، «هم مردم ما و هم مردم سمنان دارند قربانی این نقشه شوم می‌شوند. ما با مردم سمنان اصلا مشکلی نداشتیم و نداریم. مشکل ما و مردم سمنان مافیای کویر سمنان هستند که اصلا سمنانی هم نیستند. ما باهم درد مشترک داریم. هیچ جای دنیا برنامه توسعه صنعتی کویر محوری ندارند. این ایجاد بیش از دو هزار واحد صنعتی در کویر از روی طمع و بی‌برنامگی بود. به عشق زمین مفت و اعتبارهای مفت و درآمدهای نجومی ،آن هم مفت اما از کیسه ملت این بلا را دارد سر ما و مردم سمنان می‌آورد.»
🔹سوی دیگر ماجرا به کنوانسیون دریای خزر بازمی‌گردد، سال 1382 کشورهای حاشیه خزر این کنوانسیون را پذیرفتند و سال 1392 یا 1393 بود که رئیس‌جمهور آن را برای اجرا، ابلاغ کرد. کنوانسیون، چهار پروتکل داشت که دو یا سه مورد از این پروتکل‌های مهم به آلودگی دریای خزر و دیگری تنوع زیستی دریای خزر مربوط است.
🔸حال با این وصف «کیادلیری» تأكید می‌کند: «در حال حاضر دریای خزر از آلودگی اشباع است، فرض کنید این دریا آلوده‌تر شد و مشکل کم‌آبی به وجود آمد، آنگاه کنوانسیون، تصمیم بگیرد که از این دریا استفاده نکرده و آب آن را آلوده‌تر نکنند، در چنین شرایطی، تکلیف صنایع و کشاورزی و مردمی که به این آب وابسته شده‌اند، چه می‌شود؟ چه طور می‌خواهیم صنعت و کشاورزی را نگه‌داریم؟ آیا اصلا این توسعه پایدار امکان‌پذیر است؟ بلاتردید در توسعه کشور، پایداری اصل اساسی است و شما نمی‌توانید توسعه را مقطعی یا زمانی انجام بدهید، ضمن اینکه شما می‌خواهید منابع آب را از خزر به سمنان ببرید، درحالی‌که خود شمال کشور گیلان و مازندران و گلستان دچار خشک‌سالی هستند. ما چندین بار گفته‌ایم که اگر سفره‌های آب زیرزمینی در فلات مرکزی سقوط کرده، در شمال کشور، یخچال‌های باستانی را از دست داده‌ایم و رودخانه‌های این منطقه از حالت دائمی، فصلی شده‌اند و چشمه‌ها قبل از موعد مقرر خشک شده‌اند، بنابراین انتقال را که انجام بدهید،آبی به مردم شمال کشور نخواهد رسید و اساسا این پروژه در چارچوب توسعه علمی و پایدار قرار نمی‌گیرد.»
🔹رئیس انجمن جنگلبانی ایران به تفاوت کشورهای جهان اول و جهان سوم اشاره دارد، «کشورهای توسعه‌یافته یا جهان اول، به اثر اقداماتشان در بلندمدت نگاه می‌کنند، شما وقتی پروژه‌ای با این سطح از هزینه انجام می‌دهید باید تا صدسال آینده را نگاه کنید. ما در ارومیه هم برای توسعه کشاورزی و اشتغال، 30 تا 35 سد روی دریاچه احداث کردیم تا درآمدی ایجاد بکنیم اما توجه نکردیم چه خسارت اکولوژیکی به وجود می‌آید و این خسارت برای آینده، هزینه سنگین اقتصادی به بار می‌آورد و بعد باید میلیاردها تومان هزینه کنیم تا به طور مثال دریاچه ارومیه خشکیده را احیاء نماییم.
🔸به روایت این استاد دانشگاه، کشورهای مختلف دنیا علاقه‌مندی خود را نسبت به انتقال آب بین حوضه‌ای از دست داده‌اند و به دنبال اصلاح الگوی مصرف و کاربری در خور بر اساس آمایش هر سرزمین‌اند.
🔹ما می‌گوییم ضروری است که به سمنان، آب برود اما سؤال این است، الگوهای مصرفی که در حال حاضر وجود دارد را اصلاح کرده‌ایم که به دنبال آخرین گزینه یعنی انتقال آب رفته‌ایم؟ مطابق برآوردها میزان مصرف آب سمنان از مردم گیلان و مازندران بیشتر است و این نشان‌دهنده عدم مدیریت آب است. حتی خود سمنان را هم اگر از نظر خشک‌سالی نگاه کنید نسبت به استان‌های دیگر در رده بالا قرار ندارد، ما استان‌هایی داریم که مشکلاتشان بسیار بیشتر است. برخی از کارشناسان سمنان می‌گویند ما در زمینه لوله‌های شهر، 30 درصد فرسودگی داریم که اگر همان اصلاح شود، کلی صرفه‌جویی خواهد شد. از طرفی دارای کشاورزی سنتی و بسیار عقب افتاده‌ایم و یا محصولاتی مثل هندوانه کشت می‌کنیم که بسیار آب‌دوست است، حتی کانال‌های آبی‌مان، سر باز بوده و آب‌ها را از دست می‌دهند و تخریب می‌شوند.
🔸در کنار همه این مسائل، آبی که قرار است برای صنایع برود با چه هزینه‌ای خواهد رفت؟ او ادامه می‌دهد: «در حال حاضر شیرین کردن آب در دنیا، یک دلار هزینه دارد و پمپاژ هر مترمکعب آب به سمت بالا حدود 14 هزار تومان، برآورد قیمت شده است. تأمین انرژی که این پمپاژ را انجام می‌دهد، یک بحث است و هزینه تمام‌شده خودش بحث دیگری است و وقتی اینها را کنار هم قرار می‌دهیم، متوجه می‌شویم این نوع توسعه، ناپایدار بوده و خود این کانال‌ها قرار است از داخل جنگل هیرکانی عبور کند، یعنی 63 کیلومتر، مسیری است که باید کانال را عبور بدهند، آن هم در جنگل‌های شیب‌دار که تخریب گسترده‌ای را به دنبال دارد. یکی از بزرگ‌ترین دلایل نابودی اکوسیستم‌ها، همین تکه‌تکه کردن جنگل‌هاست. یکی از راه‌های حفظ تنوع زیستی در دنیا، مدیریت پیوسته و حفظ پیوستگی اکوسیستم‌هاست که ما با این نوع پروژه‌ها در حال نابودی آن هستیم. ضمن اینکه در این مسیر ما کلی از درختان ممنوع القطع، مثل اورس یا درختان هیرکانی را هم قطع می‌کنیم. حال آنکه جنگل‌های هیرکانی جزء میراث طبیعی جهان هم شناخته‌شده و گفته‌اند ذره‌ذره و گونه گیاهان و جانوران میراث طبیعی جهان است.»