حکم اثبات هلال ماه با محاسبات علم نجوم- بخش اوّل

مقدّمه: آغاز ماه قمری و رویت هلال شب اوّل ماه همیشه دغدغه‌ی اصلی مسلمانان بوده است و این مهمّ به‌ویژه در مورد ماه مبارک رمضان و ماه ذی‌الحجه که دو فریضه واجب روزه و حج در آنها انجام می‌شود، از اهمّیّت بیشتری برخوردار می‌شود در این سلسله نوشتار سعی شده است به اختصار، مسأله‌ی اثبات هلال ماه با محاسبات نجومی که اختلاف بسیاری پیرامون آن بین محقّقان قدیم وجدید وجود داشته بیان گردد، گرچه محاسبات علم نجوم دارای قدمت زیادی است امّا می‌توان از این نظر که این علم در اعصار اخیر پیشرفت و تغییر سرسام‌آوری نموده است، آن را از امور مستحدثه به حساب آورد که با وجود جزئیات و دقائقی که در این علم صورت گرفته امّا دگر بار، همانند قرون قبلی به محض نزدیک شدن به ماه رمضانا پایان آن، گمانه‌زنیها در تعیین زمان اوّل و پایان این ماه شدّت می‌گیرد و اختلافات در این زمینه زیاد می‌شود منشأ اختلاف در این مسأله مبنی بر دو مدار بوده است: 

اوّل: اختلاف در فهم دلایل وارد شده در این زمینه و چگونگی راهبری و گرایش این دلایل.

 دوم: اختلاف پیرامون مقدار دقّت محاسبات علم نجوم و میزان مشروعیت اعتماد بر آن. 

 نظر مذاهب فقهی در اثبات هلال ماه رمضان بر اساس محاسبات نجومی

فقهای مذاهب، درباره‌ی حکم عمل به محاسبات نجومی برای اثبات هلال رمضان در قالب مانعین و موافقین و قائلین به تفصیل(تقسیم‌بندی موضوع) با هم اختلاف دارند، که توضیح آن خواهد آمد: 

1- نظر مانعین(مخالفین): برخی از علماء بر این عقیده‌اند که به هیچ عنوان نمی‌توان شروع ماه را با محاسبات فلکی ثابت نمود و این رأی جمهور فقهاء حنفیه(1)و مالکیه(2) و جمهور شافعیه(3) و حنابله(4) و نظر برگزیده‌ی ابن تیمیه(5) است، و برخی فقهای معاصر هم ازجمله شیخ محمّد ابراهیم[1] و شیخ عبدالعزیز بن باز(7) و شیخ محمّد بن صالح العثیمین( 8) وشیخ بکر ابوزید(9) هم گرایش به این نظر دارند.

و کمیته‌ی دائمی پژوهش‌های علمی و افتاء عربستان( 10) و مجمع فقهی اسلامی جدّه (11) و کمیته‌ی فتوی اردن‌هاشمی(12) هم بر این اساس فتوی نموده‌اند.

2- نظر مجوزین(موافقین): برخی از علماء بر این نظر هستند که عمل بر اساس محاسبات فلکی و اعتماد بر آن جهت اثبات هلال ماه رمضان جایز است که از فقهاء متقدمی چون مثل ابن دقیق العید(13)و نووی(14) در المجموع این نظر نقل شده است. و برخی دانشمندان معاصر هم همچون شیخ معیطی(15) و شیخ طنطاوی جوهری (16)و شیخ احمد شاکر (17) و شیخ محمد رشید رضا.(18)و دکتر مصطفی الزرقا(19) و دکتر شرف القضاه (20) این نظر را دارند.

3- قائلین به تفصیل(تقسیم موضوع برای صدور حکم): بعضی از دانشمندان معتقد به جواز عمل بر اساس محاسبات فلکی در اوقاتی هستند که آسمان صاف و روشن نیست و ابری می‌باشد و این نظر ابن دقیق العید(21) از متقدمین، و شیخ احمد الغُماری(22) و دکتر محمد عبداللطیف الفرفور(23)از معاصرین است. 

فقیهان دیگری نیز هستند که بر این باورند، محاسبات نجومی تنها برای کارهای محاسباتی از قبیل ماشین حساب کاربرد دارد ولاغیر.(24)

و برخی از فقهاء به این محاسبات عمل می‌کنند امّا در جهت نفی چیزی نه اثبات مطلبی، آنها می‌گویند اگر محاسبات فلکی بر عدم امکان رویت هلال ماه دلالت نماید پس شهادت کسی، مبنی بر رویت هلال پذیرفته نیست زیرا که در این مسأله، محاسبات نجومی بر رویت مقدّم است، امّا اگر از نظر محاسبات فلکی، امکان رویت وجود داشته باشد بنابراین، شهادت کسی که خبر از رویت هلال ماه دهد پذیرفتنی است نه محاسبات فلکی، موافقین این نظر از متقدّمین، تقی‌الدین سبکی(25)، و از معاصرین شیخ عبدالله بن منیع (26) و شیخ یوسف القرضاوی (27) می‌باشند. همچنین وزارت اوقاف و امور اسلامی کویت(28) و کنگره‌ی تنظیم ابتدای ماه‌های قمری که در کویت اجرا شد(29) هم این نظر را پذیرفته است. 

 علّت اختلاف: 

اسباب اختلاف در این مسأله چهار مورد هستند: 

1- اختصار در این سخن پیامبر(ص): لا تَصُومُوا حَتَّى تَرَوُا الْهِلالَ، وَلا تُفْطِرُوا حَتَّى تَرَوْهُ، فَإِنْ غُمَّ عَلَيْكُمْ فَاقْدُرُوا لَهُ.[2] 

در این حدیث در معنای تقدیر در کلمه‌ی «فاقدروا» اختلاف شده است که آیا منظور از آن تکمیل ماه به سی روز است و یا منظور از تقدیر، منازل ماه و عمل بر اساس محاسبات نجومی می‌باشد.[3]

2- اختلاف در دلیل شرعی برای واجب شدن روزه، که آیا رویت هلال ماه، روزه را واجب می‌کند یا تنها علم به ورود ماه رمضان، روزه را واجب می‌گرداند.

3- اختلاف در رسیدن به یقین یا نرسیدن، با محاسبات فلکی، یعنی، برخی فقهاء محاسبات فلکی را یقین‌آور و برخی دیگر آن را مفید ظنّ می‌دانند.

4- دیدگاه برخی دیگر از فقهای متقدّم که محاسبات فلکی را نوعی طالع‌بینی برای پیشگویی و خبر دادن از غیب می‌دانند که از طرف شرع نهی شده است.

پانوشت‌ها: 

1. الکاسانی، بدائع الصنائع، 2/220، العینی، البنایة، 4/17، ابن نجیم، البحر الرقائق، 2/460، ابن الهمام، شرح فتح القدیر، 2/318.

2. القرافی، الذخیرة، 2/314، القاضی عبدالوهاب، المعونة1/281، ابن رشد، بدایة المجتهد، 1/ 424، الحطاب، مواهب الجلیل، 3/289.

3. الماوردی، الحاوی الکبیر، 3/407، الرملی، نهایة المحتاج، 3/153، النووی، المجموع، 6/178، الرافعی، العزیز شرح الوجیز، 3/178.

4. ابن قدامة، المغنی، 3/21، ابن مفلح، المبدع، 3/6، البهوتی، کشاف القناع، 2/131، البهوتی، شرح منتهی الارادات، 2/338.

5. ابن تیمیه، مجموع فتاوی، 25/ 131.[1] 

6. ابن ابراهیم، فتاوی ورسائل سماحه الشیخ محمد بن ابراهیم، (4/151). 

 ایشان محمد بن ابراهیم بن عبداللطیف آل شیخ، فقیه حنبلی است که درسال 1311 ه در ریاض متولد شد و سرپرستی و ریاست چندین جایگاه و منصب را برعهده داشته است از جمله: مفتی کشور عربستان سعودی، و ریاست قضاه و شوون اسلامی، رئیس سازمان رابطه‌ی اسلامی از بدو تأسیس‌اش، همچنین ایشان دارای تألیفات متعددی می‌باشد ازجمله: تحکیم القوانین، الجواب المستقیم و فتاوای بسیاری که در سیزده مجلد به چاپ رسیده است، ایشان در سال 1389 ه وفات نمودند، زرکلی، خیر الدین، الاعلام، ط13، م8، دارالعلم للملائین، بیروت، 1998م، (5/306). 

7. ابن باز، مجموع فتاوی ومقالات متنوعه لعبدالعزیزبن باز، (15/109).

ایشان محمد بن عبدالله بن عبدالرحمن آل باز فقیه حنبلی که در سال 1330 ه در ریاض متولد شد، در بسیاری از مناصب منصوب شده است ازجمله: مفتی عام عربستان سعودی، ریاست هیات کبار العلماء، ریاست مجمع فقه اسلامی تابع سازمان رابطه‌ی اسلامی، ازجمله تالیفات ایشان: الفوائد الجلیله فی المباحث الفرضیه، نقد القومیه و مجموعه‌ای از فتاوی بسیار زیاد که در بیست و شش مجلد چاپ شده اما تکمیل نگردید، در سال 1340 ه در طائف وفات نمود و در مکه بر او نماز خوانده شد و همانجا دفن گردید، العلاونه، احمد، ذیل الاعلام، ط1، دارالمناره، جده، 2002 م، (2/107). 

8. العثیمین، فتاوی فی الاحکام الصیام لابن العثیمین، صفحه36. ایشان محمد بن صالح بن محمد بن عثیمین التمیمی، در سال 1347 ه در قصیم متولد شد، مدرس دانشگاه امام محمد بن سعود شاخه‌ی قصیم بود، به عنوان عضوی در هیأت کبار علماء عربستان سعودی برگزیده می‌شود، تعداد زیادی تصنیفات و شروح بر کتب دیگر دارد ازجمله: الشرح الممتع علی زاد المستنقع، قول المفید علی کتاب التوحید، شرح عقیده الواسطیه، ایشان در سال 1421 ه وفات نمود، الزهرانی، ناصر بن مسفر، ابن عثیمین الامام الزاهد، ص 27.

9. ابوزید بکر بن عبدالله، فقه النوازل، ط1، م2، موسسه الرساله، بیروت، 2002 م، (2/189). ایشان بکر بن عبدالله ابو زید عضو هیأت کبار علماء عربستان سعودی می‌باشد. 

10. الدویش، فتاوی اللجنة الدائمة للبحوث العلمیة والافتاء فی المملکة العربیة السعودیة، 10 /104.

11. مجلة الفقه الاسلامی، جدة، الدورة الثالثة، ، لمؤتمر مجمع فقه الاسلامی، العدد الثالث، الجزء الثانی، سنة 1987 م، ص 1085.

12. الفتوی التی وردت فی البند 7 من محضر جلسة الافتاء 9/ 1987، بتاریخ 10 رمضان، 1407 ه 

13. ابن دقیق العید، إحکام الأحکام شرح عمده الأحکام، تحقیق محمد الأزهری، ط1، م2، دارالکتب العلمیه، بیروت، 2000 م، (1، الجزء 2/161)، ایشان محمد بن علی بن وهب بن مطیع القشیری أبو الفتح تقی الدین مشهور به امام ابن دقیق العید، فقیه محقّق در دو مذهب مالکی و شافعی می‌باشد، در سال 625 ه در مصر متولد و در دمشق و اسکندریه علوم دینی را فرا گرفت سپس به به قاهره منتقل شد و امر قضاوت سرزمینهای مصر را عهده‌دار گردید، تصنیفات زیادی دارد از جمله: إحکام الأحکام، الإلمام باحادیث الأحکام، ایشان در سال 702 در قاهره وفات نمود. 

14. النووی، المجموع، 6/188.[1] 

15. المطیعی، محمد، ارشاد اهل الملة الی اثبات الاهلة، تحقیق حسن احمد، ط 1، دار ابن حزم، بیروت، 2000 م، ص 183.

16. طنطاوی، رسالة الهلال، ص 47.

17. شاکر، اوائل الشهور العربیه، هل یجوز اثباتها بالحساب الفلکی، ط2، مکتبة ابن تیمیة، مصر، 1407 ه، ص 15.

18. رضا، اثبات شهر رمضان وبحث العمل فیه وفی غیره بالحساب، مجله المنار، شماره 28(جزء 1/68). 

ایشان شیخ محمد رشیدبن علی رضا بن خلیفه القلمونی، صاحب مجله‌ی المنار، در سال 1282 ه در قلمون از توابع طرابلس شام متولد گردید. یکی از عالمان اصلاحگر جهان اسلام است آگاه به حدیث، ادبیات عرب و تفسیر قرآن است در مصر، همراه و ملازم شیخ محمد عبده و شاگرد او بوده است از مشهورترین آثار علمیش مجله‌ی المنار و تفسیر قرآن الکریم می‌باشد، ایشان در مصر به سال 1354 ه وفات یافت، الزرکلی، الأعلام، (6/126). 

19. مکی، مجد احمد، فتاوی مصطفی الزرقا، ط2، دارالقلم، دمشق، 2001 م، ص 157، والزرقا، حول اعتماد الحساب الفلکی لتحدید بدایه الشهور القمریه هل یجوز شرعاً او لا یجوز، مجله الفقه الاسلامی، جده، دور دوم، (2/927).

ایشان مصطفی احمدبن محمد بن السید بن عبدالقادر الزرقا، فقیه نوگرا در فقه حنفی، آگاه به ادبیات و شعر عربی، در سال 1325 ه در حلب بدنیا آمد و همانجا تعلیم دید، و مشغول کار وکالت و تدریس شد و مناصب دو وزارت دادگستری و اوقاف سوریه را عهده‌دار گردید پس از آن از سیاست دور شد و یکی از اعضاء مجمع فقه اسلامی در جده و مکه گردید، ایشان تصنیفات عدیده‌ای دارند ازجمله: المدخل الفقهی، الفقه الاسلامی و مدارسه، سرانجام ایشان در ریاض به سال 1420 ه وفات یافت، العلاونه، ذیل الاعلام، ج 2/190 ). 

20. القضاه، شرف، ثبوت الشهر اقمری، مجله الدراسات، الاردن، شماره 2، جلد 26، 1990 م، ص 452. 

ایشان استاد دانشکده‌ی شریعت دانشگاه اردن است.

21. ابن دقیق العید، احکام الاحکام شرح عمدة الأحکام، 2/161.[1] 

22. الغماری، توجیه الانظار لتوحید المسلمین فی الصوم والافطار، ط1، دارالنفائس، عمان، 1999 م، ص 52. ایشان احمد بن محمد بن الصدیق بن احمد الغماری الازهری المغربی، شافعی مذهب و در سال 1320 ه در بطنجه متولد گردید، و در قاهره ماندگار شد، تصنیفات متعددی دارد از جمله: مطالع البدور فی جوامع اخبار البرور، اقامه الدلیل، ایشان در سال 1380 ه در قاهره وفات نمود، زرکلی، الاعلام، (6/ 50).

23. الفرفور، محمد عبداللطیف، رسالة بلغة المطالع فی بیان الحساب والمطالع، مجلة مجمع الفقه الاسلامی، بجدة، الدور الثانیة، العدد الثانی، 2/903. 

24. السبکی، العلم المنشور فی اثبات الشهور، ص 37، در ضمن چهار مقاله‌ی دیگر زیر نظر حسن اسبر، ط1، دارابن حزم، بیروت، 2000 م. ایشان علی بن عبدالکافی بن علی بن تمام السبکی الانصاری الشافعی، در سال 683 در سبک از بخشهای مهم و برجسته‌ی مصر بدنیا آمد، و از قاهره به به شام رفت و به قضاوت آنجا منصوب گردید، مصنفات بسیاری دارد ازجمله: مختصر طبقات الفقهاء، المسائل الحلبیه، در سال 756 ه در قاهره وفات نمود، زرکلی، الاعلام، (4/302) 

 25. المنیع، عبدالله بن سلیمان، مجموعه فتاوی والبحوث، ط1، دار العاصمه، الریاض، 1999 م، ص 269. ایشان عبدالله بن سلیمان بن المنیع، رئیس محکمه‌ی تشخیص در مکه، عضوی در هیات کبار علماء عربستان سعودی و عضو کمیته‌ی تقویم ام القری.

27. قرضاوی، فقه الصیام، ص 4.

28. وزاره الاوقاف والشوون الاسلامیه بالکویت، مجمع الفتاوی الصادره عن قطاع الافتاء والبحوث الشرعیه، (3/67).

29. کنفرانس تنظیم اویل ماه‌های قمری در کشور کویت، که از طرف کنگره‌ی وزارت اوقاف و امور اسلامی کویت در تاریخ 26 فوریه‌ی 1973 نشات گرفته است. 

30. ابن ابراهیم، فتاوی ورسائل سماحه الشیخ محمد بن ابراهیم، (4/151). 

 ایشان محمد بن ابراهیم بن عبداللطیف آل شیخ، فقیه حنبلی است که درسال 1311 ه در ریاض متولد شد و سرپرستی و ریاست چدینن جایگاه و منصب را برعهده داشته است از جمله: مفتی کشور عربستان سعودی، و ریاست قضاه و شوون اسلامی، رئیس سازمان رابطه‌ی اسلامی از بدو تاسیسش، همچنین ایشان دارای تالیفات متعددی می‌باشد از جمله: تحکیم القوانین، الجواب المستقیم و فتاوای بسیاری که در سیزده مجلد به چاپ رسیده است، ایشان در سال 1389 ه وفات نمودند، زرکلی، خیر الدین، الاعلام، ط13، م8، دارالعلم للملائین، بیروت، 1998م، (5/306). 

مطالب مرتبط: 

جستاری پیرامون رؤیت هلال

رؤیت‌ هلال، اما و اگرها!

مقارنه و مسئله‌ی آغاز ماه قمری

منبع:  برگرفته از کتاب فتاوی معاصر پیرامون قضایای جدید روزه، نشر احسان

منبع: اصلاحوب