تراژدی فرار مغزها، پنانسیل مهاجرت معکوس و تولید تکنولوژی پسا گذار
کوروش پارسا، دکترای مخابرات ، تکنولوژیست ، استراتژیست نوآوری فنیتراژدی فرار مغزها از یک طرف و پتانسیل مهاجرت معکوس برای تولید تکنولوژی پس از گذار از جمهوری اسلامی
خلاصه و چکیده مقاله
این مقاله نخست نگاهی به آمار متناقض مربوط به مهاجرت ایرانیان و همچنین مهاجرت نخبگان دارد، در بخش سوم تعریفی از اقتصاددانش بنیان با رجوع به منابع داده می‌شود که فاجعه فرار مغزها در کانتکست جمهوری اسلامی بیشتر نشان داده شود و از طرف دیگرظرفیت و ارزشی که با کسب تجربه علمی و تکنولوژیک و مدیریت دمکراتیک بخصوص در غرب انباشته می‌شود، نتیجه گیری ضمنی شود.
در بخش چهارم رابطه توسعه و تولید تکنولوژی و همچنین رابطه نهادهای فراگیر اقتصادی و سیاسی و توان تولید تکنولوژی با تکیه بر کاردیگران تبیین می‌شود.
در بخش پنج ظرفیت علمی و تکنولوژیک مدیریتی ایرانیان خارج از کشور بررسی می‌شود، در بخش نتیجه گیری جایگاه تولید تکنولوژیدر توسعه دمکراتیک پایدار در شرایط مشخص ایران و‌پس از گذار دوباره بیان می شود.
بخش اول: مهاجرین ایرانیان خارج از کشور
منبع پنج نزدیک ۲ میلیون مهاجر ایرانی را قابل استاد میداند و آمار شورای عالی ایرانیان که ۴.۴ میلیون است ذکر می‌کند،
«بر پایه محتوای این سالنامه که از سوی رصدخانه مهاجرت ایران تدوین و از سوی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری ایرانمنتشر شده، جمعیت مهاجران ایرانی در دنیا بر پایه داده‌های منابع بین‌المللی در سال ۱۹۹۰ میلادی، بالغ بر ۸۲۰ هزار نفر بوده است کهاین رقم تا سال ۲۰۲۰ و طی سال ۳۰ سال ۲.۲ برابر شده است.(۵)»
منبع (۶) این میزان را ۷ میلیون ذکر می‌کند؛ «براساس برآورد مجید حلاج زاده، دبیرکل شورای عالی امور ایرانیان خارج از کشور درسال ۱۳۹۷، حدود ۷ میلیون ایرانی در خارج از کشور با سرمایهٔ حدوداً ۲۴ هزار میلیارد زندگی می‌کنند.[۱۸] » در این منبع نیز تعادلمهاجرین به کشورهای مختلف داده شده است.
در منبع ۱۰ «بر اساس آمار وزارت خارجه جمهوری اسلامی، جمعیت ایرانیان ساکن خارج از کشور شش میلیون نفر برآورد می‌شود.»
بخش دوم: نسبت و‌تعداد مهاجرین فنی و کارشناس:
منبع (۷) در سطح ابتدایی به این سوال پاسخ می‌دهد: «گزارش تازه منتشر شده به سرشماری سال 2019 ایالات متحده می پردازد کهمی گوید مدرک حدود 59 درصد از ایرانی هایی که بالای 25 سال سن دارند لیسانس یا بالاتر از آن بوده است در حالی که این این رقمبرای افرادی که متولد آمریکا هستند 33 درصد بوده این عدد برای کل مهاجران به آمریکا ۲۶ درصد است.» این نقل قول نقشه کلی رانشان می‌دهد، در منبع (۳) نشان داده شده که گرایش به مهاجرت بین تحصیل کردگان دانشگاهی در ایران بسیار بیشتر است، مهاجرتمغزها و نخبگان یک مشکل عمده اجتماعی است که بهر حال در همه بحث های بحران -محور در ایران دیده می‌شود و نکته سری نمیباشد. در این بخش‌های اولیه سعی به مستند تر و آماری تر کردن این پدیده برای موضوع این مقاله داریم.
منبع ۸ علمی تر به موضوع میپردازد، فیگور ۲ با اینکه به سال ۲۰۰۰ تعلق دارد ۲۵ درصد سطح ایسانس و ۲۶ درصد بالاتر از لیسانسرا نشان می‌دهد،
منبع ۹ بر روی فرار مغزها بطور متناقضی متمرکز می‌شود، در بخش آخرین آمار تا حدی با این موضوع تماس برقرار می‌کند، ولی پایهای قوی برای تخمین تعداد کارشناسان مهاجر را نمی دهد.
برای مقاصد این مقاله ما بر روی همان ۲۶ درصد بالاتر از لیسانس ۲۵ درصد لیسانس در امریکا تکیه می کنیم،
در منبع ۱۰، آخرین آمار در ارتباط با مهاجرت پزشکان داده می‌شود که نظام درمان کشور را دچار مشکل خواهد کرد:
«مهارجرت ۱۶ هزار پزشک در چهار سال گذشته»
«۱۶۰ جراح قاب در سال گذشته»
«بنا به اعلام قبلی وزارت بهداشت، ایران با کمبود «حدود ۱۸ هزار پزشک عمومی» مواجه است. »
«اخیراً «رصدخانه مهاجرت ایران» نیز با انتشار گزارشی اعلام کرده بود که ۷۳ درصد پزشکان و پرستاران ایرانی و نزدیک به ۶۰درصد استادان دانشگاه و دانشجویان ایرانی تمایل به مهاجرت دارند.
بر اساس این گزارش ۵۹ درصد دانشجویان و ۶۹ درصد استادان و محققان ایرانی به‌دلیل «مسائل اقتصادی» به دنبال مهاجرت ازایران هستند.»
«همچنین احسان قاضی‌زاده، نماینده مجلس شورای اسلامی آذرماه سال گذشته اعلام کرد، علاوه بر پزشکان، در سه سال گذشته‌اش،حدود سیصد هزار نفر از جمعیت دانشگاهی ایران که مدارک کارشناسی ارشد و دکترا داشته‌اند، ایران را ترک کردند.»
آخرین آمار و روندها
منبع سوم آخرین امارسنجی(۳) داخل کشور توسط استیتیس را نشان می‌دهد، یک سوم ایرانیان در خال حاضر اگر میتوانستند ازایران خارج میشند و این نسبت بین جوانان نزدیک ۵۰ درصد است، دلایل اصلی معیشتی (۵۷ درصد)، آزادی های سیاسی (۲۶ درصد) ، زندگی بهتر (۲۵ درصد ذکر می‌شود،
طبق این نظرسنجی، جوانان ایرانی ناامید از آینده و ناراضی از دخالت حکومت در سبک زندگی هستند،
این متن کاملا از منبع گرفته شده است(۳) :
شروع نقل قول
«از جمله سئوال‌های مطرح شده، نظر موافق یا مخالف پاسخ‌دهندگان به این گزینه است: “جوان‌ها، آینده موفقیت‌آمیزی در کشور برایخودشون نمی‌بینند.”. مطابق نتایج نظرسنجی، ۷۷ درصد با این گزینه موافق هستند و تنها ۲۰ درصد مخالفت خودشان را ابراز می‌کنند
سئوال: تا چه اندازه با این جمله موافق یا مخالف هستید؟ – جوان‌ها، آینده موفقیت‌آمیزی در کشور برای خودشان نمی‌بینند.
حدود ۵۳ درصد از پاسخ‌دهندگان به این نظرسنجی اعتقاد دارند که “مسئولین آزادی جوان‌ها را با دخالت در زندگی خصوصی آنهامحدود می‌کنند”. این رقم برای افراد در گروه سنی بین ۱۸ تا ۲۹ سال، ۱۱ درصد بیشتر، و برابر با ۶۴ درصد است»
پایان نقل قول
بخش سوم: اقتصاد دانش بنیاد
اقتصاد دنیا بیشتر به طرف اقتصاد دانش بنیاد می رود و در این اقتصاد ها نقش نیروی انسانی ماهر و کارشناس مهم و‌اساسی است. برای درک اهمیت موضوع چند نقل قول از یکی‌از مراجع می آورم: (مرجع ۴ )
«اقتصاد دانش‌بنیان (Knowledge-based economy) به‌کارگیری دانش برای ایجاد کالاها و خدمات است. به‌طور ویژه، بهبخش بالایی از کارگران ماهر در اقتصاد یک محل، کشور یا جهان اشاره دارد و این ایده که بیشتر مشاغل نیاز به مهارت‌های تخصصیدارد. به‌طور ویژه، سرمایه اصلی کارگران، دانش است و بسیاری از مشاغل کارگرانی نیاز دارند که دارای دانشی برای به دست آوردناطلاعات و ساختن ایده‌های جدید نیاز دارند. این برخلاف اقتصاد کشاورزی (جایی که فعالیت اصلی کشاورزی معیشتی است که نیازاصلی آن کار دستی است) یا یک اقتصاد صنعتی ( که تولید انبوه دارد اما در جایی که بیشتر مشاغل نسبتاً غیرماهر هستند). اقتصاددانش‌بنیان بر اهمیت مهارت در یک اقتصاد خدماتی تأکید دارد، مرحله سوم توسعه اقتصادی که به آن اقتصاد پسل صنعتی نیز گفتهمی‌شود. این اصطلاحات مربوط به اقتصاد اطلاعاتی است که بر اهمیت اطلاعات به‌عنوان سرمایه غیر فیزیکی و اقتصاد دیجیتال تأکیدمی‌کند، که تأکید بر میزان تسهیل فناوری اطلاعات تجارت است.»
البته ناگفته پیداست که تحقیق و توسعه دائم در بخش تولیدی انواع کالاها و حتی در اقتصاد دیجیتال مهم و اساسی است، وجوداینترنت بعد دیگری را در اقتصاد بوجود آورده ولی نکته محوری استفاده دائم از دانش و علم کاربردی در تولید کالا و‌استفاده از تکنولوژیاطلاعات در بخش خدمات است. در اقتصاد تولید محور نقش تحقیق توسعه کاربردی برای بهینه کردن کالاها محوری است و این نیز بدوننیروی انسانی متخصص امکان پذیر نیست.
بخش چهارم: رابطه توسعه و تولید تکنولوژی
بحو‌این بخش را با دو‌نقل قول از منبع ۱شر‌ع می‌کنیم که به موضوع این مقاله ربط دارد:
«دو خوانش متفاوت سازمان ملل از گفتمان “حکمرانی خوب”، الف -خوانشی که ارگانهای وابسته به توسعه سازمان ملل از حکمرانیخوب دارند، خوانش سیاست ورزانه – دموکراتیک است که گذار به دمکراسی یعنی تحول دموکراتیک در آن جای دارد، به عبارت دیگرحکمرانی خوب، یک حکمرانی دموکراتیک است. ب- خوانش مسلط، اما خوانش سیاستگذارانه- تکنوکراتیک است که توسط نهادهایمالی و پولی بین المللی توسعه ای در راس آنها بانک جهانی از حکمرانی خوب دارند، اجرای این خوانش در عمل باعث تحکیم هژمونیالگوی توسعه نئولیبرالی شده است.»
«سازمان ملل نقشه راهی برای دستیابی به اهداف هفده گانه توسعه پایدار در عمل ندارد و در این شرایط خلا است که شکاف شمال وجنوب روز به روز گسترده تر می شود و یکی از مهمترین علت بروز و استمرارشکاف شمال – جنوب، انحصار فناوری و تکنولوژی هایپیشرفته توسط کشورهای شمال است.»
در منبع دوم دارون اعجم اوغلو محقق ترک بحث‌میکنذ که «توسعه پایدار نهادهای اقتصادی و سیاسی فراگیر را نیاز دارد، در اینکانتکست خلاقیت و نوآوری شکوفا می‌شود،
وی می‌گوید:«برای رشد اقتصادی پایدار نیاز به خلاقیت، نوآوری و رشد تکنولوژیک است و همه اینها در کانتکست نهادهای اقتصادیفراگیر ممکن است» و نهادهای اقتصادی فراگیر در محیط سیاسی فراگیر و توزیع قدرت سالم و برابر امکانپذیر است.
نویسنده در رابطه با رابطه تولید تکنولوژی و توسعه دمکراتیک پایدار به این دو مرجع متکی می شود، این دو‌منبع اهمیت تولید تکنولوژی رادر فرایند توسعه نشان می‌دهند، دراز مدت بودن رشد اقتصادی بهره تولید تکنولوژی دائم است و از طرف دیگر تولید تکنولوژی در یکاقتصاد فراگیر و محیط سیاسی فراگیر امکان پذیرتر است. روشن است مه نظامی مانند جمهوری اسلامی در زمینه تکنولوژی هسته ای،نظامی، پهبادی و موشکی کمی پیشرفت داشته است ولی در اقتصادی حکومتی رانتی و فاسد جمهوری اسلامی تولید آخرین آلویت استو منافع سرمایه مالی و تجاری حرف اول را میزند.
نمونه ای که استثنا است نمونه چین است که باید در مورد آن بحث دقیق کرد که چگونه بدون دموکراسی ، توسعه اقتصادی و تکنولوژی درآن امکان پذیر است،، در نمونه کره جنوبی می‌توان دید که بعد از فاز اولیه رشد اقتصادی بدون محیط سیاسی باز ، وارد فاز فضایسیاسی باز شد و در این فاز است که به یک تولید کننده تکنولوژی نیز مبدل می‌شود.
بخش پنجم: ظرفیت تکنولوژیک و علمی ایرانیان خارح از کشور
اگر تعداد نیروی آنسانی متخصص ایرانی مهاجر را حداقل ۲۵ درصد مهاجرین فرض کنیم به تعداد قابل توجهی میر سیم، تعدا محققینایرانی نیز که مدرک دکترای فنی یا غیر فنی دارند نیز به همین شمول بسیار زیاد است، به عبارت دیگر در بیشتر زمینه های تکنولوژیک یاهمه زمینه ها ایرانیان با تجربه در زمینه تولید تکنولوژی و همچنین استراتژی تولید در هر بخشی وجود دارند،این نیرو در یک سیستمدمکراتیک قابل بهره برداری می‌باشد، البته در شرایطی مه فضای مناسب برای مهاجرت معکوس فراهم شده است.
اتفاقی که افتاده است این است که بخشی از نیروی انسانی فنی و علمی ایران در بستر این مهاجرت دردناک با آخرین تکنواوزی تولیدنکنولوژی‌در سطوح مختلف آشنا شده است و‌در آن مشارکت کرده است و‌در نتیجه تجربه کرانقدری را کسب کرده است. در صورت تغییرشرایط سیاسی در ایران و امکان مهاجرت معکوس و یا همکاری نزدیک تکنولوژیک و مدیریتی ایرانیان خارج از کشور در یک اقتصادفراگیر و محیط سیاسی فراگیر با توزیع قدرت برابرتر، زمینه جهش اقتصاد ایران با فرض تضعیف جدی فساد ساختاری و تغییر ساختاراقتصاد کشور فراهم می‌شود، این ظرفیت علمی تکنولوژیک قابل توجه که در خارج از کشور و در بستر مشارکت در تولید تکنولوژی درتکنولوژی بالا و میانه، امکان رقابت جدی تکنولوژیک در برخی زمینه ها بوجود خواهد آمد، طبعا نهادهای لازم می بایست در زمینهاستراتژی تحقیق و توسعه کشور نیز مکمل کار بخش خصوصی و دانشگاهی کشور برای بردن کشور به یک اقتصاد دانش بنیان گه‌توانبومی سازی و بهینه کردن تکنولوژی را داشته باشد که بتواند در اقتصاد جهانی رقابت حدی کند و از یک اقتصاد متکی به صادرات موادخام و خام فروشی به اقتصاد صادراتی تولید محور گذار کند.
نتیجه گیری
نویسنده بر آن است که یک‌پارامتر مغفول در بحث آینده ایران گذار به اقتصاد دانش بنیان با تکیه با ظرفیت انباشته علمی و تکنولوژیک دردنیای غرب توسط ایرانیان مهاجر نخبه می باشد، توسعه دمکراتیک برای ایران با تولید تکنولوژی می‌تواند یک رشد اقتصادی دراز مدت رابه ارمغان بیاورد، ضمن اینکه ثبات دراز مدت و میان مدت با وجه دمکراتیک آن نیز تامین می شود. اگر قرن گذشته بطور عمده قرن توسعهناموزون امرانه در دوران دو پهلوی و‌توسعه امنیتی دفاعی دوران حکومت اسلامی بوده‌است، توسعه دمکراتیک پایدار ضرورت جبران عقبماندنی ها در قرن جدید می‌باشد. جدا از وجه دمکراتیک و وجه پایدار توسعه، مهاجرت معکوس پس از گذار از جمهوری اسلامی،ایرانیان خارج کشور می‌توانند بردار تولید تکنولوژی را به توسعه دمکراتیک پایدار اضافه کنند، برداری که دیگر در کانتکست توسعه آمرانهاحتمالا به یک فاکتور اساسی تبدیل نمی شود، فضای باز و نسبتا دمکراتیک سال های ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲ در ایران، شکوفایی فرهنگی واجتماعی جامعه را دامن زد، در صورت گذار از جمهوری اسلامی به دموکراسی و جمهوری دوران شکوفایی و پیشرفت تکنولوژیک ایرانهم بخصوص با مهاجرت معکوس بوجود می آید، با این توجیه و بحث شاید غم شدید مهاجرت مغزها از جمهوری اسلامی ضد تخصص،به یک پتانسیل برای آینده ایران تبدیل شده است، ایرانیان خارج از کشور می توانند مکمل شایسته ایرانیان درون مرز برای رشد همهجانبه ایران باز و دمکراتیک آینده باشند.
- احمد هاشمی/https://www.akhbar-rooz.com/142270/1400/11/29/
- دارون اعجم اوغلو https://www.youtube.com/watch?v=V10mxsUWzbk
- آخرین آمار از دلایل مهاجرت از ایران // https://surveycenter.io/fa/2022/08/16/5-in-10-iranian-youth-want-to-leave-the-country/
- اقتصاد دانش بنیاد// https://fa.m.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF_%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%E2%80%8C%D8%A8%D9%86%DB%8C%D8%A7%D9%86
- آمار مهاجرت ایرانیان به خارج از کشور//https://per.euronews.com/2022/01/05/how-many-iranians-emigrated-which-countries-most-them-live
- آمار از پیکی پیدیا // https://fa.m.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7%D9%86_%D9%85%D9%82%DB%8C%D9%85_%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D8%AC
- سطح تحصیلات ایرانیان ساکن امریکا // https://www.fardayeeghtesad.com/amp/2682/
- آمار سال ۲۰۰۰ سطح تحصیلات// https://files.eric.ed.gov/fulltext/EJ847392.pdf
- فرار مغزها // https://fa.m.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D8%B1%D8%A7%D8%B1_%D9%85%D8%BA%D8%B2%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D8%B2_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86
- مهاجرت پزشکان // https://www.radiofarda.com/a/32028343.html