به مناسبت ۵۷ سالگی آرامگاه نادر
سعید مهرپویا
سکه بر زر نام شاهان نادر افشار کرد
ملک را با آبرو از تیغ آتشبار کرد*
۱۲ فروردین ماه ساختمان آرامگاه نادر ۵۷ ساله شد.
××
حکایت‌های تاریخی از وجود مقبره‌ای برای نادر پس از مرگش و ویران شدن آن می‌گویند. علی‌شاه، برادرزاده‌ی نادر، که پس از او خود را پادشاه نامید «آرامگاه وی را غارت نمود ... به گونه‌ای که آن ساختمان برافراشته با دو گلدسته‌ی فرازپایه که از بالای آن بانگ نماز بلند می‌شد و سقاخانه‌ی شاداب آن که تشنگان تابستانی را با یخ آب خود سیراب می‌نمود و آن فرش‌های ارزشمند و پرده‌های گران‌بها و باغی سرسبز در کناره‌ی مشهد سده‌ی دوازده هجری ... از همه چیز تهی شد.» (۱) جهانگردان و سفرنامه‌نویسانی که به مشهد آمده‌اند هر کدام اشاره‌ای به آن داشته‌اند و بیشترهم بر ویرانی‌اش تاکید کرده‌اند. از جمله فریزر، جهانگرد بریتانیایی که در دوران فتح‌علی‌شاه و حدود سال ۱۲۰۰خ به مشهد آمده‌بود، درباره‌ی آرامگاه چنین نوشته است: «بنا خیلی مستحکم و با آجر و سنگ‌های حجاری‌شده ساخته‌شده و جلوی طرف شرقی قبر درب مرمری است که سنگ آن را از مراغه آورده‌اند. آنهایی که قبل از خراب‌شدن این بنا را دیده‌اند خیلی از استحکام و قشنگی آن تعریف می‌نمایند... اما حالا جای هر دو مقبره [نادر و پسرش] جای کثافت است.»(۲) خانیکوف روس، که در سال ۱۲۳۷خ به مشهد آمده است، می‌نویسد: «قسمت علیای نهرخیابان مشجر است. از همه‌ی این درختان قدیمی‌تر چناری است که با شکوهی خاص پهلوی در مقبره‌ی نادری واقع گردیده و مقبره فعلاً تبدیل به مکتب‌خانه شده است.»(۳)
پیش از ساختمان کنونی اما بنای دیگری در محل آرامگاه وجود داشته است که احمد قوام (۱۲۵۲-۱۳۳۴خ) در دوران مسئولیتش در خراسان در سال ۱۲۹۶ دستور ساخت آن را داده بود. در تاریخ ۲۱ ذی‌قعده ۱۳۳۳ (۷ مهر ۱۲۹۴) قانونی در ۶ ماده از تصویب مجلس می‌گذرد و طبق آن اختیاراتی به اداره اوقاف ایالت خراسان داده می‌شود و به استناد این قانون «در سنوات ۱۲۹۶ الی آخر ۱۳۰۰ خورشیدی، ایالت وقت خراسان (قوام‌السلطنه) اقدام به عمل نموده ابنیه و عمارات واقع در اراضی مقبره و اطراف آن را به مساحت تقریبی ۱۵۰۰۰ مترمربع از تصرف اشخاص خارج و مسطح ساخته و ... بنای باغ و مقبره را ساختمان ... نموده است.» (۴) «...در جلوی مقبره ایوانی است با چهار ستون سنگی... در دو طرف مقبره چهار اتاق بناگردیده که دو اتاق شرقی فعلن در تصرف کتابخانه است... بر پیشانی ایوان کاشی‌های خشتی نصب گردیده که دو قسمت می‌شود. قسمت بالا زمینه‌اش زرد و در وسط تاجی است که اطراف آن نقوش و تزئیناتی اسلیمی موجود می‌باشد.»(۵)
در سال‌های میانی دهه‌ی ۱۳۳۰، انجمن آثار ملی، که پس از رکود برآمده از دگرگونی‌های سیاسی دهه‌ی ۱۳۲۰ جان دوباره گرفته بود، تصمیم به ساخت آرامگاه‌هایی برای شخصیت‌های تاریخی و فرهنگی گرفت. در میان این آرامگاه‌ها، سه آرامگاه نادرشاه، خیام و کمال الملک هم‌زمان با سفر محمدرضا پهلوی به خراسان در ۱۲ فروردین ۱۳۴۲ بازگشایی می‌شوند. نکته‌ی جالب درباره‌ی این ساختمان‌ها، طراح آنهاست که هر سه را در عین تفاوت‌های اساسی سبک و جنس معماری، هوشنگ سیحون (۱۲۹۹-۱۳۹۳خ) طراحی کرده است. ساختمان آرامگاه نادر را شرکت کا.ژ.ب با نظارت محسن فروغی و حسین جودت اجرا کرد. هوشنگ سیحون می‌گوید «مقبره نمی‌خواستم بسازم؛ می‌خواستم شخصیت آن فرد را با معماری بسازم. اصولی را رعایت می‌کردم که هم مدرن باشد هم ایرانی.» و چه نیکو به این خواسته‌اش رسیده است. طرح ساختمان و مجسمه‌ی آن، که کار ابوالحسن صدیقی (۱۲۷۳-۱۳۷۴خ) بود، در شورای دانشکده‌ی هنرهای زیبا به تصویب رسید و از سال ۱۳۳۶ کار ساخت آن آغاز شد. ساختمان کشیده و افقی آرامگاه نادر بر روی صفه‌ای سنگی واقع است. شکل ساختمان وسنگ خشن کارشده در نما به نوعی بازگوکننده‌ی صلابت و استحکامی است که صریح و ساده می‌کوشد تا شخصیت نادر را تدعی کند. مجسمه‌ی عظیم نادر و پایه‌ی سنگی آن، این صلابت را دوچندان می‌کند. هوشنگ سیحون این بنا را بیش از دیگر کارهایش مهم می‌داند و می‌گوید: «اما بنایی که خودم ارزش و اهمیت بیشتری برای آن قائل هستم، ساختمان آرامگاه نادر در مشهد است که در آن تکنیک سنگ به وجه بسیار خوبی به کار رفته است. این بنا کاملاً مدرن است و حتا جزء نوترین ساختمان‌های ایران قرارگرفته‌است؛ اما در عین حال پایه‌گذاری آن روی مسجد قدیمی تاریخانه دامغان بوده است که شبستانی دارد با پایه‌های قطور کم‌ارتفاع و خوابیده و طاق‌هایی نزدیک به طاق‌های ساسانی. در آرامگاه نادر همین شبستان را تقریباً ایجاد کردم با اصول مدرن و طاق‌های ساسانی را به شکل طاقی که یک خیز کوتاه دارد درآوردم و با سنگ ایرانی در حقیقت روحیه‌ی ملی را در فکر جدیدی برگرداندم.» (۶) با این همه، مقیاس به‌خوبی در طراحی و ساخت رعایت شده، ساختمان به آرامی در باغ نشسته است و نه‌تنها محیط شهری را مخدوش نمی‌کند که بهانه‌ی غنای آن هم بوده است؛ آرامشی که با صد افسوس، فضاهای امروز پیرامونش یک‌سره به بازی گرفته‌اند.
ساختمان ۱۳۰۷ مترمربعی آرامگاه، دارای دو موزه نیز است که سلاح‌ها و جنگ‌افزارهای دوران‌های گوناگون را در خود جای‌داده‌است و در باغی به وسعت ۱۴۴۰۸ مترمربع جای خوش کرده است.
باغ، ساختمان، مجسمه و کتاب‌هایی که با موضوع نادرشاه در آن زمان چاپ شد، هزینه‌ی ۵۵٬۳۰۰٬۰۰۰ ریالی (بیش از ۱۶ میلیارد تومان به قیمت امروز) داشت. نکته‌ی جالب درباره‌ی تامین آن پیشنهاد انجمن آثار ملی برای فروش قبض‌های اعانه‌ی ملی و نیز عوارض بلیت قطار مشهد-تهران بوده است. با فروش قبض‌های اعانه و پوسترهای نادر در سراسر کشور مبلغ حدود ۳٬۱۸۰٬۰۰۰ ریال و از طریق عوارض ۲۲٬۳۷۱٬۰۰۰ تامین شد. (۷)
* بیتی از قصیده‌ی ۲۶ خطی سر در بنای قدیم آرامگاه
منابع:
۱ سالک بیرجندی، محمدتقی. «آشنایی با موقوفه نادر قلی خان افشار (نادرشاه)» در وقف میراث جاودان، تابستان ۱۳۸۴ (شماره ۵۰) ص ۸۱
۲ محمدحسن‌خان صنیع‌الدوله. مطلع الشمس. نشر فرهنگسرا، تهران، ۱۳۶۲، جلد دوم، ص ۳۰
3 Khanikof, M.N. "Meched, La ville sainte et son territoire". in Le Tour du Monde, 1861 (Deuxieme Semestre), P. 287
۴ سالک بیرجندی، محمدتقی. «آشنایی با موقوفه نادر قلی خان افشار (نادرشاه)» در وقف میراث جاودان، تابستان ۱۳۸۴ (شماره ۵۰) ص ۹۶
۵ مدرس رضوى، محمدتقى. سال‌شمار وقايع مشهد در قرن پنجم تا سیزدهم، به کوشش ایرج افشار. مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۷۸، صص ۱۴۵ و ۱۴۶
۶ غفاری، فرخ. «مصاحبه‌ای با مهندس سیحون درباره معماری ایران با تکمله‌ای درباره زلزله اخیر» در مجله‌ی آرش، آذر ۱۳۴۱ (شماره‌ی ۵)، ص ۴۷
۷ «شمه‌ای از پیشینه امور باستان‌شناسی در ایران» در مجله‌ی بررسی‌های تاریخی، آذر و دی ۱۳۵۵(شماره‌ی ۶۶)، صص ۱۱۷-۱۱۹