ارزیابی چالش‌های امنیتی آسیای مرکزی
مرکز مطالعات آسیای مرکزی | ماوراءالنهر
۱. فعال شدن گروه‌های رادیکال: از مهمترین نگرانی‌های امنیتی در آسیای مرکزی، ورود گروه‌های رادیکال با حمایت برخی بازیگران خارجی است که از خاورمیانه سرچشمه می گیرند و از افغانستان عبور می کنند. افزایش تروریسم و افراط‌گرایی در این منطقه و تأمین مالی و مدیریت سازمان یافته این گروه‌ها، دخالت بازیگران خارجی را آشکار می کند.
۲. نفوذ خارجی: دخالت فعال ایالات متحده و متحدانش در امور امنیتی آسیای مرکزی از یک سو و حضور نظامی پایدار روسیه و حمایت مالی چین از دولت های محلی از سوی دیگر، نگرانی‌های امنیتی چندوجهی را در این منطقه برانگیخته است. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقرار جمهوری‌های مستقل و سال‌های اخیر، رویارویی آشکار روسیه و غرب افزایش یافت و آسیای مرکزی به یکی از اصلی‌ترین میدان‌های نبرد ابرقدرتها تبدیل شد که در آن بازیگران منطقه‌ای و جهانی به مقابله با یکدیگر می‌پردازند.
۳. بحران های اقتصادی و سیاسی: احتمالا بحران‌های اقتصادی و سیاسی پیش بینی شده ناشی از خشکسالی و کمبود آب، موجب ایجاد تهدیدهای امنیتی در منطقه شوند. جذابیت منابع طبیعی منطقه می تواند توجه قدرت‌های خارجی را و منافع اقتصادی آنها را به منطقه جلب کند و تمایل نفوذ و انحصار را در آنها برانگیزد. با توجه به تجارب جمهوری‌های پسا شوروی مانند اوکراین، گرجستان، ارمنستان و مولداوی، تعامل نزدیک با نهادهای خارجی ممکن است منجر به به خطر افتادن حاکمیت، مشکلات اقتصادی سیستماتیک و بی‌ثباتی موقعیت‌های سیاسی-اجتماعی شود.
۴. ترکیه و افزایش منافع آن در منطقه: ظهور سازمان کشورهای ترک در فضای پس از فروپاشی شوروی به رهبری ترکیه یک چالش امنیتی منحصر به فرد را ایجاد می کند. در حالی که از نظر ساختار شبیه اتحادیه اروپا است، گنجاندن کشورهایی از ماوراء قفقاز و آسیای مرکزی در آن، نگرانی‌هایی را در مورد تنش‌های منطقه‌ای ایجاد می‌کند. تزریق بی‌رویه تسلیحات ترکیه به این منطقه نیز می تواند به عاملی بی‌ثبات کننده تبدیل شود، به ویژه با در نظر داشت اختلافات مرزی حل نشده برخی از کشورهای همسایه در این منطقه.
۵. ناآرامی های احتمالی در افغانستان: وضعیت جاری افغانستان و سواستفاده برخی ابرقدرتها یک خطر امنیتی دائمی برای آسیای مرکزی است. سناریوهای متعددی برای وخامت وضعیت امنیتی در منطقه با توجه به این عامل وجود دارد.
۶. تأثیر تغییرات ژئوپلیتیک جهانی: تغییرات ژئوپلیتیکی ناشی از رویدادهای جاری در اوکراین لایه دیگری از نگرانی های امنیتی را برای آسیای مرکزی ایجاد می کند. تحریم‌های غرب علیه مسکو بر اقتصاد آسیای مرکزی تأثیر گذاشته است؛ هرچند بخواهند آن را پنهان دارند. به‌ویژه در جمهوری‌هایی که حواله‌های مهاجران از روسیه بخش قابل توجهی از تولید ناخالص داخلی ملی آنها را تشکیل می‌دهد. علاوه بر این، بسته شدن ترافیک جهانی در منطقه تنگه باب المندب که مستقیماً بر آسیای مرکزی و دستگاه امنیتی آن تأثیر می گذارد، نشان دهنده تلاش گسترده تر برای تغییر شکل پویایی جهانی است.
۷. برخورد ساختارهای استبدادی و آرمان های غربی: اعمال فشار جهان غرب به فرآیندهای دموکراسی سازی و بهبود حقوق بشر و یا برای تابع‌سازی آنها برای پیروی از تحریم‌ها علیه روسیه و چین در کشورهای آسیای مرکزی می تواند به طور بالقوه بی ثباتی را تسریع کند. افزایش فشار و تشدید نظارت غرب بر امور داخلی این کشورها، ترس آنها را افزایش داده و وضعیت یک قمار را برای دولت های این منطقه ایجاد کرده است و ممکن است ترس از دست دادن کنترل، آنها را وادار به برخی تنش‌های سیاسی کند (همچون ماجرای اخیر رئیس‌جمهور قرقیزستان و نامه بلینکن به آن). در همین حال، بخش رو به رشدی از جمعیت محلی به طور فزاینده ای به سمت آرمان های غربی کشیده می شوند و تنش بین دولت و مردم را تشدید می کند.
ارزیابی:
این کشورها از طریق مشارکت فعال در سازمان‌هایی مانند CSTO، SCO و EAEU به دنبال تنوع بخشیدن به روابط دیپلماتیک خود بوده‌اند و سطح خاصی از امنیت را فراهم می‌کنند. با این حال، این تعامل متنوع به طور همزمان منطقه را در معرض تأثیرات خارجی، درگیری های بالقوه و پویایی پیچیده در روابط بین دولتی قرار می دهد.
ایجاد تعادل بین این اتحادها برای آسیای مرکزی ضروری است تا از پیچیدگی های ژئوپلیتیکی در حال تغییر، عبور کند. به ویژه، استراتژی ناتو که آشکارا با هدف مقابله با روسیه و چین انجام می شود، خطر بی ثبات کردن کشورهای آسیای مرکزی را که روابط فرهنگی، اقتصادی و استراتژیک مهمی با این دو بازیگر دارند، به همراه دارد.
بازیگران غربی که برای کاهش روابط منطقه با رقبایشان در ازای سرمایه‌گذاری‌های عمده تلاش می‌کنند، خطر تثبیت آسیای مرکزی به عنوان میدان جنگ ابرقدرت‌های خارجی را به دنبال دارد. در حال حاضر، مبارزه و رقابت بین کریدورهای حمل و نقلی و پویایی در حال تغییر که بر منطقه خزر تأثیر گذاشته است، مشهود است.
هنوز در این چارچوب، مهم است که بدانیم فشار اروپا بر حقوق بشر و دموکراتیک شدن این کشورها به عنوان یک عنصر بی‌ثبات‌کننده بیشتر عمل می‌کند. علیرغم تمایل بروکسل برای نادیده گرفتن نقض حقوق بشر و سرکوب داخلی توسط شرکای خود، این کشورها محدودیت هایی در توانایی خود برای انطباق با سیستم لیبرال و دموکراتیک غربی دارند. این در نحوه برخورد آنها، برای مثال، با مخالفان و اقلیت های قومی مشهود است. تلاش‌های اروپا و آمریکا برای اطمینان از تبعیت کشورهای آسیای مرکزی از تحریم‌های روسیه و چین، مقاومت اولیه دولت‌های محلی را نشان داده است.
در میان پیچیدگی‌های ژئوپلیتیکی، نگرانی در مورد ظهور بالقوه بی‌ثباتی در اطراف روسیه پدیدار می‌شود، خطری که با رویدادهای در حال وقوع در اوکراین تشدید شده است. سناریوهای ژئوپلیتیکی مشروط به نتایج در اوکراین، پتانسیل سرایت به آسیای مرکزی را دارند که بر چالش‌های امنیتی منطقه تأثیر بیشتری می گذارد. به هم پیوستگی این تحولات ژئوپلیتیکی بر ضرورت حفظ هوشیاری و سازگاری کشورهای آسیای مرکزی در واکنش به شرایط در حال تحول تاکید می کند و به دنبال ثبات در محیطی است که تحت تأثیر رویدادهای فراتر از مرزهای نزدیک خود قرار دارد.
در حالی که چشم انداز ژئوپلیتیکی در این منطقه به تکامل خود ادامه می دهد و در شرایطی نامعلوم به سر می برد، کشورهای آسیای مرکزی باید آینده نگری استراتژیک و زیرکی دیپلماتیک خود را نشان دهند تا از پیچیدگی های اتحادهای خود عبور کنند و اطمینان حاصل کنند که امنیت آنها در برابر پس زمینه تغییرات جهانی انعطاف پذیر است.
یادداشتی از مرکز تحقیقات ژئوپلیتیکی specialeurasia
کانال #مرکز_مطالعات_آسیای_مرکزی | ماوراء النهر:
تلگرام | ایتا | توییتر
@mavaraonnahr