احتیاط! به چیزی دست نزنید!

بررسی آمارها و پیش‌بینی‌های موجود انتخاباتی و علل خطا در آنها

آماربازی

ماها عادت داریم! عادت داریم که وقتی شرایط عادی است در ظاهر عادی رفتار کنیم و آب از آب تکان نخورد. اما؛ عادت داریم در بزنگاه‌ها برای اهدافمان هر چیزی را ذبح کرده و با گوشتش پیشاپیش توهم پیروزی را جشن بگیریم.

مثلا در انتخابات‌ها که همیشه اخلاق را ذبح می‌کردیم دیگر به آن راضی نبوده و موارد بیشتری را فدا می‌کنیم.

این روزها اگر از یک کانال تلگرامی به یک کانال ایتا بروید یا از صفحه‌ای توییتری به یک صفحه‌ی اینستاگرام سری بزنید هرکسی برای خود مرکز افکارسنجی زده و در آن بسترها نظرسنجی برگزار می‌کند و آن می‌شود مبنای تحلیل توده‌! از آن فاجعه که بگذریم، فاجعه‌تر این است: نظرسنجی‌ای که قرار است "میزان الحراره" یا "چکاپ" جامعه باشد با سیاسی‌بازی‌ها و آماربازی‌ها به فجیع‌ترین حالت ممکن ذبح می‌شود.

احمق‌هایی که بویی از سیاستگذاری‌های راهبردی نبرده و دلشان به حال کشور نمی‌سوزد، برای آنکه نظرسازی کنند گاهی به این نظرسنجی‌ها دستبرد می‌زنند در حالی که نمی‌دانند که چه خیانتی به عرصه‌ی حکمرانی و بی‌اعتمادسازی مسئولین و مردم به آمارها می‌کنند و نتایج زیان‌باری به همراه خواهد داشت. آمار‌بازی‌هایی که در این انتخابات به اوج خود رسید.

هر آنکس که عدد می‌فهمد!

از یک‌دهه‌ی گذشته در کنار پایش‌های میدانی و حضوری، داده‌کاوی‌های مجازی نیز در کشور برای خود جایی پیدا کرده. از کرونا به بعد هم نظرسنجی‌های تلفنی مورد استقبال واقع شد و هر سه به صورت جدی در ایران دنبال می‌شوند.

مهم‌ترین مراکزی که در ایران به افکارسنجی می‌پردازند، به بخش داده‌کاوی مجازی و افکارسنجی‌های میدانی و تلفنی تقسیم می‌شوند.

در بخش داده‌کاوی مجازی، مؤسساتی مانند دیتاک و لایف وب به بررسی و تحلیل محتواهای منتشر شده در توییتر، اینستاگرام، پیام‌رسان‌های داخلی و خارجی می‌پردازند.

در بخش پایش‌های میدانی و تلفنی، مرکز تحقیقات صداوسیما، ایسپا، مرکز رصدملی، مرکز رصد بینا، متا، شناخت، مرکز‌ پژوهش‌های مجلس و وزارت اطلاعات به فعالیت می‌پردازند. هر کدام از آنها بعضا فعالیت خاصی نیز برای خود درنظر گرفته‌اند. مثلا مرکز رصد بینا به پیمایش‌های دینداری و مصارف فرهنگی و... خود معروف است و مرکز رصد ملی به موج‌‌های مختلف ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان. برای آنکه بتوان آنها را باهم مقایسه کرد و دید که کدام یک دقیق‌تر است، باید معیاری داشته باشیم که همه‌ی آنها در آن به افکارسنجی پرداخته و نتایج خود را منتشر کرده‌اند. با وجود فعالیت‌های مختلف این مراکز، همگی آنها در انتخابات‌های مختلف به بررسی میزان مشارکت و پیش‌بینی فرد پیروز انتخابات پرداخته‌اند.

جایزالخطا؟!

در انتخابات مجلس شورای اسلامی ۱۴۰۲ مراکزی که دقیق‌ترین پیش‌بینی‌ها در مشارکت را داشته‌اند به ترتیب: مرکز شناخت، ایسپا، متا و مرکز تحقیقات صداوسیما بوده‌‌اند. مراکزی که مشارکت ۴۰.۶ درصدی انتخابات مجلس شورای اسلامی را با اختلافی در حد دهم درصد پیش‌بینی کرده‌اند. در این میان مرکز تحقیقات صداوسيما تجربه و سابقه ۷دهه‌ای داشته و تعداد نظرسنجی‌هایی که در سال برگزار می‌کند عدد بسیار زیادی است. مرکز شناخت نیز دوسه‌سالی می‌شود که برند قبلی خود به نام کیو را کنار گذاشته و با اسم جدید در حال ری‌برندسازی خود است.

در میان مراکز مهم و باسابقه‌ی افکارسنجی نیز، مرکز پژوهش‌های مجلس نتایج دورتری از واقعیت پیش‌‌بینی کرده‌اند. خبرهای خوبی از مراکز امنیتی نیز به گوش نمی‌رسد. هرچند آنها نتایج خود را به صورت رسمی منتشر نمی‌کنند اما آن چیزی که تا حدی به گوش می‌رسد آن است که پیش‌بینی‌های آنها با واقعیت اختلافات قابل توجهی داشته. این درحالی است که این مراکز باید دقیق‌ترین پیش‌بینی‌ها را از جامعه داشته تا بتوانند دقیق‌ترین و کم‌خطاترین اقدامات را داشته باشند.

توانایی دسترسی به نمونه تصادفی کافی و تمایل به خصوص در شرایطی که نرخ پاسخگویی زیاد باشد، توانایی نرمال‌سازی نتایج با استفاده از اطلاعات دموگرافیک مرکز آمار و توجه به پارامترهای جمعیتی جهت تعمیم پذیری نتایج از مهم‌تریم اقدامات در جهت کاهش خطای نظرسنجی‌هاست که برخی از این مراکز از زیر بار آن شانه خالی میکنند.

خطای نظرسنجی چند نوع است شامل خطا در نمونه گیری، خطا در پرسشگری نظیر جهت دارای و خطا در تعمیم.

محدوده خطای آماری قابل قبول هم در حد ۳ درصد است.

رعایت کردن یا نکردن موارد بالا از اصلی‌ترین علت‌های به حاشیه‌رانده شدن آمارهای موجود و اختلافات بین آن‌هاست.

پیش‌بینی‌های ریاست‌جمهوری

این مراکز برای انتخابات ریاست‌جمهوری نیز پیش‌بینی‌هایی داشته‌اند. هرچند برخی‌ از این مراکز مانند شناخت در ابتدا آبرو و اعتبار خود را خرج نظرسازی برای کاندیداهایی خاص کردند اما به مرور نتایج آنها همسوتر و دقیق‌تر شده‌اند.

تا ۴ روز مانده به انتخابات اگر داده‌های مراکز مهم و پرفعالیت این ایام (ایسپا، دیتاک، مرکز پژوهش‌های مجلس، مرکز تحقیقات صداوسیما و دانشگاه تهران؛ منهای مرکز شناخت به دلیل خطای فاحش نظرسازی در ابتدای موج‌های مختلف افکارسنجی انتخابات) را کنار هم بگذاریم و میانگین آنها را محاسبه‌ کنیم به نتایج زیر میرسیم:

۱. جلیلی: ۲۳.۹٪

۲. پزشکیان ۲۳.۵٪

۳. قالیباف ۲۱.۶٪

و اگر بخواهیم به طور میانگین دقیق‌ترین آنها یعنی ایسپا را بررسی کنیم(موج آخر دو روز به انتخابات) نتایج به این صورت خواهد بود:

درصد کسانی که قطعا و یا احتمال زیاد در انتخابات شرکت می‌کنند: ۵۳.۹٪

۱. پزشکیان ۳۳.۱

۲.جلیلی ۲۸.۸

۳. قالیباف ۱۹.۱

تنوع و تفاوت درصد رای‌آوری کاندیداها در نظرسنجی‌های مختلف، متفاوت است. اما از همه‌ی آنها به چند نکته می‌توان پی برد:

۱. برخی نظرسنجی‌ها و موسسات توانایی دسترسی به نمونه تصادفی کافی یا نمونه‌ای که نرخ پاسخگویی زیاد داشته باشد، ندارند. برخی هم تعمیم‌پذیری جمعیتی درستی ندارند. از این جهت اختلافات در نتایج رخ می‌دهد.

۲. در انتخابات حاضر برخی موسسات با توجه به وابستگی سیاسی پنهان آنها اقدام به نظرسازی کرده‌اند؛ مانند موسسه شناخت. هرچند اشتباه خود را چراغ خاموش اصلاح کرده‌اند اما باعث بی‌اعتمادی نسبت به مراکز نظرسنجی شده‌اند که باید تاوان آن را دهند

۳. با این وضعیت انتخابات به دور دوم خواهد رفت. یک طرف این دوگانه آقای پزشکیان خواهد بود و نفر دیگر از بین آقایان جلیلی-قالیباف خواهد بود.

۴. شیب رشد آرای آقای پزشکیان به‌شدت صعودی است. اگر این روند تا دور دوم حفظ شود، در دوقطبی دور دوم احتمال پیروزی بالا خواهد داشت که برای جبهه‌ی رقیب آم باید نگران‌کننده باشد.

هرچند با توجه به اجماع اجباری در مرحله‌ی دوم در جبهه‌ی موسوم به جبهه‌ی انقلاب در صورت کاهش ریزش رای‌ها این جبهه می‌تواند پیروز باشد.

۵. درصد مشارکت بین ۵۰ تا ۵۵ درصد خواهد بود

۶. درصد آرای مردد در گروه مرددین بین آقای قالیباف-جلیلی بیشترین گروه مرددین خواهد بود. هرچند با استناد به نظرسنجی‌ها این درصد از حوالی ۴۰ درصد به یک چهارم کاهش یافته. هر یک از این افراد می‌تواند با همراه کردن این مرددین شانس پیروزی خود در دور دوم را افزایش دهد.