آچمز؛ چه رخ داده است و چه خواهد شد؟
Aghil Daghaghelehریزوم- با گذشت حدود دو هفته از اعتراضات اخیر در ایران که با کشته شدن مهسا امینی آغاز شد، به تدریج این سوال مطرح می شود که این اعتراضات چگونه نقشه سیاسی کشور را تغییر داده است؟ و مهمتر از آن آیا اتفاق جدیدی در حال رخ دادن است یا اعتراضات شهریور ۱۴۰۱ به تدریج سرنوشتی مانند رخدادهای ۹۶ و ۹۸ را طی می کند؟ پاسخ دقیق به این سوالات شاید زمان بیشتری طلب کند، اما اجازه دهید بر مبنای آنچه رخ داده است، به چند موضوع اشاره کنم، نکاتی که در مرحله کنونی بیشتر در حد فرضیه هستند و به تدریج می توان آنها را آزمود.
نکته اول این است که اعتراضات اخير یک خاکریز استراتژیک و‌مهم را از سلطه و کنترل حاکمیت خارج ساخت: پوشش زنان. در مرحله اول به نظر می رسد این اعتراضات مهر پایانی بر مقوله حجاب اجباری است. اما اینگونه نیست. این خاکریز، ساحت پرتنشی است. از یک سو زنان دیگر حاضر نیستند از این حق اولیه ای که بدست آورده اند عقب نشینی کنند. آنها این دستاورد تاریخی را به شکل روزمره تمرین (تکرار) خواهند کرد تا آن را به امری نهادینه در جامعه بدل کنند. در عین حال بعید است حکومت به سهولت این دستاورد زنان را به رسمیت بشناسد. حکومت -با فشار گروه های ایدئولوژیک حامی آن- دوباره سعی خواهد کرد نظم گذشته را بازگرداند و از نهادینه شدن حجاب اختیاری جلوگیری کند. و این همان نقطه ای است که زمینه بازتولید این اعتراضات را به اشکال دیگر فراهم خواهد ساخت. به عبارتی دیگر به نظر می رسد که جامعه در نقطه ابتدایی مبارزه برای حجاب اختیاری است و نه در نقطه پایانی. مطالبه ای که نه جامعه از آن کوتاه می آید و حکومت نیز بعید است قادر به تحمل آن باشد. بنابراین این اعتراضات با محوریت حجاب اختیاری و حقوق زنان در ابتدای راه است و نه در انتهای آن، مگر آنکه حکومت این دستاورد زنان را به رسمیت بشناسد.
نکته دیگر این است که اعتراضات اخیر خبر از بازگشت پرقوت طبقه متوسط به میدان سیاست می دهد. نشانه های این بازگشت را در شعار محوری این اعتراضات «زن، زندگی، آزادی» می توان دید. این شعار نه تنها نماد بازگشت طبقه متوسط است، که علاوه بر آن توانست به نوعی زمینه ائتلاف میان جنبش زنان، جریانات فمینیستی، جریانات روشنفکری، جنبش دانشجویی، جریانات چپ و جنبش های اثنیکی (حداقل در کردستان و آذربایجان) را فراهم آورد.. سابقه این ائتلاف گسترده این نیروها و تاثیر آن را را می توان در انقلاب ۵۷، جنبش اصلاحات و جنبش سبز دید. جنبش اصلاحات، برای مثال، از دل ائتلافی میان جنبش دانشجویی، جنبش زنان آن دوران، و فعالان اثنیکی، و حتی جریانات چپ به دنیا آمد. جریاناتی که همه در بن بست دهه ۶۰ و دوران جنگ و پسا جنگ دنبال راه خروجی بودند. آن هنگام جنبش اصلاحات به مخرج مشترکی برای اتحاد این جریانات بدل شد. اما جنبش به تدیج به بن بست رسید. هر روز گروهی از آن قطار پیاده شدند، آن ائتلاف از هم گسیخت و به تدریج جامعه به بن بست دیگری وارد شد.
اعتراضات شهریور ۱۴۰۱، با مطالبات زنان و به ویژه حق پوشش زمینه ای دوباره برای ائتلاف نانوشته و گسترده همه این جریانات را فراهم آورد. شعار پیشروانه ای مانند «زن، زندگی، آزادی» بسیاری از ترس ها -از قوت یافتن حرکت های ارتجاعی یا از هم گسیختگی نظم اجتماعی- را کمرنگ تر ساخت. بر این اساس شاید بتوان گفت محتوا، مطالبات و گفتمان اعتراضات ۱۴۰۱ الگویی از امکان کنشگری پیشروانه با بهره گیری از خیابان را خلق کرد. به نظر می رسد حداقل تا آن مطالبه زنان وجود دارد، این جنبش نیز تداوم خواهد یافت.
دلیل محتمل دیگر برای تداوم این جنبش ریشه در زمینه های شکل گیری آن دارد. این جنبش هم در خشم ریشه دارد می و هم از دل امید بر می آید. خشم از همه تحقیرهایی که در این چند دهه به مردم تحمیل شده است. خشم از همه ناکارآمدی ها. خشم از نادیده گرفته شدن. خشم از همه رنج ها و دردهایی که حاکمان مسبب آن بودند و خشم از همه رویاهایی که بر باد رفت. در فضای مجازی، لیست بلند بالایی از دلایل و ریشه های این خشم و انزجار نوشته شده است و قصد تکرار آن نیست. لیستی که مردم نوشتند تا بگویند آنها «برای» چه از نظم موجود منزجر هستند. لیستی که از خواندن آن سرگیجه می گیریم و با دهشت از خود می پرسیم که چگونه توانستیم این همه درد و رنج را تحمل کنیم. این خشم اما راهی برای بروز و ظهور نداشت و حکومت نیز نمک بر زخم ها می پاشید. این خشم خانمان سوز ریشه ای ترین عامل ابن اعتراضات گسترده است.
اما انرژی و توان این جنبش ریشه در امید نیز دارد. گویی اندیشه ای- همچون گاز/یا نسیمی- فضا را در نوردیده است و همه را به این نتیجه رسانده است که این بار می توانیم وضع موجود را تغییر دهیم. ناتوانی حکومت در تحمیل پوشش به زنان این امید را دوچندان کرده است. هنگامی که زنی بدون حجاب در خیابان قدم می زند- آنهم در برابر نیرویی تا دندان مسلح- حسی از امید همه را در بر می گیرد. امیدی که تا دیروز عنصر غایب و مفقوده این ساحت بود. در ترکیب خشم و امید است که این جنبش اینگونه پرقدرت به میدان آمده است. گویی تازه به دنیا آمده است و عامل این تازه گی همان حس امید است.
پیوستن سلبریتی ها نشان ترکیب این خشم و امید است. کنش سیاسی سلبریتی ها در ایران شاخص خوبی برای سنجش معدل موقعیت سیاسی طبقه متوسط است: جایی که اکثریت طبقه متوسط ایستاده اند. برای فهم این نکته باید به این توجه کرد که سلبریتی ها هم محافظه کارند و هم مایل به تغییر. این محافظه کاری و میل به تغییر ویژگی طبقه متوسط نیز هست. سلبریتی ها مانند اکثر طبقه متوسط هم به شکل های مختلف به سیستم پیوند خورده اند، در عین حالی که ناراضی اند و میل به دگرگونی دارند. آنها پایی این سو دارند و پایی آن سو. در نبود دماسنجی برای سنجش وضعیت طبقه متوسط، می توان سلبریتی ها را به عنوان نماد نوع اندیشه ورزی و کنشگری طبقه متوسط ملاک قرار داد. در دهه هفتاد،آنها دل به اصلاحات بستند. در جنبش سبز باز با مردم همراهی کردند و حتی در رای به روحانی نیز معدل و نماد کنشگری بخش عمده ای از طبقه متوسط بودند. البته تنها سلبریتی ها نیستند. بخشی از اساتید دانشگاه ها نیز پیوسته اند و در حمایت از معترضان و بازداشت شدگان نوشته اند. اگر کنش سلبریتی ها و بخشی از نخبگان طبقه متوسط را به عنوان یک شاخص بپذیریم، آنگاه می توان گفت که خشم و امید بخش عمده ای از طبقه متوسط را به این نتیجه رسانده است که راهی دگر را برگزینند و تغییر را از طریق خیابان و نافرمانی مدنی به حاکمیت تحمیل کنند. به تعبیری: دل از آن محافظه کاری بر کنند و در کنار خیابان بایستند.
دلایل این تغییر در کنشگری طبقه متوسط فراوان است. شاید مهمترین دلیل فقیرتر شدن و متزلزل تر شدن طبقه متوسط به دلیل اوضاع نابسامان اقتصادی باشد. اما مهمتر از آن بسته شدن هر راهی برای ایجاد تغییر از درون است. مدل کنشگری طبقه متوسط در ایران، حداقل تا سال ۸۸ و تا حدودی در انتخابات های پس از آن، رای محور بود. اما به تدریج این تحلیل و نگاه قوت گرفت که در نظام های اقتدارگرا، انتخابات ره به جایی نمی برد. والبته حاکمیت نیز تلاش مضاعف به خرج داد تا صندوق رای را از حیز انتفاع ساقط کند. علیرغم بی معنی شدن انتخابات، طبقه متوسط نتوانست (حداقل تا قبل از اعتراضات کنونی) بدیلی برای کنشگری خود بیابد: نگاهی مردد به جنبش های خیابانی داشت و با توجه به قدرت سرکوب حکومت این نوع از اعتراضات را ناممکن یا حتی خطرناک می دانست. به همین دلیل است که می بینیم طبقه متوسط با اعتراضات ۹۶ و ۹۸ همراهی نکرد. اعتراضات اخیر اما مدل کنشگری جدیدی ارائه کرد. گویی که چیزی تغییر کرده است. هم لبریز از خشم هستند و هم راهی نمانده است و در همین تقاطع است که نافرمانی مدنی و اعتراضات خیابانی به یکباره جدی می شوند و بر خلاف گذشته، بخش قابل توجهی از طبقه متوسط اینبار به این نتیجه رسید که گویی این تنها راه باقی مانده است.
اجازه دهید به شکل دیگری گزاره آخر را بنویسم: از سال ۱۳۷۶ به بعد همیشه ایده نافرمانی مدنی به عنوان یک استراتژی برای مقابله با حکومت مطرح بود. اما این اعتراضات نماد تحقق نافرمانی مدنی آن بود و ازامروز به بعد-در صورتی که رژیم بر همین منوال ادامه دهد- این نافرمانی مدنی به مدل بنیادین مقابله با حکومت مبدل خواهد شد،گرچه به شکل های مختلف ظهور و بروز پیدا خواهد کرد.
دلیل دیگری نیز می توان برای تداوم این مدل از نافرمانی مدنی و اعتراضات ذکر کرد: فرسایش قدرت سرکوب. حاکمیت دیگر آن قدرت را ندارد. این به معنای آن نیست که اسلحه ندارد. به معنای آن است که حتی در بالاترین سطوح بکارگیری آن سرکوب خشن دیگر چندان مفید/یا ممکن تلقی نمی شود. رژیم به خوبی می داند که اکثریت مخالف سیاست های آنان است. اگر کسی از این سیاست ها منزجر نیست، مخالف آن است. و باز می داند که اگر. امروز چند صد نفر دیگر را بکشد، فردا را چه کند؟ علاوه بر آن، حکومت سرگردان است. طی سالها و دهه های اخیر تمامی رهبران ممکن و سازمان و انجمن ها و تشکیلات ها را از بین برده است. فضای مجازی را کنترل کرده است. ایده «الرعب بالنصر» را در اقصی درجات ممکن به کار برده است. اما پاسخ جامعه به این سرکوب ها، تداوم اعتراضات و نافرمانی های مدنی است. به همین دلیل است که علاوه بر جوانان معترض، فعالان سیاسی یا خبرنگاران را نیز بازداشت میکنند. اما به خوبی می داند که این بار جامعه برخاسته و نه یک حزب یا تشکیلات است. آنها می دانند که اعتراضات قله کوه یخی است که حاصل یک اجماع عام-یک انزجار عمومی- از عملکرد حکومت است و همین گستردگی حس خشم است که دست حکومت را از پشت بسته است و قفل بزرگی به مشت آهنی زده است.
اما این تنها دلیل فرسایش قوه سرکوب نیست. این ناتوانی ریشه در الگوی اعتراضات اخیر نیز دارد. آنان که در خیابان هستند جوانان و نوجوانان هستند، در حالیکه بخش قابل توجهی از گروه های مرجع-حتی آنهایی که حکومت به حمایت آنها نیاز دارد- در کنار (و همراه) خیابان ایستاده اند. به زبان دیگر، گروه های مرجع (روشنفکران،اساتید نویسندگان، تشکل های سیاسی، سلبریتی ها و..) گرچه شاید به خیابان نیامده باشند، اما در کنار معترضان ایستاده اند و نقش حمایتی و پوششی ایفا می کنند. آنها که جرأت کرده اند علنی حمایت کره اند و با معترضان در یک جا ایستاده اند. و آنها که محافظه کارتر هستند، سکوت را برگزیدند. حتی روحانیت سنتی که پس از انقلاب ۵۷ همیشه همصدای حکومت بود اینبار سکوت را ترجیح داده است. اما سکوت نیز نوعی سخن گفتن است و حکومت و مردم خوب می دانند که در این سکوت حرف ها نهفته است. این الگو از اعتزاضات (اشغال خیابان توسط جوانان از یک سو، و حمایت عمومی و همگانی از معترضان، از سوی دیگر، حکومت را آچمز کرده است.
در مورد سرکوب، مهم است که به یاد داشته باشیم که دستگاه سرکوب-حتی از نوع مشت آهنین آن- تا آنجا کار می کند که بتواند چهره ای شیطانی از معترضان بسازد و حمایت موثری از جامعه را به همراه داشته باشد. در سالهای اول پس از انقلاب، حکومت به شدت سرکوب می کرد. اما اکثریت همراه بودند. اما هرچه از مشروعیت حکومت کاسته شد، این سرکوب بیشتر دیده شد. علاوه بر آن، حکومتی که خود چهره ای شیطانی در اذهان عامه پیدا کرده است، دیگر نمی تواند مکانیسم های گذشته را دوباره و به همان قوت به کار ببرد. و این راز دیگری بر فرسوده تر شدن دستگاه سرکوب است. باید به خاطر سپرد که ماشین سرکوب -به ویژه در رژیم های پر شکافی مانند ایران- ماندگار نیست و در نهایت در نقطه ای متوقف می شود. در کدامین لحظه؟ در همان لحظه ای که در آن برخی از آن دیکتاتورها به یکباره ژست انسانی می گیرند و حکومت را به لقایش می بخشند. آن ژست به ظاهر انسانی محصول همین ناتوانی دستگاه سرکوب است. داستان آنها، قصه همان مردی است که قوای جنسی اش ناتوان شده است، و نقش زاهد دنیا می گیرد تا عیب خود پنهان کند.
البته این به معنای این نیست که امروز دستگاه سرکوب رژیم کاملا ناتوان شده است. به معنای آن است که دچار فرسایش شدید شده است و توان سابق را ندارد. وبا هر اعتراضی ناتوان تر می شود. این ناتوانی از عامه مردم پنهان نمی ماند و هر روز که جامعه بیشتر متوجه این ناتوانی و فرسودگی شود، بر موج اعتراضی خود می افزاید. در این حالت تنها راه حکومت برای کنترل اعتراضات آوردن تانک به خیابان و حکومت نظامی خواهد (همراه با کشتار وسیع) خواهد بود. راهی که رژیم در آن اعتراضات را نه با پلیس ضد شورش که با سیاست و نیروی جنگی تمام عیار مدیریت کند. می تواند؟ شاید یک یا دوبار بخواهد تجربه کند. اما با این خشم همگانی، خیلی زود به همین نقطه باز خواهد گشت. و چند سال حکومتی بتواند بدین شکل حکومت کند؟ آن هم در جامعه ای مانند ایران که شاید بتوان آن را جامعه ای جنبشی نام نهاد.
نکته آخر این است که جنبشی که امروز شکل گرفته است محصول اعتراضات سال ۹۶ و ۹۸ است. در ادامه همان اعتراضات است. جرقه های این جنبش را طبقات فقیر (و به حاشیه رانده شده) زدند. طبقاتی که کسی را ندارند که برای آنها نظریه پردازی کند و قیامشان (از سوی طبقه متوسط) همیشه خطرناک تلقی می شود: آن را شورش می دانند و نه جنبش. اما امروز که طبقه متوسط به میدان آمده است، آن قیام ها نیز معنای دیگری می یابند. و البته طبقه فقیر جامعه نیز خشمگین است و در آستانه انفجار. با توجه به اوضاع اقتصادی ناپایدار می توان حدس زد که طبقه فقیر نیز دوباره دیر یا زود به خیابان خواهد. و لاجرم ارتعاشات اعتراضات طبقه متوسط دیر یا زود آن گسل را نیز فعال خواهد ساخت. و به تدریج طبقه متوسط و طبقه فقیر به دنبال شعارهای مشترکی خواهند رفت که پیوند دهنده خواهد بود و رنگ و طعم جدیدی خواهد گرفت.
