آنتونیو نگری، فیلسوف شورشی

تقاطع همیشگی طرد، تفکر و مقاومت

 پارسا حبیبی

بی تردید باید آنتونیو نگری را یکی از مشهورترین و مهم ترین فلاسفه سده حاضر دانست؛ اما حیات او صرفا به تامل، نظریه پردازی و نگارش در حیطه تفکر و فلسفه ختم نمی شود. او تواما مبارزی انقلابی است که از یک سو از دهه پنجاه میلادی تاکنون، کتاب ها و جستارهای فلسفی بسیاری را به چاپ رسانده است و از سوی دیگر در جنبش های مختلف زمانه خویش مشارکت جسته است: از پوتره اپرایو تا اتونومیسم و جنبش های جهانی شدن. او در کنار شهرتش، یکی از مورد لعن ترین متفکران زمانه ماست، کسی که از همه سو، اعم از چپ و راست، همواره مورد حمله، نقد و سرزنش بوده است. در ایران نیز کتاب ها و مقالات بسیاری به فارسی از او ترجمه و درباره او نوشته شده است و بسیاری در اینجا نیز آرای او را به نقد کشیده اند. اما بسیاری از این آثار نقدهایی بیرونی و گزینشی بر اندیشه ها و بسی کمتر بر فعالیت های مبارزاتی، نگری بوده اند. کانون اصلی این نقدها (و در حقیقت اتهامات) طیفی گسترده است از: نادیده انگاشتن نقش دولت- ملت ها تا کنار گذاشتن مفهوم (مقدس) امپریالیسم به نفع امپراتوری، اولویت بخشی به کار غیرمادی و امثالهم.

با این حال، شاید یکی از سوالات مهم پیش از هر بحثی در این باره، چرایی اهمیت نگری باشد؟ چرا باید نگری بخوانیم؟ چه چیز بدیعی در آثار نگری وجود دارد که، سوای صحت و سقم داعیه های او، ما را نیازمند خواندن آنها می کند؟ پاسخ بدین پرسش، پاسخی است دشوار. نگری را می توان قسمی رنسانس در تفکر چپ دانست. شاید اگر بخواهیم به زبان ابنسور، نگری را توصیف کنیم، باید او را متفکر راستین «دموکراسی شورشی» (Insurgent democracy) بدانیم. متفکری که از خلال آثار اسپینوزا و ماکیاولی در رد هر گونه حاکمیت استعلایی و متعالی می نویسد و حاکمیت مطلق را تنها از رهگذر تاسیس، شدن و کنشگری انبوه خلق ممکن می داند. با این حساب، پروژه نظری - عملی نگری را می توان قسمی برساختن «دموکراسی علیه دولت» و آپاراتوس های ایدئولوژیک آن خواند. پروژه ای که در نمونه عملی آن در ایتالیای دهه های ۶۰ و ۷۰ میلادی، دست رد به سینه چپ پارلمانی زد و خط مشی خود را بر قسمی سازماندهی بدون پیشاهنگان، یا جنبشی بدون سر، استوار ساخت. پروژه ای که دست آخر برای نگری بیش از دو دهه تبعید و قریب یک دهه زندان در پی داشت.

اما چرا بسیاری در برابر این فیلسوف مبارز، که البته دولت ایتالیا (و حتی یوروکمونیست ها) «معلم شرور»ش می خوانند، دهان به نکوهش و حتی لعن و نفرین می گشایند. در اینجاست که می توان به کتاب تیموتی اس مورفی، رجوع کرد. مورفی به دقت و با شکیبایی ستایش برانگیزی خط سیر تکوین فکری - عملی نگری را پی می گیرد و با ارجاعات مکرر به متون مختلف آکادمیک و سیاسی نگری درصدد پاسخ به این نقدها برمی آید. مورفی در این کتاب، به مدد تسلط کم نظیرش بر آثار نگری، افق دید او را برای خوانندگان مشتاق می گشاید تا بتوانند امکانات، مواجهات و مونتاژهای بدیع نشات گرفته از ماشینی جنگی به نام نگری را بشناسند و در فهم و تغییر جهان آن را به یاری بگیرند. ما در این سفر فکری به راهنمایی مورفی، از تکاپوهای اولیه نگری جوان تا آرای بدیع و بحث برانگیز نگری بالغ را دنبال می کنیم، از نگریستن به اثر دکتری نگری، در باب فلسفه هگل و کتاب کمتر شناخته شده دکارت سیاسی تا آثار مشترک او با مایکل هارت. این سفری است به سرزمین نهانی و حاشیه ای ماتریالیسم مواجهه، همان ماتریالیسمی که آلتوسر در دوره متاخر خویش بدان پرداخته بود. اما این نسخه از ماتریالیسم مواجهه بسی کارآمدتر و رادیکال تر از نسخه ای است که آلتوسر ایده اولیه آن را مطرح می سازد. فی المثل، نگری برخلاف آلتوسر و به درستی، هابز را متعلق به جریان فلسفی مواجهه نمی داند، بلکه او را هم ردیف با دکارت، کانت، روسو و هگل در صف جریان مسلط فلسفه مدرن قرار می دهد. فیلسوفانی که نه در زیرزمین، بل در روی زمین، بخشی از آپاراتوس سلطه را به اتکای تعالی، استعلا و دیالکتیک تئوریزه کرده اند.

 نگری، به مثابه شاگرد اسپینوزا، امر سیاسی را در کانون بحث خود قرار می دهد و در انجام چنین اقدام فکری ای، متافیزیکی ترین آثار فلاسفه و متافیزیسین های ناب را از مجرای امر سیاسی می خواند تا نشان دهد که حتی انتزاعی ترین ایده ها، مفاهیم و نظام های فلسفی، نه جنگی صرفا نظری در عالم تفکر، بلکه جنگی سراسر درونماندگار و انضمامی در جهان مادی است. از همین روست که نگری از دکارت، کانت و هگل تا هایدگر، اشمیت و آگامبن را حتی در لحظاتی که به ظاهر بحثی تماما نظری را عنوان می کنند، به مدد روش «ماتریالیسم زندگی نامه ای»، به مثابه اقداماتی برای حل وفصل تعارض های طبقاتی می خواند و نشان می دهد هیچ جا به اندازه متافیزیک میدانی برای تجلی سیاست و بیان پیچیده و مفصل تحولات تاریخی و اجتماعی نبوده است.

شاید جذاب ترین کار مورفی، پرداختن به نگری به شیوه خود نگری است: قسمی قرائت و بازخوانی آثار او در پیوند با امر سیاسی. مورفی در سراسر اثر خود از تحلیل آرای نگری در باب کانت تا لئو پاردی بر فهمی سیاسی از آثار نگری تاکید دارد. کتاب مورفی می کوشد، خواننده مشتاق را مسلح سازد تا خود در راه شناخت نگری قدم بردارد. بنابراین کتاب مورفی، نه یک تفسیر تام و تمام و بسته، بل تفسیری است باز و نیز قسمی فراخوان! فراخوانی برای آنانی که به مقاومت می اندیشدند و طبع شان چیزی جز میل آشتی ناپذیر به سوی آزادی نیست و صدای شان چیزی جز صدای رسای قدرت برسازنده (Potentia). این فراخوانی است برای انسان های آزاد و همچنین نقشه راهی است برای شناختن یکی از شورشی ترین فلاسفه جهان معاصر