آموزه‌های سحابی
💠💠💠
🔸آموزه‌های سحابی
یادبود یازدهمین سالگرد درگذشت مهندس عزت‌الله سحابی
(متولد ۱۹ اردیبهشت ۱۳۰۹، تهران-درگذشتۀ ۱۰ خرداد ۱۳۹۰، تهران)
✍️کمال اطهاری
کانال تلگرامی نشریۀ ایران فردا، خرداد ۱۴۰۱.
💠💠💠
عزت‌الله سحابی از زمرۀ معدود پیش‌کسوتان سیاسی ایران است که تأثیری تعیین‌کننده بر روشنفکران و جنبش‌های جامعۀ مدنی در دوران حاضر در فکر و عمل داشته‌اند. برای من نیز که امکان همکاری فکری نزدیک با ایشان را در چارچوب نشریۀ ایران فردا داشتم، جایی بسیار ممتاز به‌خصوص از لحاظ منش و رویکرد سیاسی داشته است. آیین بزرگداشت ایشان فرصتی است که مروری بر آموزه‌های فکری و سیاسی سحابی داشته باشیم که راهنمایی ارزنده برای به ثمر نشستن جنبش‌های امروز ایران هستند. برای تفسیر راهبردهایی که از آموزه‌های سحابی برمی‌آید، من از رویکرد گرامشی بهره گرفته‌ام.
یک، بی‌شک سحابی روشنفكر ارگانيك جامعۀ ایران برای دستیابی به توسعه بود. روشنفكران ارگانيك می‌کوشند به جامعه آگاهی همگون در زمينه های فرهنگی، سياسي و اقتصادي در جهت تکامل اجتماعی ببخشند. قصد آنها همگون و هم‌راستاسازیِ اراده‌های فردی ناهمگون مردم در جهت توسعه است. آنها باید با زمینه‌سازی برای تحول اخلاقی و فکری، ارادۀ جمعیِ ملی-مردمی را در جهت تحقق شکلی والاتر از تمدن سازمان دهند. این مهم میسر نمی‌شود مگر با تدوین مدل اجتماعی شایستۀ جهان امروز، و سحابی هوشمندانه با انتشار نشریه ایران فردا و دعوت از تحریریه‌ای دارای گرایش‌های متفاوت، نه در قالب تنگ یک حزب، می‌کوشید روشنفکران جامعۀ مدنی را در جهت تدوین یک برنامۀ حداقل برای تحقق آزادی، عدالت و توسعه در ایران هم‌راستا سازد.
دو، تقدم امر ملی بر مذهبی نزد سحابی آموزه‌ای اساسی است. «ملی» یعنی منتسب بودن به محدوده‌ای جفرافیایی که مرز آن در طول تاریخ شکل گرفته، و خرد جمعی و پیوندهایی استوار (سرمایه‌های اجتماعی و نمادین) پدید آورده که مجموعه‌ای از مردم (از اقوام و زبان‌های گوناگون) حاضراند با یک زبان ملی گفتگو کنند، و با هم فعالیتی مشترک در چارچوب نهادی واحد در جهت توسعه و بهروزی همگان داشته باشند. در واقع شرط لازم برای کوشش همگانی برای برپایی یک مدل یا نظام نهادی نوین، همین پیوند ملی است. فارغ از اینکه مردم به چه مذهبی اعتقاد داشته یا نداشته باشند. از همین‌رو سحابی به اصلاح‌طلبان انتقادی مهم داشت که شما منافع نظام را بر منافع ملی ارجح می‌دانید، اما کوششی بی‌فایده می‌کنید، چون جناح حاکم که نظام را بنا بر منافع خویش تعریف نموده، به هیچ رو این اطاعت شما را نمی‌پذیرد و خواهان حذف کامل شما است. این تقدم امر ملی را از زاویۀ دیگری نیز می‌توان باز کرد، و آن تقدم تضاد داخلی بر خارجی برای پیمودن مسیر تکامل اجتماعی است. ازین‌رو هیچ گرایش سیاسی از ایدئولوژی مذهبی گرفته تا انترناسیونالیسم کارگری نمی‌تواند بر امر ملی تقدم یابد.
سه، اصلاح‌طلبی سحابی برای حفظ نظام نبود؛ وی عمیقاً معتقد بود که مردم باید تصمیم بگیرند که با یک نظام چه کنند. وی با تسلیم‌طلبی به نام اصلاح‌طلبی همانقدر مخالف بود که با برخورد‌های اراده‌گرایانه. اگر بخواهیم به زبان گرامشی آموزۀ سحابی را بیان کنیم، هر فعالیت رهایی‌بخشی باید از عقل سلیم مردم حرکت کند و وظیفۀ روشنفکر ارگانیک تبدیل عقل سلیم به عقل ممیز یا تشخیص سره از ناسره توسط مردم است. همۀ حرکات اجتماعی و سیاسی روشنفکران ارگانیک باید در همین جهت باشد. با این رویکرد بود که گرامشی جنگ مواضع را به‌جای دوگانۀ انقلاب یا اصلاح مطرح نمود. جنگ مواضع یعنی اینکه بجای اکتفا به مقابله به لیبرالیزم جهانی، یا اکتفا به تحریم انتخابات، و یا نفی بی‌کفایتی حکومت؛ روشنفکران برای حل مسائل جامعه، از سکونتگاه‌های غیررسمی گرفته، تا تغییرات اقلیمی، و تحقق اقتصاد دانش‌بنیان و... دارای برنامه باشند. در این صورت است که رفرم فکری و اخلاقی در جامعه رخ می‌دهد و اراده جمعیِ ملی-مردمی برای ایجاد جامعۀ نوین وحدت می‌یابد.
چهار، بر همین اساس سحابی شخصیتی جبهه‌اندیش بود، خصلتی نادر نزد سیاسیون ایران. سرمایۀ معنوی بی‌بدیل سحابی، جبهه‌اندیشی او براساس برنامه‌ای سوسیال‌دموکراتیک بود که بتواند نمایندگان طبقات اصلی جامعه را دربرگیرد و در جهت توسعه هم‌راستا سازد. وی معتقد بود ابتدا باید تشکیل جبهۀ وسیع فکری از جریانات موجود برای انباشت «سرمایۀ معنوی» یا دانش توسعه داد، تا براساس آن تشکیل جبهۀ سیاسی برای تحقق برنامه میسر شود. ازین‌رو به من مأموریت داد تا پیش‌نویسی به عنوان «کارپایۀ تحقق آزادی و عدالت در ایران» را تهیه کنم، اما متأسفانه خود مجال دیدن ویرایش نهایی آن، و ما مجال بهره‌مندی مستقیم از سرمایۀ معنوی او را نیافتیم. این کارپایه مدتی است که به‌طور محدود انتشار یافته و مورد بحث و نقد قرار گرفته است؛ امید که این بحث و نقد فراگیرتر گردد، جای توافق‌های مقطعی برای صدور یک بیانیه را بگیرد، و به تدوین یک برنامۀ جامع بدیل برای تشکیل یک جبهۀ سیاسی یا بلوک تاریخی بینجامد، تا راه تکامل اجتماعی ایران کوتاه‌تر، کم‌رنج‌تر و نیز مطمئن‌تر گردد.▪️