آرزوی مرد خستگی‌ناپذیر دولت در بریدن کامل دست مستشاران خارجی صنعت
صنعت پتروشیمی اولویت ملی دولت سیزدهم ایران
محمدشیخان
مشاور مدیرعامل هلدینگ خلیج فارس و مدیر عامل شرکت پازارگاد
حادثه تلخ عصرگاه روز یکشنبه تمام مردم ایران را اندوهگین ساخت. این سانحه غیرمترقبه برای اهالی صنعت پتروشیمی که در ۸ سال دولت قبل دچار رکود و رخوت شده و در سه سال گذشته با امید و توان مضاعف احیا شده بودند، نمود متفاوتی داشت.
از این رو برآن شدیم تا با بررسی نظرات و دیدگاه‌های شهید سید ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور فقید و مغتنم کشور، گوشه‌ای از این تلاش و مجاهدت را به تصویر بکشیم.
صنعت پتروشیمی ایران در طول دهه‌ها دستخوش دگرگونی قابل‌توجهی شده است و از آغازی ساده به یک نیروی اصلی و تأثیرگذار در بازار جهانی تبدیل شده است.
صنعت پتروشیمی یکی از حوزه‌های مهم صنعتی است که نقش بسیار مهمی در تأمین مواد اولیه برای تولید محصولات شیمیایی و پلاستیکی دارد. تاریخچه این صنعت به دوران قبل از جنگ جهانی دوم باز می‌گردد. در اوایل قرن بیستم، صنعت نفت و گاز توسعه یافت و با فرآوری نفت و تولید محصولاتی مانند بنزین، دیزل و مواد مختلف شیمیایی شروع به کار کرد.
صنعت پتروشیمی به عنوان یک صنعت مستقل پس از جنگ جهانی دوم به تدریج شکل گرفت و در دهه‌های 1950و1960، با توسعه فناوری‌های جدید و اختراع روش‌های نوین فرآوری شیمیایی، تولید محصولات پتروشیمیایی گسترش یافت. این صنعت از نفت و گاز به‌عنوان مواد اصلی استفاده می‌کند و با تولید پلاستیک، لاستیک، کودهای شیمیایی، فرآورده‌های آرایشی و بهداشتی، مواد حفاظتی، مواد خوراکی و…، در زمینه‌های مختلف کاربرد دارد.
در دهه‌های اخیر، با پیشرفت فناوری و تحقیقات در زمینه پتروشیمی، صنعت بهبودهای چشمگیری را تجربه کرده که این امر باعث کاهش هزینه‌ها، افزایش کارآیی و کاهش تأثیرات زیست‌محیطی مرتبط با فرآوری نفت و تولید محصولات پتروشیمیایی شده است.
اولین سازمان نسبتاً متشکل که حرفی از پتروشیمی‌در ایران دارد و اقدامی‌در این مورد می‌کند «بنگاه کود شیمیایی» است که ایجاد کارخانه کود شیمیایی را در مرودشت در سال 1337 آغاز می‌کند. این کارخانه که قسمتی از مجتمع پتروشیمی‌شیراز امروز است در سال 1342 به بهره برداری می‌رسد و بدین ترتیب اولین محصول تجاری پتروشیمی در ایران درست با تأخیر 47 ساله از تولید اولین محصول پتروشیمی و تأخیر 35 ساله از تجاری شدن محصولات پتروشیمی‌جهان وارد بازار می‌شود. در سال 1343 کلیه فعالیت‌ها در مورد ایجـاد و توسـعه صنایع پتروشیمی در شرکت ملی نفت ایران متمـرکز و برای تـأمین این هـدف «شرکت ملی صنایع پتروشیمی» تأسیس می‌شود.
با ظهور انقلاب اسلامی ۵۷ و تحمیل جنگ ۸ ساله با عراق چالش های مهمی برای صنعت نوپا پتروشیمی ایجاد شد. با این حال، علیرغم شرایط تحمیل شده در پی جنگ، این بخش توانست استقامت کند و حتی در این مدت گام های قابل توجهی بردارد.
چندین شرکت جدید در این مدت ظهور کردند و طیف محصولات ارائه شده را متنوع کردند. شرکت پتروشیمی رازی که در سال 1360 تأسیس شد، بر تولید پلی اتیلن و پلی پروپیلن تمرکز داشت و شرکت پتروشیمی اراک که در سال 1365 تأسیس شد، به طور تخصصی در زمینه آمونیاک و اوره فعالیت داشت.
با پایان جنگ تحمیلی در سال ۱۳۶۷، صنعت پتروشیمی ایران وارد دوره جدیدی از گسترش و نوسازی سریع شد. منابع هیدروکربنی فراوان کشور و تمرکز استراتژیک دولت بر تنوع بخشیدن به اقتصاد باعث رشد این صنعت شد.
دوره پس از جنگ شاهد ازدیاد شرکت های جدید پتروشیمی و افزایش قابل توجهی در طیف محصولات ارائه شده بود. بازیگران بزرگی مانند پتروشیمی جم، پتروشیمی بوعلی سینا و پتروشیمی پردیس با تولید طیف گسترده ای از محصولات از جمله پلی اتیلن، پلی پروپیلن، متانول و مواد شیمیایی تخصصی مختلف ظهور کردند.
صنعت پتروشیمی ایران در دوره ریاست جمهوری حسن روحانی از سال ۱۳۹۲ تا ۱۴۰۰ به دلایل مختلفی با چالش‌های جدی مواجه شد که به برخی از آنها به صورت تیتروار اشاره میکنیم:
اعمال تحریم های شدید آمریکا در سال ۲۰۱۸ پس از خروج آمریکا از توافق هسته ای، بر توانایی ایران برای صادرات محصولات پتروشیمی و دسترسی به فناوری و سرمایه گذاری بر این صنعت تأثیر گذاشت.
بر اساس گزارش های مختلف، تولید پتروشیمی ایران از حدود 63 میلیون تن در سال ۲۰۱۷ به حدود ۳۱ میلیون تن در سال ۲۰۲۰ کاهش یافته است، که گزارش‌های مدیران وقت بهانه تحریم ها را بر واردات تجهیزات و مواد اولیه دلیل مشکل دانسته است.
بازارهای سنتی صادراتی مانند چین، هند و ترکیه با عقب نشینی شرکت های بین المللی به دلیل خطرات تحریم، مختل شدند و البته مسئولان وقت به دنبال بازارهای جدید در کشورهایی مانند ونزوئلا افتادند.
سیاست جدی مسئولان در این دوره بواسطه تحمیل فشار تحریم ها بر تولید محصولات پتروشیمی به تغییر هدفگذاری با هدف تمرکز بیشتر بر تقاضای صنعت داخلی به جای صادرات روی آورد.
بنابراین به طور خلاصه، صنعت پتروشیمی ایران در طول دوره ریاست جمهوری روحانی با رکود بسیار شدید و کاهش تولید مواجه شد، که عمده دلیل آن توسط مسئولان، به تحریم‌های ایالات متحده بازگردانده می شد، اگرچه دولت در تلاش بود تا جایی که امکان دارد اثرات آن را کاهش دهد. اما نکته کلیدی در عدم توفیق دولت وقت، تمرکز صرف بر برنامه ریزی آنها بر اینکه آیا و چگونه تحریم ها ممکن است کاهش یابد، بود که چشم انداز نامشخصی داشت.
همزمان با روی کار آمدن دولت سیزدهم ایران به ریاست ابراهیم رئیسی در مرداد ماه سال ۱۴۰۰، یکی از محورهای اصلی در دستور کار اقتصادی آن، توسعه و گسترش صنعت پتروشیمی کشور بود. بخش پتروشیمی‌ای که از دیرباز به عنوان یک صنعت استراتژیک حیاتی تلقی می‌شد که می‌تواند از منابع عظیم هیدروکربنی ایران برای پیشبرد رشد اقتصادی، ایجاد شغل، تقویت صادرات محصولات با ارزش بالا و کاهش وابستگی به فروش نفت خام استفاده کند.
سید ابراهیم رئیسی به عنوان رئیس‌جمهور و تیم اقتصادی وی پتانسیل عظیم صنعت پتروشیمی را برای ایجاد پیشرفت در عرصه‌های مختلف - از درآمدزایی و درآمدهای ارزی گرفته تا تامین مواد اولیه برای صنایع پایین‌دستی و ارتقای پیشرفت فناوری، تشخیص دادند. در نتیجه، آنها تلاش‌های هماهنگی برای رفع تنگناها، جذب سرمایه‌گذاری و ایجاد محیطی مناسب برای رشد این بخش مهم انجام دادند.
نقش پتروشیمی در نقشه راه توسعه ایران
رئیس جمهور در سخنرانی ها و بیانیه های متعدد، بر نقش محوری صنعت پتروشیمی در پیگیری توسعه اقتصادی پایدار و خوداتکایی ایران تاکید کرده بود. وی بارها بر این نکته تاکید کرده بود که ذخایر عظیم هیدروکربنی کشور مزیت رقابتی منحصر به فردی را ایجاد می کند که باید از طریق صنایع با ارزش افزوده مانند پتروشیمی استفاده شود.
رئیس جمهور فقید در سفرهای استانی و دیدار با دست اندرکاران صنعت همواره بر اهمیت بخش پتروشیمی در ایجاد فرصت های شغلی به ویژه در مناطق کمتر توسعه یافته تاکید کرده بود. وی بر لزوم ایجاد مجتمع‌های پتروشیمی و قطب‌های تولیدی مرتبط در استان‌های مختلف تاکید کرده که از این طریق توسعه متوازن منطقه‌ای و کاهش نابرابری‌های اقتصادی را ارتقا می‌دهد.
رئیس جمهور همچنین بر اهمیت پتروشیمی ها در تقویت صادرات غیرنفتی ایران و تقویت جایگاه کشور در بازارهای جهانی تاکید کرده بود. این در حالی بود که وی خواستار تلاش های هماهنگ برای ارتقای کیفیت و رقابت پذیری محصولات پتروشیمی ایران و توانمندی آنها برای رقابت موثر در بازارهای بین المللی و کمک به درآمدهای صادراتی ایران شده بود.
پیشرفت ها و دستاوردهای دولت سیزدهم
تمام این راهبردها و سیاست‌ها و نگاه‌های ویژه منجر شد تا از زمان روی کار آمدن دولت سیزدهم، ابتکارات متعددی برای بازگشایی پتانسیل کامل صنعت پتروشیمی ایران انجام شود و علیرغم چالش‌های ناشی از تحریم‌های اقتصادی طولانی مدت و همه‌گیری کووید-۱۹، این تلاش‌ها، پیشرفت‌ها و دستاوردهای قابل‌توجهی را به همراه داشت.
1. افزایش ظرفیت تولید
یکی از دستاوردهای کلیدی، افتتاح و عملیاتی شدن چندین واحد و مجتمع پتروشیمی جدید در سراسر کشور بوده است. این امکانات پیشرفته ظرفیت کلی تولید پتروشیمی ایران را به میزان قابل توجهی افزایش داده است و کشور را قادر می سازد تا تقاضای داخلی را به طور موثرتر برآورده کند و پتانسیل صادراتی خود را افزایش دهد.
از جمله رونمایی های قابل توجه در این مدت می توان به پتروشیمی بوشهر، مجتمع پتروشیمی لردگان، مجتمع پتروشیمی گچساران و کارخانه متانول کاوه اشاره کرد. علاوه بر این، چندین تأسیسات موجود دستخوش توسعه ظرفیت و ابتکارات نوسازی شده اند که باعث افزایش بیشتر تولید صنعت شده است.
2. تامین مواد اولیه
دولت سیزدهم با درک اهمیت حیاتی تامین خوراک مطمئن، توسعه پروژه‌های بالادستی را برای تضمین جریان پیوسته مواد خام به صنعت پتروشیمی در اولویت قرار داده است. این شامل توسعه سریع میادین گازی مانند میدان پارس جنوبی است که به عنوان منبع اصلی خوراک مجتمع‌های پتروشیمی در منطقه عسلویه است.
علاوه بر این، تلاش‌هایی برای بهینه‌سازی توزیع و تخصیص خوراک در بین کارخانه‌های مختلف پتروشیمی، حصول اطمینان از استفاده کارآمد از منابع و به حداقل رساندن اختلالات عرضه صورت گرفته است.
3. توسعه زیرساخت
برای حمایت از رشد صنعت پتروشیمی، دولت در توسعه زیرساخت های لازم از جمله شبکه های حمل و نقل، تاسیسات ذخیره سازی و هاب لجستیک سرمایه گذاری کرده است. ساخت خطوط لوله جدید، راه‌آهن و تأسیسات بندری، جابجایی بی‌وقفه مواد خام و محصولات نهایی را تسهیل کرده و رقابت‌پذیری صنعت را افزایش داده است.
4. جذب سرمایه گذاری
دولت سیزدهم با اذعان به سرمایه بر بودن صنعت پتروشیمی، فعالانه به دنبال جذب سرمایه گذاری داخلی و خارجی در این بخش بوده است. سیاست‌ها، مشوق‌ها و اصلاحات نظارتی مطلوب برای ایجاد محیطی مساعد برای سرمایه‌گذاران، تقویت مشارکت‌های دولتی و خصوصی و سرمایه‌گذاری مشترک با شرکت‌های بین‌المللی معرفی شده‌اند.
5. پیشرفت های فناوری
دولت تاکید زیادی بر ترویج تحقیق و توسعه (R&D) و اتخاذ فناوری های پیشرفته در صنعت پتروشیمی داشته است. از این‌رو، بسیاری از هلدینگ های بزرگ پتروشیمی در کشور از جمله هلدینگ پتروشیمی خلیج فارس در این عرصه برای ایجاد پارکهای فناورانه پتروشیمی پیشتاز بوده است. همکاری با موسسات دانشگاهی و مراکز تحقیقاتی برای تقویت نوآوری، بهبود کارایی فرآیند و توسعه محصولات جدید پتروشیمی با ارزش بالا تشویق شده است.
علاوه بر این، تلاش هایی برای بومی سازی تولید تجهیزات و قطعات کلیدی، کاهش اتکا به واردات و تقویت خودکفایی در صنعت صورت گرفته است.
6. پایداری محیطی
دولت سیزدهم با درک چالش های زیست محیطی مرتبط با صنعت پتروشیمی، اقدامات پایدار و ابتکارات سازگار با محیط زیست را در اولویت قرار داده است. این شامل اجرای استانداردهای انتشار دقیق، پروتکل های مدیریت زباله، و اتخاذ فناوری های تولید پاک تر است که تأکیدهای مکرر شهید سید ابراهیم رئیسی بر لزوم تمرکز بر جمع‌آوری مشعل‌ها در مناطق مختلف صنعت پتروشیمی در صیانت از محیط‌زیست زندگی مردم گوشه‌ای از این توجه ویژه بود.
علاوه بر این، بر توسعه منابع انرژی تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی و بادی برای رفع نیازهای انرژی مجتمع‌های پتروشیمی و در نتیجه کاهش ردپای کربن آنها تمرکز شده است.
حجت الاسلام رئیسی در طول مدت تصدی خود همواره بر اهمیت صنعت پتروشیمی و نقش آن در توسعه اقتصادی ایران تاکید کرده است. وی در سخنرانی های مختلف، دستاوردهای این بخش را ستوده و بر لزوم تداوم گسترش و نوسازی تاکید کرده است. اما شاید آخرین خاطره صنعت از ایشان به شهریور ماه سال قبل باز می گردد که در آیین افتتاح فاز ۱۱ پارس جنوبی، جامعه پتروشیمی کشور در منطقه عسلویه میزبان ایشان بود. ایشان در سفر کوتاه خود نکاتی را بیان داشتند که شاید مرور آن خالی از لطف نباشد:
ایشان در بخشی از سخنان خود اشاره کردند که «کار بزرگی که در پارس جنوبی به دست متخصصان ایرانی انجام شده ماندگار است، این اقدام برای راه‌اندازی فاز ۱۱ پارس جنوبی ویژگی‌ای دارد که در زمانی که شرکت توتال متعهد به انجام این کار شده بود، برخلاف تعهد آن را رها کردند و این نوعی تحقیر برای دست‌اندرکاران ایرانی بود؛ آنان کار چندانی هم انجام نداده بودند و اکنون به دست متخصصان ایرانی این اقدام بزرگ انجام شده است. این کار بسیار پیچیده و فنی است. کاری که قرار بود چهار سال بعد به نتیجه برسد سه تا چهار سال زودتر بهره‌برداری شد و صرفه‌جویی در زمان انجام گرفت.»
ایشان ضمن تأکید بر آغازین بودن مرحله کنونی به نسبت آینده گفتند: «آغاز این کار با هفت میلیون مترمکعب گاز است اما تا ۵۰ میلیون مترمکعب افزایش پیدا خواهد کرد. این کارها در شرکت پتروشیمی و وزارت نفت با انگیزه دنبال می‌شود. ما باید امروز افتخار کنیم که این کار نه‌تنها به دست متخصصان ایرانی انجام می‌شود بلکه از دانش و توانایی ملت و جوانان ایرانی برای کمک‌رسانی به دیگر کشورها در زمینه پالایشگاه‌ها درخواست وجود دارد. این اتفاقی بود که در آفریقای جنوبی رخ داد و در ونزوئلا هم به همین شکل صورت گرفت.»
شاه بیت سخنان سید ابراهیم رئیسی در آن سخنرانی اینجا بود که ایشان با تأکید بر توفیقات متخصصین و دانشمندان ایرانی گفتند: «امروز ایران کشوری توانمند است که نه تنها از مستشاران خارجی برای پیشبرد اهداف خود استفاده نمی‌کند بلکه فناوری و دانش را به دیگر کشورها منتقل می‌کند. این امور برای ایران ایجاد قدرت و اقتدار می‌کند. هم قدرت نظامی و هم افزایش تولید در ایجاد اقتدار موثرند.»
این بیانات و خاطره به راحتی از ذهن جامعه صنعت و حتی عموم مردم ایران پاک نخواهد شد.
نگاه دولت سیزدهم، صنعت پتروشیمی را به عنوان یک اولویت استراتژیک مطرح کرده است که به دلیل نقش محوری آن در رشد اقتصادی، ایجاد اشتغال، تقویت صادرات و ارتقای پیشرفت فناوری شناخته شده است. دولت از طریق یک رویکرد چند وجهی که شامل توسعه ظرفیت، توسعه زیرساخت ها، جذب سرمایه گذاری و پایداری محیطی است، گام های قابل توجهی در بازگشایی پتانسیل کامل این بخش برداشته است.
پایبندی تزلزل ناپذیر رئیس جمهور شهید، حجت الإسلام سید ابراهیم رئیسی به صنعت پتروشیمی در سخنرانی ها، سیاست ها و ابتکارات وی مشهود بود. «چشم انداز او» در استفاده از منابع هیدروکربنی ایران برای دستیابی به خوداتکایی و شکوفایی اقتصادی، نیروی هدایت کننده تلاش های دولت برای پیشبرد این بخش حیاتی از صنعت کشور به سمت پیشرفت و تعالی خواهد بود.
راهی که با هدایت شهید رئیسی شروع شد با تلاش‌های سایر سنگربانان دولت سیزدهم ادامه خواهد یافت و انشاءالله صنعت پتروشیمی، نقش محوری فزاینده‌ای در شکل‌دهی به چشم‌انداز اقتصادی ایران، کمک به توسعه پایدار و ارتقای جایگاه کشور در بازارهای جهانی ایفا خواهد کرد.
با آرزوی علو درجات برای آن شهید عزیز و خستگی‌ناپذیر...