Әлексей әкейдің әңгімесі

Осыдан жиырма жыл бұрын ревизор болып туысқан әпкемнің иеліктерін тексердім. Сонда бір діндар әкеймен танысқан едім. Көңілін мұң торлаған, еңсесі езіліп, денесі шөгіп қалыпты. Діндардың есімі – Әлексей әкей екен. Мені таңғалдырған мінезі – пақырлығы. Жеке басына ештеңе сұраған жоқ, қайта мұқтаж емеспін деп ашық айтты. Оның реңі кәдімгі ауыл адамы секілді қарапайым. Маңдайын әжім басқан, көзінде қалың мұң бар, терісі күнге күйіп қарайған екен. Дауысы да тірі адамның үніне ұқсамайды, күңгірт.

Мен ауырып бірнеше күн жатып қалдым. Әлексей әкей күнде кешке келіп, көңілімді бір сәт аулап тұрды. Бір күні оны әңгіме тарттым. Ол әдепкіде тартыншақтады. Кейін ағынан ақтарылып, қайғылы өмірінен сыр шертті.

Ол кісінің әңгімесін қаз қалпында жеткізейін.  

– Әйелім өте мейірімді, сабырлы адам еді, – деп бастады ол әңгімесін. – Сегіз құрсақ көтерді. Бірақ жазмышқа шараң бар ма? Сәбилерім бірінен соң бірі шетіней берді. Тек кенже ұлым – Жақып қана ажалдан аман қалды.

Есейген соң оны Т... қаласындағы семинарияға оқуға бердік. Ұзамай мұғалімдерінен хат алдық. Барлық пәннен үздік шығыпты. Ұлым кішкентайынан ұқыпты, қарапайым болды. Тілалғыш, зерек. Тіпті оның үйде бар-жоғын байқамай қаласың. Үндемей кітап оқып отырады. Әдепсіз ісін көрген емеспіз. Тәрбиеге берік.

Бірде мынадай оқиға болды. Ол кезде жасы онда болатын. Бір күні ұшты-күйлі жоғалды. Азаннан бастап шарқ ұрып іздедік. Әйтеуір, кешке оралды. Әйелім екеуміз:

– Қайда болдың? – деп сұрап жатырмыз. Ол:

– Орманға бардым, сонда бір жасыл түсті қарияға жолықтым. Екеуміз ұзақ әңгімелестік. Ол маған дәмді жаңғақ берді, – деді.

– Қандай жасыл түсті қария? – деп сұрадық.

– Білмеймін, бұрын-соңды көрген адамым емес. Шағын ғана бүкір шал. Екі аяғына кезек-кезек ауысып тұрады. Құдды бір жапырақ сияқты, – деді.

– Сонда қалай, беті де жап-жасыл ма?

– Беті де, шашы да, тіпті көзіне дейін жап-жасыл.

Ұлымыз ешқашан өтірік айтпаған. Әйелім екеуміз таңғалдық, бірақ күмәндандық.

– Орманда шаршап ұйықтап қалғансың-ау. Сосын ұйқылы-ояу елес көрген шығарсың, – деп жұбаттық.

– Мен мүлде ұйықтаған жоқпын. Неге сенбейсіздер? Міне, қалтамда ол берген жаңғақ бар, – деді де, Жақып қалтасынан жаңғақ алып көрсетті.

Кәдімгі жаңғаққа ұқсамайды, сырты бұдыр-бұдыр өзгеше сияқты. Мен оны қалтама тығып қойдым. Дәрігерге көрсетейін деп ойлағам. Жаңғақ ғайыптан жоғалып кетті. Сол күйі таппадым.

Біз оны кейін семинарияға жібердік. Сосын әлгінде сізге айтқанымдай ол бізді жетістіктерімен қуанта бастады. Жұбайым екеуміз одан көп үміт күттік. Мықты азамат боп шығады деп дәмелендік. Үйге келе қалса, оған сүйсініп қарай береміз. Ол жалғыз бізге емес, елдің бәріне ұнайтын. Бізді көрсе жұрттың бәрі оны мақтап жататын. Жасы он тоғызға келгенде, оқуын бітірді. Сол кезде одан хат алдық. Хатта:

«Көке, апа, маған ренжи көрмеңіздер. Менің дүнияуи білім игергім келеді. Діни ілімге көңілім соқпайды. Жауапкершілігінен, күнә жасап қоюдан қорқамын. Көкірегімде күмәндар көбейіп кетті. Өзімнен өзім қорқам. Соңғы кезде көп ойланатын болдым. Маған рұқсат беріңіздер», – деп жазыпты.

Сонымен тақсыр, ағымнан жарылайын: осы хатты алған соң қатты уайымдадым. Себебі, тура бір жүрегіме қанжар сұғып алғандай болды. Ізбасар болады деген үмітім өшті. Ұлым ақ жолдан таймақшы. Біз жеті атадан бері ілім ұстаған текті әулет едік. Екінші жағынан мынадай да ой келді: Талабына қарсы шыққаным жарамас. Кім біледі, алдында не күтіп тұрғанын?! Жүрегіне күмән жіберіп алса, ол қайтіп діни ұстаз болмақ? Әйеліммен ақылдаса келе, бір шешімге келіп, оған хат жолдадық.  

«Ұлым-ау, асықпай ойлан! «Жеті рет өлшеп, бір рет кес, одан қалса үлкенмен кеңес» деген. Дүние ісі де оңай емес. Онда да неше түрлі қиындық толып жатыр. Қайғы-қасіретті дін адамынан өзге жұрт жақтыра бермейді. Кейін өкініп жүрме! Менің не қалайтынымды білесің, өмір бойғы арманым – сенің діни ілім ұстап, менің орнымды басқаның. Бірақ сен діннен күмәндансаң, саған күштеп таңа алмаймын. Бәрі Құдайдың қалауымен боп жатқан нәрсе. Анаң екеуміз батамызды бердік», – дедік.

Жақып алғыс айтып, жауап жазып жіберіпті: «Көке, ақ батаңызбен мені қуанттыңыз. Дүниенің ғылымын қуып, университетке түсемін. Болашақта доктор болуды армандаймын», – депті.

Ұлымның хатын оқып, одан бетер уайымдадым. Оның үстіне қайғы жамылған жайым бар еді. Кемпірім ауырып, тұмаудан дүние салды. Кім білсін, Құдайға жақсы адам керек деп жатады ғой... Оңашада жылап алғаннан басқа не істейін?! Орта жолда атың өлмесін, орта жаста қатының өлмесін деген осы екен. Құдай өзі алмаса, жерге де өз еркіңмен кіре алмайды екенсің. Жалғыз алданышым Жақып қана қалды.

Ұлым Мәскеуге кетер алдында, «үйге соғып кетемін», – деп хабар жіберген. Оны асыға күттім. Айтқанындай ол үйге соқты, бірақ ұзақ отырмады. Бір нәрсе оны қуып келе жатқандай, Мәскеуге, өзінің сүйікті университетіне асықты. Мен одан көкірегіндегі күмән жайлы сұрай бастадым. Ол жөнді жауап бермеді. Бар айтқаны: «Басыма сондай ой келді. Білім алып, жақындарыма көмектескім келеді», – деді. Менен бір тиын да алған жоқ. Қалтасы бос кетті. Тек бір-екі көйлегін ғана алды. Ол өзіне қатты сенімді болатын.

Емтиханды беске тапсырып, студент атанды. Бұрыннан ескі ілімге жүйрік еді. Енді жаңа заманның ғылымын игерді. Тіпті маған ақша салып тұрды. Аздап көңілім көтерілгендей болды. Ақшаға бола емес, әрине, онысын өзіне қайтадан салып жібердім. Қуанған себебім, одан бірдеңе шығады деп үміттендім. Бірақ көңілімнің хошы ұзаққа созылмады...

Бірінші семестрден соң демалысқа келді. Құдай-ау, сол кезде Жақыбымды танымай қалдым. Қабағы түнеріп, мұңайып жүреді, аузынан бір сөз шықпайды. Бет-жүзі де өзгеріп кеткен. Құдды бір он жылға қартайып кеткендей. Бұрын да ұялшақ болатын, несін айтайын. Бірдеңе болса, қызарақтап, қыздай сызылып қалатын. Бірақ аузын ашса жүрегі көрініп тұратын ақкөңіл еді. Қазір түрі ондай емес. Жыртқыш хайуан секілді жабайыланған. Үнемі қабағының астымен қарайды. Сәлемдесу жоқ, күлкі де жоқ, тура бір тас секілді. Жөн сұрасам, үндемейді, не ырылдайды. «Ішіп кетпеді ме екен, байғұс бала?» – деп ойлана бастадым. Немесе, карта ойнауға әлде әйелге құмар боп кетуі мүмкін ғой...

Бірақ ондайға ұқсамайды. Ішетіні квас пен су. Әйелге мүлде көңіл аудармайды, тіпті адамдармен араласпайды. Бәрінен жаныма қатты батқаны – бұрынғы сенімі жоқ. Селсоқ. Ығыры шықандай. Әңгімені әдейіге ғылым-білімге, университетке аударамын. Сонда да нәтиже жоқ, түк білмес адам секілді жөнді жауап бермейді. Обалы не керек, шіркеуге барды, бірақ әсер алмайды. Біреу мазақ қылатындай, қымсына береді.

Осылайша үйде алты аптадай болды. Сосын Мәскеуге кетті. Ол жақтан екі рет хат жазып жіберді. Хатын оқысам, сөзі түзу. Қайтадан үмітім оянды.

Бір күні қыс ортасында ол үйге оралды. Не үшін? Білетінім, бұл уақытта демалыс жоқ.

– Мәскеуден келдің бе? – деп сұрадым.

– Иә, – деп жауап берді.

– Ал университет ше?..

– Тастап кеттім

– Қалайша, мүлде тастадың ба?

– Иә,

– Жаным-ау, Жақып, сен не ауырып қалғаннан саумысың?

– Жоқ әке, ауру емеспін. Тек сіз мені мазалап, әр нәрсе сұрай бермеңізші. Әйтпесе мүлде кетіп қаламын да, таппай қаласыз, – деді.  

Жақып ауру емеспін десе де, кескінінде түр жоқ, тіпті қорқып кеттім. Жүзі қорқынышты боп қарайып кеткен, адамның әлпеті емес сияқты. Жағының еттері тартылып, қушиған. Көзі шүңірейген, қатулы. Дауысы бір бөшке ішінен шығып жатқандай. Сөйлесе, лыпылдап тұрады, ұстай алмайсың. Қастары үрпиген, аузы бір шетіне қарай қисайған. Баяғы сүйкімді, сұлу, моп-момақан Жақыбым емес.

«Жын ұрып кетпеді ма екен?» – деп уайымдадым іштей. Себебі елес құсап жүреді, түнде ұйықтамайды. Көбіне қараңғы бұрышқа қарап отырып алады. Өте қорқынышты...

Бір күні көзімнен жасым сорғалап, марқұм анасының әруағын алдыға сап, бүй дедім:

– Ұлым-ау, не болды саған? Үндемей өлтіргенше, айтып өлтірсеңші. Сені уайымдаймын деп құр сүлдем қалды. Жаным тыныштық берер емес? Мына жүрісіңнің себебін айтшы? – деп жалындым.

– Көке, айтпасыма қоймадың ғой. Ешкімге қиянат жасаған жоқпын. Бірақ іштей өзімді жеп барам...

– Қалайша?

– Міне, төрт ай болды... – деп сөзін бастаған. Осы кезде ол алғаш рет маған көзін салды. Кенет сөзі үзіліп, дем ала алмай қалды.

– Төрт ай бұрын не болды? Айтшы, құлыным!

– Төрт ай болды менің оны көргеніме...

– Кімді? Нені көрдің?

– Анау ше... Түнде оның атын айтуға қорқам... – деді ұлым қалшылдап. Менің де денем суып, дірілдеп кеттім.  

– Қалайша? Қазір де оны көріп тұрсың ба?

– Иә.

– Қайдан? – деп сұрадым. Бірақ мені де үрей басты. Өзімнің артыма қарай алмай қорқып тұрмын. Ұлыммен сыбырлап қана сөйлесе бастадым.

– Қай жерде тұр?

– Сіздің арт жағыңызда, әнебір бұрышта тұр, – деді. Іштей дұғаларымды айтып, батылдандым да, артыма жалт қарадым. Бұрыштан ешкім көрінбеді.

– Жақып-ау, ешкім жоқ қой онда...

– Саған көрінбейді, ал мен көріп тұрмын.

Тағы қарадым, ештеңе жоқ. Сол кезде есіме орманда жаңғақ сыйлаған шал түсті.

– Түр-түсі қандай? Жап-жасыл ма?

– Жоқ, жасыл емес, қап-қара.

– Мүйізі бар ма?

– Жоқ, түрі адам секілді, тек қап-қара.

Жақып сөйлеп жатқанда, түрі боп-боз боп, тістері ақсиып, өңі қуарып кетті. Қорыққаннан маған жақындап тығыла түсті. Қарашығы көзінен шығып кете жаздап тұр. Бұрышқа тесіліп қарай береді.

– Саған сондай боп көрініп тұрған ғой. Қап-қара боп тұрған көлеңке, ал сен оны адам дейсің, – деп жұбатпақ болдым.

– Жоқ, олай емес! Оның көздері көрініп тұр. Әне оның көзінің қарашығы қимылдады. Қолын көтеріп мені шақырып жатыр.

– Ұлым, сен шоқынып көрші, сонда елес жойылар.       

– Шоқынып көрдім, көмектеспейді.

– Тоқтай тұр, ендеше. Мен адыраспан тұтатайын, дұға оқиын, қасиетті сумен сені аластайын, – дедім. Жақып қолын бір сілтеп:

– Қойшы көке! Адыраспаныңа да, қасиетті суыңа да сенбеймін. Еш көмектеспейді. Мен бұл елестен енді ажырай алмаймын. Биыл жазда бір рет көзіме көрінді де, мәңгілік серігіме айналды. Оны қуып шығу еш мүмкін емес. Осыны түсін, көке! Сосын менің жүріс-тұрысыма таңғалып, мені қинағаныңды доғар! – деді.

– Қай күні келді саған? – дедім жан дәрменім қалмай. Бір жағы ұлымды шоқындырып әлекпін. – Алғаш рет діннен күмән туған кезде ме?

– Қойшы көке, мені жайыма қалдыр! Бір бәлеге ұрынып қалмасын десең, тығырыққа тіремеші. Мына түріммен өзіме қол салуым да мүмкін, – деді ол мені итеріп.

Осыны елестете аласыз ба, тақсыр?! Ұлымның жайын есту мен үшін өте ауыр болды. Түнімен жылап шықтым. «Мұндай қасірет жіберердей Құдайға не жаздым?» – деп ойладым.

Әлексей әкей қалтасынан орамалын алып, беті-аузын сүртті де:

– Содан бастап өміріміз ауырлай берді, – деді әңгімесін жалғап. – Сол күннен бастап ұлымның амандығын тіледім. Өзіне зиян жасай ма деп қорықтым. Көзден таса қылмай, қарауылдап жүрдім. Әңгімелесуге мүлде қорқамын.

Біздің ауылда бір полковниктің жесір қалған әйелі тұрушы еді. Аты-жөні – Марфа Савишна. Өзі парасатты әйел. Оған жиі барып, әңгімелесіп тұратынмын. Бір күні оған басыма түскен қайғыны жайып салдым. Басында ол қатты қорқып кетті, сонан соң сабырға келді. Ол ұзақ уақыт үндемей отырды да: «Ұлыңызды әкеліңіз, сөйлесіп көрейін», – деді.

Үйге оралған соң, Жақыпқа жалынып: «Менімен бірге полковниктің әйеліне жүрші, – дедім. Ол аяқ-қолын сермеп: «Бармаймын», – деп айғайлады. Мен қоймай тұрып алдым. Ақыры көндірдім.

Келісім бойынша ұлым мен Марфаны оңаша қалдырдым. Үш сағаттан соң Жақыбым үйге оралды.

– Қалай? – деп сұрадым. – Көрші әйел ұнады ма?

Ол жауап бермеді.

– Өте мейірімді әйел, иә? Саған шай берді ма? – деп тағы сұрадым.

– Иә, басқа кісілердей емес, – деп қысқа қайырды.

Байқаймын, ұлым сәл жұмсарған секілді. Осы сәтті пайдаланып:

– Баяғы елес әлі бар ма? – деп сұрадым.

Жақып маған жалт қарады. Сосын үндемей жүре берді. «Қой, енді мазаламайын», – деп шештім де, бөлмесінен шығып кеттім. Бие сауым уақыттан соң есіктен сығалап қарасам... «Не болды?» – деп ойлайсыз ғой... Ұлым жаңа туған сәбидей ұйықтап жатыр. Мен қуанып дұғаларымды айта қайталай бердім. Марфа Савишнаға береке тіледім. Әсілі ол әйел ұлымның жүрегін жұмсартты ғой деймін...

Ертеңіне қарасам, Жақып бас киімін киіп жатыр. «Қайда барасың?» – деп сұрамадым. Сыртынан бақыладым. Көрші Марфаның үйіне қарай кетті. Мұны көріп мен қатты қуандым. Үміт оты жанды. Ұлым үш күн қатарынан Марфаның үйіне барып жүрді. Жүзінен өзгеріс байқалды. Көзіне қарасаң, бұрынғыдай жанарын бұрып қашпайды. Баяғыдай үмітсіздік, үрей жоқ.

Сөйтіп жүргенде, Құдай бұл қуанышымды да асылық көрді ме, ұлым қайтадан жабайыланды. Бөлмесіне тығылып алып шықпайды. Көрші үйге баруды қойды. Не болғанын түсінбедім. Ақыры шыдай алмай:

– Жақып, көршімізге не болды? Сен ол кісіге бармай кеттің ғой, – дедім.

– Көрші? Сіз ол кісінің маған күлгенін қалап тұрсыз ба? – деді.

– Кімнің? – деп сұрадым.

Ол жұдырығын түйіп алды да, құтырып шықты.

– Бұрын ол үндемей тыңдаушы еді. Қазір мазақ қып күліп, тісін ақситатын болыпты, – деді дуалды тоқпақтап. Сосын:  

– Құры! Кет! – деп айғайлай бастады. Бұл сөзді кімге айтты, сол күйі біле алмадым. Қорқып кеткенім сонша, тұра қаштым.

Көз алдыңызға елестетіп көріңізші, тақсыр! Екі беті қызыл мыстай, аузы көпіріп кеткен, дауысы қарлыққан, құдды біреу тұншықтырып жатқандай... Мен байғұс не істейін, амал жоқ, Марфа Савишнаға бардым. Ол да қайғы жамылып отыр екен. Түнімен ұйықтамаған сияқты. Ұлым жайлы сөйлесуден бас тартты. Бар айтқаны: «Мұны адам баласы емдей алмайды, тек дұға жасай беріңіз», – деді. Маған садақаға деп, жүз сом берді. Сосын тағы да: «Дұға жасай беріңіз!» – деп қайталады. О, Тәңірім! Мен онсыз да күндіз-түні дұға жасап жатқан жоқпын ба?..

Әлексей әкей тағы да қалтасынан орамал алып, көздерін сүртті. Сәл демалған соң, қайғылы әңгімесін жалғастырды.

– Жақып екеуміз таудан құлаған қардай төменге құлдырадық. Не істерімізді білмедік. Ауруды жасыра алмайсың. «Әлексей әкейдің ұлын жын қағып кетіпті», – деген әңгіме ел ішін аралап кетті.

Бір күні ұлымды Воронеж қаласында жатқан Митрофания әулиенің басына зияратқа апарсам деген ой келді. Бірақ Жақыпқа бұл ойды қалай жеткізерімді білмей жүрдім. Сол күні кешке ол есік алдына шықты. Жан-жағына қарады да, бір күрсініп ап, жаныма кеп сүйеніп отырды. Мен қуанып кеттім. Бірақ сыр бермедім. Ол күннің қызарып батқанына қарап, сүйсініп отырды. Батқан күннің сәулесі оның жүрегіне бір сәуле түсіргендей болды. Маңдайындағы қыртысы жазылып, көзінен бір-екі тамшы жас үзіліп түсті. Сәл болмағанда мен де жылап жіберуге шақ қалдым. Тамағыма өксік тығылып, жан-дүнием жылап тұрса да:

– Құлынам-ау, мені тыңдашы! Митрофания әулиенің басына барып зиярат етсек қайтеді? Әулие де Құдайдың досы ғой. Мүмкін Тәңірім жар болып, сен жазылып кетерсің. Өмірде ондай мысалдар өте көп қой, – дедім.

Сол кездегі менің қуанғанымды көрсеңіз тақсыр. Ұлым:

– Жарайды, көке! Қашан жүреміз? – деді. Менің төбем көкке бір елі жетпей қалды.

– Ертең-ақ, ботам, – дедім.

Сөйтіп таңертең жолға шықтық. Құдай қарасқанда ауа-райы жайлы болды. Жеті күн жүрдік. Күн санап Жақыбым жақсарып келе жатты. Бір байқағаным, жарық жерде көлеңкесі анық көрінбегесін бе, Жақып әлгі елесті көрмейді. Бірақ оның соңынан еріп келе жатқанын сезеді. Көлеңкесі жанынан көріне бастағанда, ол кәдімгідей абыржи бастайды. Құдай сәтін салып, жолай түнеген қонақ үйлерде, ондай ештеңе байқалмады.

Біз Воронежге жеттік. Ғұсыл құйынып, тазаландық. Сосын әулиенің мазарына бардық. Үш күн бойы сол жерден шықпадық. Қаншама дұға оқыдық, қаншама шырақ жақтық. Түндер тыныш өтті, Жақыбым сәбидей қамсыз ұйықтайтын болды. Менімен ананы-мынаны айтып шүйіркелесетінді шығарды. Бір күні:

– Әке, ештеңе көріп тұрған жоқсың ба? – деп күліп қояды.

– Жоқ, көріп тұрғаным жоқ, – дедім мен.

– Мен де көріп тұрған жоқпын, – деді.

Бұдан артық не керек? Тәңіріме шексіз шүкір айттым. Үш күн өткен соң Жақыпқа қарап:

– Ал балам, ісіміз оңға басты. Біздің көшеде де той болар, Құдай соған жеткізсін. Енді қалғанын шіркеуде жасаймыз. Бірге құлшылық жасап, тәубе етейік, – дедім.

– Жақсы көке! Айтпақшы, Марфа апайға тәбәрік ала барайық. Әлгінде әдемі сақина көргенмін. Соны сатып алайын, – деді. Мен қалжыңдап:

– Балам байқа! Некеге тағатын сақина алып жүрме! Күмісін ал! – дедім. Жақып ұялып, қызарақтап қалды.

Ертеңіне екеуміз шіркеуге бардық. Жақып тәубе етіп, ықыласпен дұға жасады. Сосын барып құлшылыққа көшті. Мен бір шетте, бақыттан басым айналып тұрмын... Көктегі періштенің өзі бүйтіп қуанбайтын шығар... Сосын Жақыпқа қарадым. Ол рәсім бойынша, құлшылығын жасап болған соң, киелі суды ішуі тиіс еді. Бірақ тұрған орнында қимылдамады. Теріс қарап тұр.

– Әй, Жақып, неғып тұрсың? – деп сұрадым. Ол маған жалт қарады.

Құдай сақтасын! Сенесіз бе, қорыққаным сонша, артқа екі қадам шегініп кеттім. Ұлым деген аты болмаса, сықпыты басқа. Бұрын да әлпеті өзгеруші еді. Бұл жолғысы мүлде бөлек. Жыртқыш хайуан секілді, маған ырылдап айбат шекті. Көзі өлген қойдың көзіндей, ақиып кеткен. Беті боп-боз. Шаштары тікірейген. Мұрны доңыздың танауына ұқсайды. Құлағы қасқырдыкі ме, өзінікі мен айыра алмайсың.

Менің қорыққаннан дауысым шықпай қалды. Сөйлегюйін десем, тілім икемге келмейді, тас боп қатып қалғандай...

Жақып шіркеуден тұра қашты. Артынан жүгірдім. Ол бірден біз жатқан қонақ үйге қарай тартты да, сөмкесін иығына асып алып, басы ауған жаққа қашты.

– Ұлым, тоқташы! Қайда барасың? – деп соңынан айғайлап қуып келемін. Ол бір ауыз тіл қатпады. Тура қоян құсап, алды-артына қарамай ытқи жөнелді. Оны қуып жету мүмкін емес. Қарасы көрінбей кетті. Мен шаршап-шалдығып, қонақ үйге келдім. Ол жерде де жаным тыныш таппады. Жүктерімді жинап, арбаға отырдым да, ауылға қарай тарттым. Қаладан алты шақырымдай ұзағанда, бір адамның сұлбасы көрінді. Жүрісі ұлыма ұқсайды. Қуып жетіп, арбадан секіріп түстім.

– Жақып! Ұлым-ау! – деп құшақтап алдым. Ол көзімен жер шұқып тұр, еріндерін тістеп алған. Оған не айтсам да, естімеген адамша қақиып тұрды. Сосын қайтадан алға қарай кетті. Мен не істейін, соңынан ілестім... Арбакеш өз жолымен кете берді.

Әттең, қандай керемет сапар еді, тақсыр! Зияратқа зор ықыласпен барған едік. Ендігі түріміз мынау. Ұлыма тіл қатсам, тісін сықырлатады, иығымен қағып, ештеңе тыңдамайды. Ырылдап, арс етеді. Қасқыр ма, шибөрі ма, бірдеңе секілді. Іштен шыққан шұбар жылан болған соң, жамандыққа қимайсың. Соңынан амалсыз еріп отырдым.

Сол күні түнде бір шаруалардың аулына келіп түнедік. Жақып жарғанат сияқты аяғын төбеге асып қойып ұйықтамақ болды. Мен тізерлеп отырып, көзімнен сорам ағып:

– Жарығым-ау, сорлы әкеңді босқа өлтіресің бе? Үмітсіздікке ұрындың ба? Не болды саған айтшы. Зиярат басында ем қонған сияқты болып еді ғой... – деп жалындым. Ол маған тесіле қарап тұрды да, бір түрлі дауыспен сөйлей бастады. Сол дауыс ырғағы әлі күнге дейін құлағымда.

– Ақиқатын білгіңіз келе ме? Тыңдаңыз! Есіңізде ме, шіркеуде соңғы құлшылығымды жасап жатқан сәтте, әлгі қара дию жер астынан атып шықты да, маған тіл қатты. Бұрын тесіліп қарағаны болмаса, сөйлемеуші еді. Сыбырлап: «Аузыңдағы дұғаны түкіріп таста! Аяғыңмен тапта!» – деп әмір берді. Мен солай істедім, түкірдім де, табаныммен таптадым. Басқа күнәлар кешірілер, бірақ Құдайдың есімін жерге түкіріп, аяқпен таптау кешпейтін күнә, – деді.

Осы сөзді айтты да, ұлым құлап түсіп, есін жоғалтты. Мен басын көтеріп, аузына су тамыздым.

Әлексей әкей бір сәт үндемей қалды. Қолымен көзінің жасын сүртті.

– Әрі қарай несін айтайын?! Ұлым екеуміз үйге келдік. Ұзамай ол қайтыс болды. Сөйтіп соңғы тұяғымнан айрылдым. Өлерінің алдында бірнеше күн бойы тамақ та, су да ішкен жоқ. Бөлме ішінде әрі-бері жүрді де қойды. Өзінен өзі: «Құдайдың есімін түкіріп, таптаған күнәм кешірілмейді», – деп қайталай берді. Сосын төсекке жатып қалды. Соңғы рет:

– Ұлым, әлгі елес көрініп тұр ма? – деп сұрадым. Ол:

– Шіркеуден соң ол оған көрінген жоқ. Менің өмірімді құртты. Күнәға батырды. Енді не қылсын маған көрініп? – деп жауап берді.

Жақып сол жатқаннан, есіне мүлде келе алмады. Тіпті тілі тәубеге келместен, о дүние аттанып кетті.

Бірақ рақым мол Жаратқан Ием ұлымды қатты жазаламай, күнәсін кешетін шығар деп үміттенем... Себебі ол табытта түк болмағандай баяғы қалпында жатты. Тіпті жасарып кеткендей. Жүзі жылы, бұйра шашы жібектей есіліп тұр. Ернінде жымиған белгі байқалады. Өлген адамға тіпті ұқсамайды. Құдды бір ұйықтап жатқан бейкүнә сәби сияқты. Марфа Савишна да оның түрін көріп, осы сөздерді айтты.

Ал мен жалғыз қалдым... Міне тақсыр, сіз менің жүзімнен осы мұңды байқадыңыз... Қанша тырыссам да, өтірік күлсем де, бұл мұң жойылмайды. Себебі ол жүзімде емес, жүрегімде бар қайғы, – деп әңгімесін аяқтады. 

Әлексей әкейге жұбату сөз айтайын деп едім... Бірақ аузыма сөз түспеді. Мұндайда қайғыны үнсіз ғана бөліскен дұрыс...

Көп ұзамай біз қоштастық.