Қайсар рух

«Киімі құрғақ балықшы мен үсті ылғал аңшы мұңды еске түсіреді», – дейтін француз мәтелі бар. 

Өмірімде балық ауламаппын, әрі қызықпадым да. Сосын болар балықшының ашық ауа-райында не сезінетінін білмеймін. Жайсыз ауа-райы да қаншалықты жайсыз болатынынан хабарым жоқ. Аңшы үшін жаңбыр деген ең оңбаған нәрсе. Біз де, Ермолай екеуміз Белевск төңірегіне құр аулаға шыққанда тура сондай жағымсыз ауа-райында шығыппыз. Күн қызарып шыққаннан жаңбыр толастамады. Жаңбырдан құтылу үшін біз не істемедік десеңші. Резеңке плащымызды басымызға дейін жауып алдық. Мойнымызға жаңбыр тимес үшін тал астына жасырындық. Бірақ бәрі бекер. Жаңбыр тас төбемізден құйып тұрды. Су өткізбес плащымыз аң атуға кедергі жасады. Талдың асты жайлы көрінгенімен бұтақтан сорғалаған салқын су жағаңнан кіріп, жон арқаңмен өткен кезде... Бұл енді Ермолай айтпақшы ең оңбаған тірлік.

– Жоқ, Петр Петрович, – деді ол дауыстап, – Бұлай болмайды!.. Бүгін аң ауламай-ақ қоялық. Иттер иіс сезуден қалды. Мылтығымыз су болып, атылмай жатыр... Тіфу! Осындай да болады екен-ау?!

– Енді не істейміз? – деп сұрадым.

– Былай етелік. Алексеевкаға барайық. Сіз білмейтін шығарсыз, сондай бір хутор бар. Сіздің шешеңізге қарайды. Бұл жерден шамамен сегіз шақырым жер. Сонда түнеп шығайық, ертеңгісін көре жатармыз...

– Ертең осында ораламыз ба?

– Жоқ, мұнда емес... Алексеевканың ар жағындағы жер маған таныс. Сол жақтан құр аулаған жақсырақ!

Сол күні біз анамның хуторына жеттік. Мұндай хутор барын мен шынында білмейді екенмін. Хуторда жеке үй бар екен. Ескілеу, бірақ таза. Түн тыныш өтті. Таңертең ерте ояндым. Аспанда бір бұлт жоқ, күн шайдай ашық. Кешегі нөсер жауынмен айнала жылтырап тұр. Екі дөңгелекті жеңіл арбаны дайындап жатқан кезде, мен үйді қоршап жатқан жабайы бауды аралап кеттім. 

«Ех, таза ауа, ашық аспан асты қандай тамаша еді! Бозторғайдың күміс дауысы құлаққа жағымды үн береді. Мен бас киімімді шешіп, өкпемді толтырып дем алумен болдым. Аса терең емес жыраның еңісінде, шарбақ жанында бал арасын ұстайтын жер бар екен. Жыланша ирелеңдеген жіңішке жалғыз аяқ жол жатыр. Мен сол соқпаққа түсіп жүре бердім. Сол маңда бұтақтан тоқыған сарай тұр екен. Жартылай ашық тұрған есіктен ішіне үңілдім. Іші қараңғы, тыныш, құрғақ, жалбыз бен жаужапырақтың иісі шығады. Бұрыштағы биік тақтай үстінде кішкентай мүсін көрінді. Үстіне жамылғы жауып қойыпты. Сарайдан сыртқа шықпақ болғанымда:

– Мырза! Петр Петрович! – деген әлсіз үн естілді. Тоқтадым.

– Петр Петрович! Жақынырақ келіңізші! – деп қайталады әлгі дауыс. Үн бұрыштағы биік тақтай жақтан шықты. 

Жайлап жақындадым да, серейіп тұрып қалдым. Алдымда тірі адам жатыр. «Құдайым-ау, бұл кім?» – деп ойладым.

Басы әбден кеуіп кеткен, өңінде қан жоқ, денесі әппақ. Мұрны пышақ жүзіндей жіңішке. Еріндері сөлсіз. Көздері ғана тірі адамның тіршілігінен хабар беріп, әлсіз шоқтай жылтылдайды. Мен жақындай түстім. Орамал астынан сиректеу сары шаштары көрінді. Үстіндегі жамылғыдан саусақтары әлсіз қимылдап жатты. Анықтап қарай бастадым. Түрі сұлу, бірақ қорқынышты екен. 

– Мырза, танымай қалдыңыз ба? – деп сыбырлады ол. – Қалай танымайсыз? Мен Лукерьямын ғой... Есіңізде ме, Спасскіде анаңыздың хорын басқардым. Өзім де жеке ән салушы едім.

– Лукерья! – деп дауыстап жібердім. – Сен бе? Саған не болған?

– Иә, мен ғой мырза. Лукерьямын.

Не айтарымды білмей қалдым. Есінен ауысқан адам құсап, аузым ашылып қимылсыз қарап қалыппын. «Бұл қалай болғаны? Лукерья ауылдағы ең сұлу, бойшаң қыз еді. Өзі әнші әрі биші болатын. Ауылдың күллі жігіті соңынан жүгіретін. Ал, қазіргі түрі тірі өлік сияқты...»

– Айналайын, Лукерья, – дедім мен. – Не болған саған?

– Е-е, мырзам несін сұрайсыз?! Осындай бір бәле келді. Маған жиіркеніп қалмаңыз. Мына жерге отырыңызшы. Әйтпесе естімей қаларсыз. Сізді көргеніме қуаныштымын! Алексеевкаға қалай келіп жүрсіз? – деді Лукерья.

– Мені мұнда Ермолай алып келді. Сен енді айтсаңшы...

– Басыма келген бәле жайлы айтайын ба? Жарайды, мырза. Бұл оқиға алты-жеті жыл бұрын болды. Тура сол кезде мені Василий Поляков айттырған болатын. Есіңізде ме? Бұйра шашты бір керемет жігіт бар еді ғой. Анаңыздың қарамағында сатушы болып істейтін. Ол кезде ауылда жоқ едіңіз. Мәскеуге оқуға кеткен болатынсыз. Василий екеуміз бір-бірімізді қатты ұнаттық. Ол күні-түні қасымнан шықпайтын. Бір күні таңсәріде ұйқым ашылып, бауда бұлбұлдың ерекше сайрап жатқанын естідім. Шыдай алмай, есік алдына шықтым. Бұлбұл тоқтаусыз сайрап жатыр. Сол кезде біреу мені Васяның даусымен шақырып жатқандай болды. Жай ғана: «Луша!..» деген дауыс шықты. Ұйқылы-ояу бұрылғанда тепкішектен топ етіп, сүрініп құладым. Бірақ қатты соғылмадым. Бірден орнымнан тұрып, бөлмеме келдім. Тек құрсағымда бірдеңе үзілгендей болды, – деді Лукерья ентігіп. – Сәл демалып алайын... бір минут... мырза.

Лукерья үндемей қалды. Ал мен аузым ашылып, оған қарап отырмын.

– Сол оқиғадан соң, – деп жалғастырды Лукерья, – мен әлсіреп, сола бастадым. Білмеймін, бір албасты басты. Жүре алмай қалдым, тек жата беремін. Ас-су ішкім келмейді. Күн санап нашарлай бердім. Сіздің анаңыз мені дәрігердің бәріне көрсетті. Ауруханаға да жатқызды, бірақ ештеңе көмектеспеді. Бірде бір дәрігер бұл дерттің себебін айта алмады. Олар ем іздеп не істемеді десеңші. Арқамды ыстық темірмен күйдірді. Үстік мұз үстіне отырғызды. Бірақ ем қонбады. Ақырында қу сүйекке айналдым. Байдың үйінде мүгедек боп жатқаным дұрыс емес деп шешіп, осында келдім. Мұнда, әйтеуір, туысым көп. 

Лукерья үндемей қалды да, тағы жымиюға тырысты. Мен не айтарымды білмей:

– Иә, бұл бір ауыр хәл екен... Ал Поляков ше, ол қайда? – дедім. Айтсам да тілімді тістеп қалдым. Өте ақылсыз сұрақ болды.

Лукерья теріс қарап:

– Поляков не істесін? Әрі-бері шапқылады. Болмаған соң басқа әйелге үйленіп алды. Жігіттің обалы не керек, мені жақсы көрді. Енді не істесін, жап-жас жігіт өмір бойы бойдақ боп жүре алмайды. Мына түріммен оған қайтіп келіншек болайын? Үйленген әйелі өте жақсы адам. Сондай мейірімді, балалары да бар. Ол қазір осы маңдағы бір байдың үйінде меңгеруші боп жүр. Анаңыз оның барлық құжаттарын түгелдеп босатты, қазір оның жағдайы жақсы.

– Сонда өмір бойы өстіп жата бересің бе? – деп сұрадым одан.

– Иә, өстіп жата беремін, мырза. Жеті жыл болды. Жазда осында, қыста моншаның ауыз бөлмесінде жатамын.

– Сонда саған кім қарайды?

– Жақсы адамдар бар ғой, Құдайға шүкір! Қарасып тұрады. Оның үстіне маған не қарайтыны бар? Тамақты мүлде жемеймін, ал су әне тұр. Шөлдесем, қолымды созып ішемін. Құдайға шүкір, әзірге бір қолым істеп тұр. Осында бір жетім қыз бар, жиі-жиі келіп тұрады. Онысына рақмет. Жаңа ғана келіп кетті... Сіз оны жолықтырған жоқсыз ба? Сондай бір жақсы қыз. Ол маған гүл әкеп тұрады. Түріме қарамай гүлге құмармын. Далада өсетін гүлдер қандай жақсы, иісі баудағы гүлден де әдемі. Мысалы қызғалдақ... қандай әдемі!

– Ішің пыспай ма, қалай жата бересің, Лукерьяжан?

– Енді не істейін? Өтірік айтып не қылайын, алғашында қатты қиыналдым. Кейін үйрендім ғой, шыдадым. Кейбіреудің жағдайы менен де жаман ғой.

– Қалайша?

– Мысалы біреудің көзі жоқ соқыр, біреу керең. Ал менде Құдайға шүкір, көз-құлағым аман. Тіпті көртышқанның жерді қазып жатқанын естіп жатамын. Иісті де жақсы ажыратам. Тіпті ең әлсіз шыққан иістің өзін сезіп қоямын. Мысалы егістікте қарақұмық, не орманда жөке ағашы гүлдесе, иісін бірден сеземін. Құдайға не үшін өкпелеуім керек? Көп адамның жағдайы менен де жаман... Он екі мүшесі сау адамды алайық, ол кез келген сәтте күнәға батуы мүмкін. Ал менен күнәнің өзі қашып кетеді... Жақында діндар Алексей әкей маған дұға оқып жатып: «Саған тәубе етудің қажеті жоқ. Сен мынадай хәлде жатып, күнә жасай алмайсың ғой», – деді. Мен ол кісіден: «Ал, ой күнәсі ше, әкей?» – деп сұрадым. «Енді, бұл анау айтқандай үлкен күнә емес», – деді. Мен шынында ой күнәсімен ауырмаймын. Себебі өзімді солай үйреттім. Мүлдем ешнәрсені ойланбауға, еске алмауға тырыстым. Сонда уақыт тез өтеді.

– Сен үнемі жалғызсың, Лукерья. Қалай ойыңды игересің? Әлде жиі ұйықтайсың ба?

– Жоқ, мырза! Жиі ұйықтай алмаймын. Жаныма қатты батпаса да, сүйектерім сырқырап ауырады, тыныш ұйықтатпайды. Жоқ... былайша жата беремін. Әрі жатам, бері жатам, әйтеуір ойланбаймын. Тірі екенімді сеземін, дем аламын, тың тыңдаймын. Бал аралар мұнда зуылдайды да жатады. Жабайы кептер келіп, шатырға отырып гуілдейді. Күрке тауық балапандарымен келіп ананы-мынаны шұқып кетеді. Кейде торғай немесе көбелек ұшып кіреді. Маған соның өзі жетеді. Олардың қанат қағып ұшқанына тамсанып, қарап жатамын. Бұрнағы жылы осында қарлығаш кеп ұя салған. Бар қызығым солар болды. Тұмсығына қамыс тістеп, ұя салғанынан бастап, балапанын баптағанына шейін тамашаладым. Балапанның шиқылдап, ауызын ашқаны жаныма бақыт сыйлайтын. Мен оларды былтыр да келе ме деп күткен едім. Сөйтсем, бір аңшы оларды мылтықпен атыпты. Оны не істемекші екен? Қарлығаш деген киелі құс емес пе? Тұрқы жұдырықтан да кішкентай... 

– Мен өмірімде қарлығашқы тиіскен емеспін, – деп айтып үлгердім.

– Бірде, – деп жалғастырды Лукерья, – ой күлкіден өлдім ғой. Мұнда қоян кіріп келді. Соңынан иттер қуды ма қайдам, сарайды тасалады... Жақындау келіп, ұзақ отырды. Тұмсығы мен мұртын қимылдатып, нағыз офицер дерсің... Маған қарап қояды. Қорқынышты емес екенімді білді ғой деймін. Дәл жанымнан секіріп өтті де, есіктің алдына келгенде артына бұрылып маған бір қарады, сосын әрі қарай зуылдады! Сондай бір күлкілі жағдай болған...

Қызық болмай қалды ма дегендей, Лукерья мен жаққа көз тастады. Көңілі қалмасын деп жымиып қойдым. Ол кеуіп кеткен еріндерін тістеп әңгімесін жалғай берді. 

 – Қыс мен үшін қорқынышты, әрі қараңғы мезгіл. Себебі түн ұзақ. Балауыз шамды тұтатайын десем, «оның не қажеті бар?» деп ойлайм. Бұрын кітап оқитын едім, қазір не оқисың? Мұнда ешқандай кітап жоқ. Бар болғанда не істеймін, кітапты қайтіп ұстаймын. Алексей әкей күнтізбе әкеп берген. Бірақ одан пайда жоқ екенін біліп, қайтадан алып кетті. Бірақ тас қараңғы болса да, тыңдайтын нәрсе жетерлік екен. Қара шегіртке шырылдап жатады, тышқан бірдеңені кеміреді. Міне, соларды тыңдап уақыт өткізем... Кейде дұға оқимын. Тек көп дұғаларды жатқа білмеймін. Сосын Құдайды мазалап, не қылайын? Не сұраймын одан? Маған не керек екенін Ол жақсы біледі. Кейде Құдайды білгенімше зікір етемін. Сауабын дүниеден өткен әруақтарға бағыштаймын. Сосын ештеңе ойланбастан қайта жатамын...

Сарай ішінде тыныштық орнады. Ол да, мен де үнсізбіз . Бақытсыз тірі өліктің қиын тағдыры маған қатты әсер етті. Серейіп қимылдамай қалдым.

– Тыңдашы Лукерьяжан, – дедім мен. – Қалаға апарып, мықты аурухананың біріне жатқызайын. Кім білсін, мүмкін жазылып кетерсің. Ең бастысы жалғыз болмайсың...

– Жоқ мырза, – деді ол жаны ашығандай сыбырлап. – Ешқандай ауруханаға апармай-ақ қойыңыз, түртпеңізші мені. Ол жердегі адамның бәрін әуре қып, не істейін. Маған ем қонбайды. Өткенде осында бір дәрігер келген. Мені көргісі келіпті. «Құдай үшін, тиіспеңізші!» – деп қанша жалындым оған. Тыңдамастан, әрі-бері аударып, аяқ-қолымды созып, бүктеді. «Сені ғылыми жұмысым үшін тексеріп жатырмын. Қарсыласпа, сен сияқты қарапайым халық үшін зерттеу жасаймын», – деді. Қинап болғасын дертімнің атын айтты. Не дегені есімде жоқ. Сосын кетіп қалды. Содан бір апта бойы сүйектерім қақсаумен болды. Сіз қайта-қайта жалғызсың деп айта бересіз... Жоқ, мен жалғыз емеспін. Маған келіп тұратын адамдар бар. Ешкімге ештеңе деместен жата беремін. Ауылдағы шаруалардың қыздары келеді. Отырып ананы айтады, мынаны айтады. Ел аралап жүрген диуана келіп Құдыс, Ая-Сопы сияқты киелі жерлер жайлы аңыз шертеді. Жалғыз жатуға, қазір, қорықпайм. Қайта қуанам. Мені қозғамай-ақ қойыңыз. Ешқандай ауруханаға апарудың керегі жоқ... Ниетіңізге рақмет!

– Жарайды, Лукерья. Сенің қамың ғой ойлап жатқаным...

– Әрине, бәрін түсінем. Біреу үшін біреу не істей алады? Оның жанын кім түсінеді? Адам өзіне өзі көмектесу керек! Сенесіз бе, кейде жалғыз жатып... құдды бір әлемде өзім ғана бар сияқты сезінемін. Тірі атаулыдан тек бір өзім... Бүкіл әлем менің ішімде тұрғандай болады. Ойдың қуатымен жер-дүниені шарлап шығам...

– Сонда нені ойланасың?

– Бұл сезімді айта алмаймын. Тілге түспейді. Кейін көрген түстей ұмытылып та кетеді. Ой-санаң жаңарып, тап-таза боп қалады. Соңынан не болғанын түсінбей қаласың! Егер жанымда адамдар болса, осы айтқанның бірі де болмас еді. Өзімнің бақытсыз өмірімнен басқа ештеңе сезбейтін едім.

Лукерья қинала күрсінді. 

– Сіз мені қатты аяйсыз, мырзам. Өйтіп аямай-ақ қойыңыз... Білесіз ғой мені, бір заманда қандай көңілді жүретін, алып-ұшпа қыз едім. Мен қазір де ән салып тұрамын.

– Ән? Сен бе?

– Иә, ескі әндер. Баяғыда көп білуші едім, ұмытып қаппын. Биге арналған әндерді айтпаймын. Мына жатысыммен ондай әнді орындап қайтем?

– Сонда қалай ән саласың? Ішіңнен бе?

– Ішімнен де айтам, дауыстап та айтам. Әлгінде маған келіп тұратын қыз жайлы айттым ғой, жетім қыз. Мен соған ән үйретіп жүрмін. Қазірдің өзінде менен төрт ән үйреніп алды. Сенбейсіз бе? Қазір мен сізге...

Лукерья бар күшін жинап, дайындала бастады. Жартылай өлікке айналған қыздың ән салмақ болғаны мені қатты састырды. Оған бірдеңе айтам дегенше, құлағыма нәзік, әдемі дауыс келе бастады. Оның артынан екінші, үшінші ән орындалды. Лукерья «Во лузях» әнін айтып жатты. Ол бет-бейнесін өзгертпестен, бір нүктеге тесіле шырқады. Айтып жеткізе алмас аяушылық сезім жүрегімді шымырлатып жіберді.

– Жоқ, бұдан әрі айта алмаймын! – деді ол бір кезде. – Шамам жетер емес... Сіз үшін қатты қуандым.

Ол көзін жұмды. Оның нәзік мұздай қолының үстіне алақанымды тигіздім. Ол маған жалт қарады. Сосын қабағын төмен түсіріп, көзін жұмды. Кірпіктері суланыпты. Мен қимылдамай, үнсіз тұра бердім. 

– Қалай екен, ә?! – деді ол бір кезде аяқ астынан күш жинап. Сосын көзін қатты ашып, кірпігіндегі жасты түсіріп жібермекші болды. 

– Ұят-ай! Маған не болды-ей? Көптен бері жылаған жоқ едім... Былтыр көктемде Вася Поляков келіп кеткенде осылай жылғам. Онымен әңгімелескен кезде ештеңе болған жоқ еді. Ал ол кеткен соң, көз жасым көл болды. Сонша жастың, қайдан шығып жатқанын, Құдай білсін?! Әсілі әйелдің көз жасы дайын тұрады ғой мырза, – деді Лукерья, – орамалыңыз болса, сүртіп жіберіңізші.

Мен өтінішін орындадым. Орамалымды оған қалдырдым. Әдепкіде ол алғысы келмеп еді. Сосын әлсіз саусақтарымен ұстап алды да, айрылмады. Көзім қараңғыға үйреніп, оның бет-жүзін анық көре бастадым. Оның сөлсіз бетінен қан жүгіргендей қызарған реңді байқадым. 

– Мырза, әлгінде менен ұйықтайсың ба деп сұрап едіңіз? Әрине ұйықтаймын, бірақ сирек. Көзім ілінсе болды, түс көрем. Түсімде денім сау, жап-жас, сұлу боп жүремін... Өкініштісі, оянған кезде тура бір құрсауда жатқандай күй кешемін. Бірде қызық түс көрдім. Айтып берейін бе? Ал тыңдаңыз! Түсімде егістікте жүр екенмін. Айналамның бәрі пісіп тұрған бидай. Жанымда бір қызыл-сары ит жүр, өзі қабаған. Мені қауып алмақшы. Қолымда орақ бар. Мен сонымен бидайды оруым керек. Орайын десем, ит етегімнен тартып, қолымды байлай берді. Оны қусам да, соңымнан қалмай қойды. Кенет «Луша! Луша!» – деп біреудің шақырған дауысын естідім. Бұл Вася шығар деп ойладым. Жалт қарасам, Ғайса пайғамбар келе жатыр. Оның Ғайса екенін қалай таныдым десеңші, оны айта алмаймын. Сақалсыз, бойшаң, жап-жас, әппақ киімде. Маған қолын созып: «Қорықпа, қарындасым, соңымнан ер! Сені Тәңір әлеміне әкетемін. Пейіште ән саласың», – деді. Мен оның қолына жабысып алыппын. Әлгі ит аяғыма жабысып, тырналай бастады. Біз көкке ұшып кеттік. Ғайса қанатын бүкіл аспанға жайып жіберді. Мен оның соңынан ілесіп келемін. Ит төменде қалып кетті. Кейін білдім, ит деп отырғаным дертім екен ғой. Ол осында қалу керек, Құдай дәргейінде оған орын жоқ.

Лукерья бір минөттей үндемей қалды.

– Жақында тағы бір түс көрдім, – деп жалғастырды ол. – Мүмкін ол түс емес, аян болар, анығын білмеймін. Тура осы жерде жатыр екенмін. Қасыма марқұм әке-шешем келіпті. Екеуі маған басын иеді. Бірақ ештеңе айтпайды. Неге сонша бас игенін сұрадым. «Мына дүниедегі ауыртпалықтың азабын шегіп, бізді содан құтқардың. Сен өз күнәларыңды жойып, енді бізді тазартып жатырсың. Сенің арқаңда о дүниедегі хәліміз жақсы болып қалды», – деді. Осыны айтты да, олар тағы басын иді. Сосын жоқ боп кетті. Мен ұзаққа дейін көрген түсімнің рас, өтірігіне күмәнданып жүрдім. Кейін бұл түсті діндар әкейге айттым. Ол кісі бұны «аян емес, себебі аян деген рухани дәреже тапқан адамда ғана болады», – деді. Тағы бірде мынандай түс көрдім, – деді Лукерья маған қарап. Мені тыңдап отыр ма дегендей сынап қарады. Мен жымиып, басымды изедім. Ол сөзін жалғады. 

– Бірде сапарға шығыппын. Арқамда дорбам бар, басымда орамал. Алысқа зияратқа бара жатыр екенмін. Жанымнан көп адамдар өтті. Олар да зияратқа сапар шегіпті. Бірақ неге екені түсініксіз, ықылассыз кетіп барады. Жүздері мұңды, бір-бірінен аумайды. Оларды бастап бір кісі жүр. Үстіндегі шапаны қап-қара екен. Жүзі суық, қатал. Бір кезде ол маған бұрылды. Менің жүрегім дір етіп: « Сіз кімсіз?» – деп сұрадым. Ол: «Әзірейіл періштемін», – деді. Мен қорқудың орнына, қуанып жүрмін. Арасында Құдайға шүкірлік етіп жатырмын. «Лукерья, сен ренжіме! Қазір сені әкете алмаймын. Сау бол!» – деді періште. Мен болсам: «Алып кетші мені, ағатай, әкетші!» – деп жылап жатырмын. Ол маған бұрылып, бірдеңені түсіндіріп жатты. Ұққаным, әлі дәм-тұзым таусылмапты. Сөзінің соңын түсінбей кеттім. Петровкадан кейін деді ме? Сөйтіп жатып оянып кеттім. Осындай қызық түстер көремін.

Лукерья жоғары қарап, үндемей қалды да:

– Бір жаманы, кейде апталап ұйықтай алмайтын әдетім бар. Былтыр бір әйел келіп, маған дәрі беріп кеткен. Он тамшыдан ішесің деді. Сол дәрі көп көмектесті. Соны ішсем жақсы ұйықтайтын едім, ол дәрі таусылды, – деді. 

Әсілі, ол дәрі апиын болса керек-ті. Мен дәл сондай шиша ыдыстағы дәріні тауып беремін деп уәде еттім де:

– Неткен сабырлысың, – дедім таңданып.

– Ой, мырза! – деді ол ұялып. – Не айтып тұрсыз? Қайдағы сабыр? Сабырлы деп Аюб пайғамбарды мақтаңыз. Қырық жыл бойы денесін құрт жесе де, төзімін сындырмады. Бір оқымысты айтып беріп еді. Ертеде француздарды ағылшындар басып алады. Олар жұртты қинап, өлтіріп жатыпты. Халық қанша күрессе де, өздерін құтқара алмапты. Сол кезде араларынан бір әулие қыз шығып, үстіне екі пұт болатын сауыт киіпті. Жаумен соғысып, бәрін теңіздің арғы бетіне қуып шығыпты. Сосын барып жұртына: «Енді мені өртеңдер. Мен халқым азат болу үшін осылай ант еттім», – депті. Сөйтіп қыз өртеніп кетеді. Ал халқы еркін өмір сүріпті! Міне ерлік деп осыны айт! Ал мені қойшы...

Жанна д`Арк жайлы аңыздың халық арасына қаншалықты кең тарағанына таңғалдым. Сосын үнсіз қалдым да:

– Сенің жасың нешеде? – деп сұрадым.

– Жиырма сегіз... әлде жиырма тоғыз ба екен... Отызға жете қойған жоқпын. Ой, оның несін санайсыз?! Сізге тағы бірдеңе айтайын...

Лукерья бір кезде тоқтаусыз жөтеліп кетті. 

– Көп сөйлеп жатсың, – деп ескерттім мен. – Зиян шығар...

– Иә, рас, – деп ол зорға сыбырлап. – Әңгімеміз осымен бітсін. Біраз әңгіменің басын жібердік. Енді сіз кеткен соң, үнсіз қалатын болдым. Армансыз бір әңгімелескенім осы болды.

Дауысынан қимастық сезімі білінді. Мен онымен қоштасып, уәде еткен дәрімді әкеп беремін деп пысықтадым.

– Тағы да ойлан! Басқа ештеңе керек емес пе? – деп сұрадым.

– Ештеңе керек емес. Құдайға шүкір, бәріне ризамын, – деді ол. Сосын бар күшін жинап, жалынғандай болып: – Мырза, мұндағы шаруалардың тұрмысы төмен. Сіз анаңызды көндірсеңіз... Салық мөлшерін азайтса, дұрыс болар еді... Шаруалардың меншігінде жер жоқ, табысы аз. Олар сіз үшін дұға жасар еді... Ал маған еш нәрсе керек емес, бәріне ризамын!

Мен өтінішін орындауға уәде еттім. Қоштасып, есік аузына жақындағанымда ол:

– Есіңізде ме, мырза! Менің бұрымым қандай әдемі еді, ә? Тіземе түсетін еді ғой... Бірден кесе алмай ұзақ толғандым. Мына ауыр хәлімде оны қайдан тарап отырамын. Сосын, амалсыз кесіп тастадым... Иә... Кешіріңіз мырза! Әрі қарай сөйлеуге шамам жоқ... – деді. 

Сол күні хутор тұрғындарымен Лукерья жайлы әңгімелестім. Олар оны «Қайсар рух» деп атайды екен. Себебі ол қаншама азап шексе де, ешқашан, ешкімге шағымданбапты. Ешкімді мазаламаған. 

– Өзі ештеңе сұрамайды, бірақ жұрттың бәріне риза. Рухы қайсар ғой, солай деген дұрыс болар, – деді шаруалар.

***

Бірнеше аптадан соң Лукерьяның қайтыс болғанын естідім. Ажал оған «Петровкадан соң келіпті». Жұрттың айтуынша қайтыс болар күні ол қоңырау үнін естіпті. Әсілі Алексеевкадан шіркеуге дейін кемі бес шақырымнан ұзақ жол бар. Әрі мейрам емес, жәй ғана күн болатын. Қоңырау қағылмайтын. Бірақ Лукерья қоңырау үнін шіркеуден емес, «жоғарыдан» естідім депті. Байғұс қыз «қоңырау аспаннан естіліп жатыр», – деп айтқысы келген ғой.