Құдай бәрін көреді, бірақ айтпайды

Владимир қаласында екі дүкені бар Аксенов деген саудагер өмір сүрді. Өзі сары шашты, бұйра бас, сұлу жігіт. Қалада жиі көңіл көтеріп, ән салып жүретін серілердің бірі. Жас кезінде көп ішетін, қызық қуалайтын. Бірақ үйленгелі бері ішуді қойып кетті. Ішсе де көп ішпейтін.

Жазда Аксенов Кіші Новгородқа жәрмеңкеге баратын болды. Бала-шағасымен қоштасып жатқанда әйелі: 

– Отағасы, бүгін жайсыз түс көрдім. Осы жолы бармай-ақ қойшы, – деді жалынып. Аксенов жымиып: 

– Түс түлкінің боғы деген. Жәрмеңкеде қыздармен қыдырады деп қорқып тұрсың ба? Қайдағы жоқ нәрседен үрейленеді екенсің, – деді.

 – Неге екенін қайдам, қатты қорқып тұрмын. Түсімде сен жәрмеңкеден келгенде шашың әппақ боп кеткен екен, – деді. Аксенов қарқылдап күліп: 

– Демек айым оңынан, жұлдызым соңынан туып, олжалы келетін шығармын. Саған жәрмеңкеден әдемі сыйлықтар әкеп беремін, күнім – деді. 

Сөйтті де, отбасымен қоштасып, сапарға аттанды. Жолда өзі сияқты бір көпеспен кездесті. Екеуі бір қонақ үйде қонатын болды. Кеш бойы әңгімелесіп, шәй ішті. Әбден шаршаған кезде өз бөлмелеріне барып жатты. Аксенов түн ортасында оянып кетті. Содан ұйқысы келмеді. Атқосшысын оятып, аттарды ертеді. Таңғы салқынмен жолға шықпақ болды. Қонақ үймен есептесті де, сапарын жалғады. Қырық шақырым жолды артқа тастап, бір жерге келіп тоқтады. Аттарының жем-шөбін беріп, өзі сәл дем алмақ болды. Түскі асын ішкен соң, гитарасын алып шерте бастады. Кенет мұның жанына қоңыраулы үш ат жеккен арба келіп тоқтады. Арбадан жанында екі жандарм бар бір шенеунік түсті. Ол Аксеновтың жанына келіп: 

– Кімсің? Қайдансың? – деп тергей бастады. Аксеновтың ойында түк жоқ, оларға кім екенін, қайдан келе жатқанын бәрін баяндап берді. Сөз арасында шәйға да шақырды. Ал шенеунік болса сұрақты үсті-үстіне жаудырып тоқтар емес.

 – Қайда түнедің? Кіммен бірге болдың? Көрші бөлмеде қонған көпесті танисың ба? Таңертең неге ерте кеттің? – деді. Аксенов бұл сұрақтарға жайбарақат жауап бере бастап еді, шенеунік әлгі сұрақтарын екінші қайтара тағы қойды. 

– Бір сұрақты неменеге қайталап сұрай бересіз? Мен ұры емеспін, қарақшы да емеспін. Өз бетіммен кетіп бара жатқан адаммын. Менде не шаруаларың бар? – деді. Шенеунік өзін тергеушімін деп таныстырды да: 

– Сенімен бірген қонған көпесті түнде біреу бауыздап кетіпті. Заттарыңды көрсет! Тінтиміз, – деді. Сөйтті де, жанындағы жандармға иек қақты. Олар Аксеновтың чемоданы мен жүктерін алып ақтара бастады. Бір кезде тергеуші қаптың ішінен үлкен пышақты суырып алып: 

– Бұл кімнің пышағы? – деп айғайлады. Аксенов пышақты көріп шошып кетті. 

– Неге мына пышақ қан-қан? – деді тергеуші. 

– Мен... мен біл-меймін... бұл пышақ... бұл... менікі емес, – деді Аксенов қалтырап қорқып. 

– Көрші бөлмедегі көпесті төсегінде жатқан жерінен біреу бауыздап кетіпті. Таңертең пышақталған күйінде тапқан. Ол үйде сенен басқа ешкім болған жоқ. Қонақ үйде екеуің ғана жатқансыңдар. Міне, қанның ізі бар пышақ та сенің қабыңнан шықты. Оның үстіне ерте тұрып қашып кеткенің тағы бар. Одан да қалай өлтіргеніңді, қанша ақша ұрлағаныңды мойында! – деді. Аксеновтың түрі бозарып: 

– Құдай ақы мен емес. Көпеспен бірге шәй ішкенім рас. Онан кейін ол өз бөлмесіне кетті. Оны көргенім жоқ. Ана пышақ менікі емес. Қалтамдағы 8000 сом ақша өзімдікі. Ешкімнен ештеңе ұрлаған жоқпын, – деп ақталды. Қорыққаннан сөзі үзіліп, үзіліп шықты. Кінәлі адам құсап қалтырап, дір-дір етті. Тергеуші жандармға бұйырып: 

– Мынаның қолына кісен салып, арбаға қамаңдар! Ақ-қарасын барғасын анықтаймыз, – деді. Олар Аксеновтың қолын байлап, арбаға қамаған кезде ол Құдайға жалбарынып, жылап жіберді. Оның барлық заты мен ақшасын тәркілеп, жақын маңдағы қалаға қамауға жіберді. 

Аксеновтың кім екенін білу үшін Владимир қаласына арнайы адам жіберді. Ондағы барлық көпес пен тұрғындар: «Аксеновтың танымал көпес екенін, тек анда-санда ғана ішіп, қыдыратынын» айтты. Арада ай өткен соң, тергеу бітті. Аксенов кінәлі болып шықты. Оған Рязандық көпесті өлтірді және 20 000 сом ақшасын ұрлады деп айып тақты.

Бұл хабар әйеліні ауыр тиді. Ол не істерін білмей уайымға батты. Балалары әлі кішкентай еді, кенжесі емізулі. Ол бар баласын ертіп, күйеуі отырған қалаға барды. Әдепкіде оны жібермеді, кейін түрме бастығына жалынып жүріп, күйеуімен жолығуға мұрсат алды. Күйеуінің қолындағы кісен мен түрме киімін көріп есінен танып құлады. Әрең дегенде өзіне келіп, күйеуінен жөн сұрады. Аксенов болған жайды баяндады. Балаларын да сағынып қалыпты. Бірінен соң бірін құшақтап, иіскеп, жылай берді. 

– Енді не істейміз? – деп сұрады әйелі.

– Патшаға өтініш жазу керек! Кінәсіз болсақ та, қараптан қарап өлеміз бе?! – деді. 

– Мен патшаға өтінішті жолдадым. Әзірге жауап келмеді. Патшаға жетті ме, жетпеді ме белгісіз. 

Аксенов басын салбыратып, үнсіз отыра берді. 

– Есіңде ме, жаным, өткенде көрген түсім? Шынымен-ақ сенің шашың ағарып кеткен еді. Сол кезде бармай-ақ қою керек еді, – деді әйелі.

Сосын күйеуінің шашынан сипап:

– Ваня, жаным, шыныңды айтшы! Сен емес пе оны істеген? – деді. Аксенов оған бір қарады да: 

– Енді сен де солай күдіктене бастадың ба? – деді. Бетін қолымен жауып, жылап жіберді. 

Осы кезде күзетші келді де, сөйлесу уақыты біткенін ескертті. Аксенов отбасымен егіле жылап қоштасты.

Әйелі кеткен соң, ол ұзақ ойланды. Әйелінің сөздерін есіне түсірді. «Егер жұбайым күмәнданса, онда маған ешкім сенбейді деген сөз. Менің кінәсіз екенімді Құдай ғана біледі. Патшаға өтініш айту – үмітсіз шешім. Құдайдан ғана жәрдем сұрайын, – деді. 

Осыдан бастап ол жоғарығы жаққа өтініш жасауды доғарды. Ешкімнен көмек күтпеді, қолы қалт етсе Құдайға жалбарына беретін болды.

Сот шешімі бойынша Аксеновтың арқасына аямай дүре соқты да, каторгаға жұмысқа жіберді. 

***

Аксеновтың Сібірдегі каторгада жүргеніне 26 жыл болды. Шашы мен сақалы қардай аппақ еді. Бұрынғы ақжарқын көңілден қылау да қалмаған. Жүзін мұң торлаған. Белі бүкірейген, өзі жәй жүреді, аз сөйлейді, ешқашан күлмейді. Қашан көрсең Құдайға құлшылық қылып жатады.

Түрмеде Аксенов етік тігуді үйреніп алды. Тапқан ақшасына кітап сатып алып оқыды. Ал бос уақытында Құдайды зікір етіп, әуенге салатын. Қартайса да, даусы әлі бабында еді. 

Түрме бастығы Аксеновтың мойынсұнғыш, көркем мінезі үшін сыйлайтын. Түрмедегілер оны «ақсақал» немесе «тақуа» деп атайтын. Жоғарыға өтініш айтар болса Аксеновқа өтінеді. Өз арасында дау туса Аксеновты қазы ететін.

Аксеновқа үйінен хат келмеді. Сондықтан ол әйелі мен балаларының тірі не өлі екенін білмеді.

Бірде түрме іші жаңадан сотталған қылмыскерлермен толықты. Жұрт оларды қоршап алып, қайдан келгенін, қай қалада тұрғанын, не үшін сотталғанын сұрай бастады. Жаңадан келген қылмыскердің біреуі ұзын бойлы, денелі алпысқа таяған қария екен. Ол өзінің не үшін сотталғанын айтып берді. 

– Ешқандай күнәм жоқ еді, қараптан қарап тұтқындады. Бір жерге тезірек жетуім керек болған. Сосын бір танысымның атын шанасынан шешіп алып мініп кеттім. Артымнан жандармдар қуып келді. Бас салып, ұстап алып, ұрладың деп айып тақты. Ал мен межелі жерге жеткен соң, атты босатып қоя берген едім. Оның үстіне аттың иесі танысым. Не қылмыс, түсінбедім?! Тергеушімен ерегіссең, отырғызып қойды. Жазығым жоқ демеймін. Бұған дейін талай қылмыс жасадым. Бірақ болмайтын нәрсемен сотталған жаман екен. Әйткенмен болар іс болды ғой, баяғыда-ақ осында түсуім керек еді. Өздері ұстай алмай жүрді... – деді.   

– Өзің қайдан боласың? – деп сұрады жаза өтеушілердің бірі.

– Владимир қаласынан. Сол жердің байларының бірімін. Есімім Макар, жұрт Семеныч деп атайды, – деді. 

«Владимир» деген сөзді естігенде Аксенов басын көтеріп:

– Әй, Семеныч, сен Владимир қаласынан болсаң, ондағы Аксенов деген көпесті естуің бар ма? Тірі ме екен? – деп сұрады. 

– Әлгі Сібірге айдалған көпесті айтасың ба? Иә, естігем. Ол да сіз бен біз секілді күнәһар боп тұр ғой... Ал сіз қария, не үшін мұнда отырсыз?

Аксенов өз оқиғасын баяндағанды ұнатпайтын. Күрсініп алды да:

– Күнәларымның жазасын тартып жатырмын. Тұтқында отырғаныма жиырма алты жыл болды, – деді. 

– Сонда қандай күнә? – деп сұрады Макар.

– Оны бір Құдай ғана біледі. Осында қамаса, бір ойлағаны бар шығар... – деді де, Аксенов орнынан тұрып кетті. Әрі қарай әңгімелескісі келмеді. Бірақ қапаста отырған өзге серіктері Аксеновтың Сібірге қалай түскені жөнінде айтып берді. 

Бұл оқиғаны естігенде Макар Семенов Аксеновқа үңіле қарады да, тізесін қолымен шапаттап:

– О, Құдайым-ай! Осындай да ғажап болады екен-ау! Өзің де әбден қартайыпсың, – деді.

Жұрт одан неге таңғалғанын сұрады. Макар Семенов жауап берместен:

– Ғажап жігіттер, қай жерде кездескенімізді қара?! – деді.

Аксенов оның таңғалысын көргенде «мүмкін, көпесті кім өлтіргенін білетін шығар», – деп ойлады. Ол:

– Семеныч, бұл іс жайлы естіп па едің? Бұрын кездестік пе? – деп сұрады.

– Естімегенде ше? Өсек бір жерде тұрмайды. Иә, бұл істің болғаны қашан? Тіпті естігенімнің бәрін ұмытып қалдым, – деді Макар. 

– Мүмкін сен, көпесті кім өлтіргенін білетін шығарсың? – деді Аксенов үміттеніп. Макар ыржиып күлді де:

– Пышақ кімнің дорбасынан шықса, сол өлтірді емес пе? Тіпті дорбаңа басқа біреу пышақ қалдырып кетсе де, ұсталмаған – ұры емес. Оның үстіне басыңдағы жастанып жатқан дорбаға қайтіп пышақ жасырасың? Оянып кетіп, біліп қояр едің ғой, – деді. 

Бұл сөзді естігенде Аксенов: «Көпесті өлтірген осы адам болу керек», – деп ойлады. Ол орнынан тұрып, аулаққа кетті. Түнімен ұйықтай алмай дөңбекшіп шықты. Жүрегін мұң басты. Көз алдына әйелін, балаларын елестетті. Әйелі сол баяғы жәрмеңкеге шығарып салар кездегідей жап-жас, сұп-сұлу. Басына әдемі қызыл орамал тартып алған. Бұған күліп әңгіме айтып жатқандай. Балаларының бірі үстіне әдемі тон киіп алыпты, бірі құндақта. Олардың жылы жүзін елестеткенде Аксеновтың жүрегі езіліп, көзінен жас шығып кетті. Сосын өзін есіне түсірді. Кезінде қандай жігіт еді... Эх, шіркін, бағы мен бабы қатар жанған қаладағы ең жас саудагер болды. Өзі де сұңғақ бойлы, сымбатты жігіт-тұғын. Тіпті талай қыздың арманы десе де болғандай. Гитарада ән айтып, көңіл көтергенді ұнататын. Қазір Сібірдің қақаған суығында ағаш кесіп, ауыр жұмыс істеп жүр. Осы жерде бақандай жиырма алты жылы өтіпті. Жанына қатты батқаны жазықсыз сотталғаны. Егер қылмысы болса бүйтіп қиналмас еді. Қатты мұңайғаны сонша өзіне қол салуды да ойлады. Бірақ бұл ойынан тез айныды. «Бәленің бәрі мына қанішердің кесірінен!» – деп түйді.

Сосын Макар Семеновке деген ыза-кегі пайда болып, оны өлтіргісі де келді. Түнімен ғибадат жасап, дұға оқып көрді. Бірақ жүрегі тыныштық тапқан жоқ. Сол күннен бастап ол Макарға жақындамады, тіпті назар салып қарамады.  

Осылайша арада екі апта өтті. Бір күні түнде ол әдеттегідей ұйықтай алмай қойды. Олай бір, бұлай бір дөңбекшіп жатыр еді. Кенет тысыр еткен дыбысты естіді. Дыбыс шыққан жаққа қарай барып еді, бір нардың астында үйіліп жатқан топырақты байқады. Нардың астына еңкигенде Макар Семеновты көрді. Ол да ұрлығы білініп қалған адамдай Аксеновты көріп шошып кетті. Аксенов оны көрмегендей боп өте берейін деп еді, Макар оның қолынан шап беріп ұстап алды. Ол өзіне түрмеден қашып шығатын жол қазып жатқанын, топырағын етігінің қонышына толтырып, тысқа серуендеуге шыққан кезде, білдірмей далаға төгіп тастайтынын айтты. Сосын бұған қадалып:

– Әй, шал, жан баласына айтушы болма! Егер біреу-міреуге айтар болсаң, өлтіремін, – деп қорқытты. 

– Әй, Макар, мені өйтіп қорқыта алмайсың. Сен мені баяғыда-ақ өлтіріп қойғансың, – деді де кетіп қалды. 

Ертеңіне қамаудағыларды жұмысқа шығарар кезде күзетшілер Макардың жасырған топырағын көріп қойды. Түрмедегі тесікті іздеп жүріп тауып алды. Түрме бастығы бәрін тергеп, түрменің қабырғасын кім қазғанын сұрады. Егер қазған адамды тапса, сотсыз өлім жазасына кесетін. Жұрт білмейтінін айтып жатты. Кейбірі білесе де, Макар Семеновты сатпады. Түрме бастығы Аксеновке бұрылды. Өйткені оның өтірік сөйлемейтін жөні түзу адам екенін білетін.

– Ақсақал, Құдай үшін шыныңызды айтшы. Қашуды кім жоспарлап жүрген? – деді.

Аксеновтың еріні мен қолдары дірілдеп, көпке дейін ештеңе айта алмай үнсіз тұрды. Іштей ойланды: «Бұл Макар деген сұм менің бүкіл өмірімді қор қылды. Оны не үшін кешуім керек? Мені қорлағаны үшін өлім азабын тартсын», – деп түйді. Екінші бір ойы: «Таспен ұрғанды аспен ұр деген. Жүрегіңе кек сақтама. Жүрек кекпен жуылмайды, кешіріммен ғана тазарады», – деді. 

Түрме бастығы сұрағын қайталап: 

– Сонымен қария, кім қазғанын білесіз бе? – деп сұрады. Аксенов Макар Семеновқа бір қарады да:

– Білмеймін, қарағым, көрген жоқпын, – деді. Түрме бастығы әрі қарай сұрамады. Тергеу тәмамдалып, күзетшілер кетіп қалды. Түрме ішіндегі орды кім қазғанын сол күйі таба алмады.

Түнде Аксеновтың көзі ілініп бара жатыр еді. Аяқ жағына таман бір адамның келіп отырғанын байқады. Аксенов көзін ашып: 

– Саған не керек? – деді. Бұл келген Макар еді. Ол үндемей отыра берді. Аксенов те басын көтеріп, түргеліп отырды. Ләм деген жоқ. Тек терең күрсінді. Макар Аксеновқа еңкейіп:

– Ақсақал, мені кешірші, – деп сыбырлады.

– Не үшін кешіруім керек?

– Көпесті мен өлтірдім. Ізімді жасыру үшін пышақты сенің бас жағыңда жатқан дорбаға ебін тауып тығып қойдым. Сені де сол жерде өлтіріп кетуді ойлағам. Бірақ маған із жасыру керек болды. Кешірші, – деді. 

Аксенов не айтарын білмей үндемей отыра берді. Макар нардан түсіп, жерге жатып, басын Аксеновтың аяғына тигізді де:

– Расымен өткен іске тәубе етемін. Кешірші мені! Құдай үшін кешір! Ертең көпесті өлтірген мен екенімді айтып, күнәмді мойындаймын. Сосын сен ақталасың. Үйіңе ораласың, – деді. Аксенов оған:

– Еее, бауырым-ай, сөзбен айта салу оңай ғой... Бірақ мен түрмеден босағанда қайда барам? Әйелімнен хабар жоқ. Өлі-тірісін білмеймін. Мүмкін ол пақыр да қартайып өлген шығар... Ал балаларым мені ұмытып та кетті. Ұмытатын да жөні бар. Есін білмей тұрып олардан айрылдым. Енді барар жер, басар тауым жоқ, – деді.

Макар орнынан тұрмай, басымен жерді ұрып: 

– Мені кешір! Мен сенің бүкіл өміріңді қор қылдым. Менің кесірімнен осы азапты арқалап, қуатты ғұмырыңды тар қапаста өткіздің. Осынша қиянатымды біліп тұрып, бүгін мені сатпадың. Сенің осы іс-әрекетің менің жүрегімдегі тоңды жібітіп жіберді. Мен залымды кешіре гөр! – деп еңіреп жылады.

Макардың жылағанын көріп Аксенов та егіле түсті. Сосын нардан түсті де Макарды құшақтап: 

– Мен сені кешіргенмін. Енді Құдай кешсін деп дұға қыламын. Адамзат періште емес. Қателік жасауға, қиянатқа бейім. Білместікпен жасайды. Сайтанға ереді. Бірақ сол күнәсін түбінде түсініп, тәубе етсе, бәсі періштеден де жоғары болып шыға келеді. Егер сенің қиянатыңнан осы жерге қамалсам, Құдайдың бір білгені бар-дағы. Қарашы, соның арқасында мен Құдайға жақындай түстім, – деді жымиып.  

Сол сәтте Аксеновтың көңіліндегі ауырлық жоғалып, жеңілдеп сала берді. Ол бұрынғыдай үйін де, әйелін де, бала-шағасын да сағынбады. Өзінің жас күнін есіне алып тебіренбеді. Тіпті осы қапастан кеткісі келмейтінін түсінді. Ендігі бар ойы абыроймен жан беру. 

Макар ертесіне түрме бастығына барып, барлық күнәсін мойындады. Тіпті түрме ішінен қашатын жол іздеп, ұра қазғанын да мойнына алды. 

Арада біраз уақыт өтті. Аксеновтың ісі қайта тергелді. Макардың куәлігі тіркеуге алынып, сот Аксеновты босату туралы шешім шығарды. Бұл қуанышты хабар Сібір түрмесіне жетті. Түрме бастығы жазықсыз жанның ақталғанына қатты қуанып, Аксеновтан сүйінші сұрай келгенінде, оның о дүниеге жүріп кеткенін көрді.