اندیشه‌های اقتصادی در نهج‌البلاغه
حسین انصاری
منشور اسلامى (عام) عدالت
در اين مورد، يك منشور عام اسلامى وجود دارد كه امام علىّ بن ابى طالب «ع» در آن منشور چگونگى «استقرار شاخصهاى عدالت» را بيان كرده و بر واجبات حكومت اسلامى در باره جامعه و تودهها انگشت نهاده است.
اين منشور بايد بر پيشانى روزگار نوشته شود، و با خورشيد بر سرزمينها بتابد، كه خود مقياسى قاطع است براى شناختن هر حكومتى كه اسلامى باشد، و شناخت صدق اين نامگذارى- خواه مؤسّس آن عالمى فقيه باشد، يا ملّتى مسلمان، يا قائدى سياسى، يا انقلابيى نظامى ...- و ما اكنون بخشى از منشور را- با مضامين تابنده و تعاليم سازنده آن- مىآوريم. و اين قسمتى از خطبهاى (سخنرانيى) است كه امام «ع» در صفّين- در ميدان جنگى خونين- براى فرادارى «مشعل حق» و استوار سازى «بنيان عدل» ايراد فرموده است، زيرا كه حق سزاوارتر است كه پيروى شود.
و اين «منشور علوى»، سخنى جامع است در باره «حق و عدل»، از «امام حق و عدل»، و ملاكى جاودان است براى «جامعه سازى قرآنى» و «مديريّت اسلامى»، در سرتاسر سدهها و عصرها ... و هم اينكه تودهها- از مسلمان و غير مسلمان- بدانند كه هر حكومتى را در چه وقت مىتوان «اسلامى» خواند. مردم بايد از «خصوصيّات حكومت اسلامى» آگاه باشند (تا مسلمان در دين خود استوار باشد، و غير مسلمان تمايل به اسلام پيدا كند، و تا دشمنان گوناگون اسلام و مخالفان رنگارنگ ارزشهاى قرآنى سخنى براى گفتن نداشته باشند، و ربايندگان عقايد جوانان راهى به جايى نبرند)، و آن خصوصيّات را و عملكردها را از حاكميّت بخواهند؛ و مسلمانان حاكميّت را در باره وظايف حكومتى مورد مؤاخذه قرار دهند، تا حقّ اسلام تباه نگردد، و خون شهيدان از تلألؤ فجرسان و شفقگون خويش- همراه فجرها و شفقها- نيفتد؛ و اينك:
الإمام علي «ع»: أمّا بعد؛ فقد جعل اللَّه سبحانه، لي عليكم حقّا بولاية أمركم، و لكم عليّ من الحقّ مثل الّذي لي عليكم؛ فالحقّ أوسع الأشياء في التّواصف، و أضيقها في التّناصف، لا يجري لأحد إلّا جرى عليه، و لا يجري عليه إلّا جرى له ...
ثمّ جعل سبحانه، من حقوقه حقوقا افترضها لبعض النّاس على بعض، فجعلها تتكافأ في وجوهها، و يوجب بعضها بعضا، و لا يستوجب بعضها إلّا ببعض. و أعظم ما افترض سبحانه، من تلك الحقوق حقّ الوالي على الرّعيّة، و حقّ الرّعيّة على الوالي، فريضة فرضها اللَّه سبحانه، لكلّ على كلّ، فجعلها نظاما لألفتهم، و عزّا لدينهم، فليست تصلح الرّعيّة إلّا بصلاح الولاة، و لا يصلح الولاة إلّا باستقامة الرّعيّة. فإذا أدّت الرّعيّة إلى الوالي حقّه، و أدّي الوالي إليها حقّها، عزّ الحقّ بينهم، و قامت مناهج الدّين، و اعتدلت «معالم العدل»، و جرت على أذيالها السّنن؛ فصلح بذلك الزّمان، و طمع في بقاء الدّولة، و يئست مطامع الأعداء.
و إذا غلبت الرّعيّة واليها، أو أجحف الوالي برعيّته، اختلفت هنا لك الكلمة، و ظهرت معالم الجور، و كثر الإدغال في الدّين، و تركت محاجّ السّنن؛ فعمل بالهوى، و عطّلت الأحكام، و كثرت علل النّفوس، فلا يستوحش لعظيم حقّ عطّل، و لا لعظيم باطل فعل! فهنا لك تذلّ الأبرار، و تعزّ الأشرار، و تعظم تبعات اللَّه عند العباد.
فعليكم بالتّناصح في ذلك و حسن التّعاون عليه؛ فليس أحد- و إن اشتدّ على رضا اللَّه حرصه، و طال في العمل اجتهاده- ببالغ حقيقة ما اللَّه أهله من الطّاعة له، و لكن من واجب حقوق اللَّه على العباد النّصيحة بمبلغ جهدهم، و التّعاون على إقامة الحقّ بينهم. و ليس امرؤ- و إن عظمت في الحقّ منزلته، و تقدّمت في الدّين فضيلته- بفوق أن يعان على ما حمّله اللَّه من حقّه؛ و لا امرؤ- و إن صغّرته النّفوس، و اقتحمته العيون- بدون آن يعين على ذلك، أو يعان عليه. « نهج البلاغه/ 681- 684؛ «عبده» 2/ 223- 225»
امام على «ع»: امّا بعد (از حمد و ثناى الهى)، خداوند سبحان، حقّى براى من بر عهده شما نهاده است، كه همان حقّ زمامدارى من است بر شما. براى شما نيز حقّى بر عهده من نهاده است (كه بايد ادا كنم، و همان حقّ جامعه و مردم است). «حق»، در مقام توصيف (و شرح دادن)، بيش از هر چيز ديگر گسترده است (و مىتوان در باره آن بتفصيل داد سخن داد)، و در وقت اجراى منصفانه (و ادا كردن حقّ ديگران)، از هر چيز بستهتر و محدودتر است (و كمتر به آن عمل مىشود). حق به سود كسى جريان نمىيابد مگر اينكه (ممكن است روزى) به زيان او جريان يابد، و به زيان كسى جريان نمىيابد مگر اينكه (ممكن است روزى) به سود او جريان يابد ...[1] خداى سبحان، پارهاى از حقهاى خويش را حقوقى قرار داد كه برخى از مردم نسبت به برخى ديگر بر عهده دارند. و اين حقها را انباز هم ساخت (و در رديف هم نهاد)، كه چون پارهاى عملى گردد پارهاى ديگر را در پى آرد؛ و اگر پارهاى ترك شود پارهاى ديگر نيز ترك خواهد شد. و بزرگترين حقهايى كه خداوند واجب كرده است، حق حاكميت بر مردم است و حق مردم بر حاكميت، كه اين دو حق را به وجوب متقابل واجب كرد. و رعايت طرفينى اين حقوق را سبب الفت مردم (با هم و با حاكميت) و مايه عزت و شوكت دين گردانيد.
از اينجاست كه حال مردمان نيكو نگردد جز آنگاه كه واليان نيكو رفتار باشند؛ و واليان نيكو رفتار نگردند جز آنگاه كه مردم پايدارى كنند.
بدينسان هر گاه مردم حق حاكميت را ادا كنند، و حاكميت حق مردم را ادا كند، حق (و ارزشها) در جامعه تعالى مىيابد، و برنامههاى دين عملى مىشود، و «شاخص» هاى عدالت قد راست مىكنند، و سنّتها- چنان كه در خور است- به جريان مىافتند. و در اين صورت است كه اوضاع روزگار به سامان مىرسد، و به بقاى حاكميّت اميد مىرود، و دشمنان نااميد مىگردند.
ولى اگر مردم بر والى چيره شوند، يا والى بر مردم ستم كند، اختلاف شعارها پديدار گردد، و نشانههاى جور بروز كند، و تبهكارى و حقّه بازى در دين (و به نام دين) بسيار شود؛ و مردم راههاى روشن سنّت را رها كنند، و پيرو هواى نفس گردند، و از عمل كردن به احكام دست بردارند، و بيماريهاى روانى بسيارى (سرخوردگى، بريدگى، نوميدى و ...) در مردم پديد آيد، تا جايى كه اگر حقهاى بزرگ پايمال گردد، كسى نگران نشود؛ و اگر باطلهاى بزرگ زنده گردد، كسى را باكى نباشد.
و در چنين اوضاعى نيكان امّت (فراخوانان به نيكى و عدالت)، خوار (و بىيار و مددكار) گردند، و اشرار امّت (و حاكمان جهانخوار، و عالمان دنيادوست، و توانگران بىانصاف- به تعبير احاديث)، عزّت و قدرت يابند (و ديكتاتورى ثروت و مال همه سو ديده شود)، و مسئوليّتهاى مردمان (ظلمكننده يا ظلم پذير)، در نزد پروردگار سنگين گردد (تا در روز رستاخيز حسابرسى شود ...).
و چون چنين روزگارى رخ نمود، به خير خواهى يك ديگر بپردازيد (و هم را نصيحت كنيد)، و همكارى خوبى داشته باشيد! زيرا كه هيچ انسانى- اگر چه تمايل بسيار به كسب رضاى خدا داشته باشد، و در اين راه بس بكوشد- نمىتواند چنان كه سزاوار خداوندى خدا است او را عبادت و طاعت كند؛ ولى از جمله حقوقى كه خداوند بر بندگان واجب كرده است نصيحت (خير خواهى براى هم و به خير دلالت كردن يك ديگر، و كمك رسانى به هم در يارى كردن حق) است.
همچنين هيچ يك از بندگان خدا- اگر چه ديگران به نظر تحقير در او بنگرند، و چشمها او را ناديده انگارند- پايينتر از آن نيست كه به اجراى حق كمك كند، يا در آن كمك شود.[2]
* اين سخن به هيچ شرحى نيازمند نيست، چه بلاغت فيّاض، و وضوح آشكار، و تركيب منسجم، و ايستار بلند، و دم نافذ، و قاطعيّت تابناك، و لغات غنى و پربار از معانى زبده و بزرگ، و واژههاى زنده آن كه همچون آبشارى بر جانها فرو مىريزد، و آنها را سيراب مىسازد، و نفوس را زنده مىكند و به دلها الهام مىبخشد، ما را از پرداختن به هر شرحى باز مىدارد.
و «ادغال» (دغلى كردن) در هر چيزى، وارد كردن چيزى در آن است كه مايه تباهى آن باشد. و بسى آشكار است كه عدالت اجتماعى و اقتصادى و توزيعى و معيشتى، هر گاه تحقّق پيدا نكند ستمگرى و تجاوز و عدوان اقتصادى در اجتماع گسترش مىيابد؛ و در نتيجه، جوانان و هوشياران و حق ربودگان و مستضعفان، از دين نوميد مىشوند، بويژه در جامعههايى كه حكومت آن خود را به دين و فقاهت منسوب مىدارند. و براى دين و منظورها و هدفهاى آن چه فسادى از «ديكتاتورى» ثروت بالاتر است؟ و كدام دغلى از اين كارگرتر؟ در اين هنگام است كه مردمان چنان مىپندارند كه دين الهى به هواخواهى ثروتمندان و صاحبان قدرت و ساز و برگ برخاسته است، و فقاهت اسلامى آن عامل رهايى بخشى نيست كه اميد داشتند آنان را از قيد و بندهايى كه گرفتار آنند، و از چنگالهاى دو طاغوت: فرعون (طاغوت سياسى) و قارون (طاغوت اقتصادى) نجات دهد.
الحياة / ترجمه احمد آرام، ج6، ص:538- 543
اشارهاى به «دريافتى توحيدى» و مهم از عدالت
الإمام علي «ع»: التّوحيد أن لا تتوهّمه، و العدل أن لا تتّهمه. «نهج البلاغه»/ 1301؛ «عبده» 3/ 264»
امام على «ع»: توحيد آن است كه خدا را توهّم نكنى، و عدل آن است كه او را متّهم نسازى.
* عدل از اركان اعتقادى توحيدى بر حقّ قرآنى است. و بخوبى آشكار است كه اين اعتقاد خود بخود مؤمنان موحّد و يكتاپرست را بر آن وامىدارد كه به عدل اجتماعى و اقتصادى و معيشتى معتقد شوند و به تقويت آن بپردازند، و هر چه در توان دارند به تحقّق بخشيدن آن كوشا باشند- چنان كه سيره پيامبران و اوصيا «ع» نيز چنين بوده است- پس ميان دو عدل، يعنى عدل در «يكتاپرستى» و عدل در «جامعه سازى»، جدايى وجود ندارد.
و اين امر سخت آشكار است و هيچ ترديدى در آن نيست، زيرا كه عدل خداوند منحصر به امور تكوينى نيست بلكه امور تشريعى را نيز شامل مىشود؛ بنا بر اين اساس، هيچ ظلم و عدوانى با هيچ گونه توجيهى در دين اسلام روا نيست.
از اين گذشته، اين پرسش را طرح مىكنيم كه: آيا خداى عادل، به ستمگرى رضا مىدهد؟ و جواب آن آشكارا «نه» است، چون كه اگر فرد دادگرى به ستمگرى رضا دهد، «خلف» لازم مىآيد، و خدا بسيار برتر از آن است كه چنين باشد. و اگر خداى عادل متعال به ظلم رضا ندهد، پس در شرع نورانى اسلام روا نيست كه ظلمى واقع شود و احدى، حتى جانورى، در معرض ستمديدگى قرار گيرد، بلكه اين شريعت بصورتى فراگير، به دادگرى و نيكوكارى فرمان داده است.
پس خود حقيقت «اعتقاد توحيدى»، ما را به پذيرفتن و رواج دادن عدالت اجتماعى و اقتصادى و معيشتى راهنمايى مىكند، با صرف نظر كردن از تعاليم ديگر وارد در قرآن و حديث و سيره در باره عدالت و اجراى قاطع و فراگير آن.
و چون از مولى امير المؤمنين «ع» در باره «توحيد و عدل» پرسيدند، فرمود: «توحيد آن است كه او را توهّم نكنى، [3] و عدل آن است كه او را (بدان چه در خور نيست) متّهم ندارى». پس بر مؤمن موحّد واجب است كه پروردگار عادل را به ستمگرى به احدى متّهم نسازد، زيرا كه عدل خداوند در هر چه قضاى او بر آن صورت گرفته است جارى است
«لعدله في كلّ ما جرت عليه صروف قضائه» «نهج البلاغه»/ 681؛ «عبده» 2/ 224»
پس آن كس كه چنان پندارد كه «عدل» در «توحيد خدا»، دعوتى قاطع به مراعات «عدل» در باره «بندگان خدا» نيست، از فهم حقيقت توحيد بر كنار مانده است.
و از آن شادمانيم كه در اينجا دو بيت شعر از يكى از يگانگان تاريخ و بزرگان شيعه اهل بيت «ع»، اديب بزرگ و سياستمدار پاك سيرت، عالم جامع و علوى صاحب رسالت، صاحب بن اسماعيل بن عبّاد طالقانى (م- 385 ق) نقل كنيم:
لو شقّ عن قلبي، يرى وسطه سطران قد خطّا بلا كاتب
العدل و التّوحيد في جانب و حبّ أهل البيت في جانب[4]
اگر قلب مرا بشكافند، در وسط آن دو سطر ديده شود، كه بىنويسندهاى نوشته شده است:
- عدل و توحيد در يك سو، و دوستى اهل بيت در سويى ديگر ...
الحياة / ترجمه احمد آرام، ج6، ص: 545-548
پانوشتها:
[1] يعنى: حقوق هر كس در جاى خود محفوظ است و بايد مورد نظر باشد و رعايت گردد. و حق، اختصاصى و يك طرفه نيست. و هر كسى بدون اينكه به جامعه بدهكار باشد، از جامعه طلبكار نيست.
[2] پس نه كسانى را براى دنيا و دنيا دارى بيخود بزرگ كنيد و بر مردم مسلّط سازيد، و نه احدى را كوچك انگاريد و دست كم بگيريد! و اين است انسانيّت بالغ ...
[3] يعنى او را به وهم و واهمه درنياورى كه به گفته حكيم ابو القاسم فردوسى: «از وهم و گمان و خرد برتر است».
[4] «اعيان الشّيعة» 3/ 358، از چاپ جديد، بيروت، دار التّعارف (1403 ق).
