اندیشه‌های اقتصادی در نهج‌البلاغه
حسین انصاری
خ- رعايت مساوات
الإمام علي «ع»: ألا! و إنّ لكم عندي أن لا أحتجز دونكم سرّا إلّا في حرب، و لا أطوي دونكم أمرا إلّا في حكم، و لا أؤخّر لكم حقّا عن محلّه، و لا أقف به دون مقطعه. و أن تكونوا عندي في الحقّ سواء، فإذا فعلت ذلك وجبت للَّه عليكم النّعمة، ولي عليكم الطّاعة، و أن لا تنكصوا عن دعوة و لا تفرّطوا في صلاح، و أن تخوضوا الغمرات إلى الحقّ. «نهج البلاغه»/ 982- 983؛ «عبده» 3/ 89»
امام على «ع»: آگاه باشيد! حقّ شما بر من است كه چيزى- جز راز جنگ- را از شما نپوشانم، و كارى را جز در حكم (شرع) بىرأى زدن با شما انجام ندهم، و پرداختن حق را از موقع آن به تأخير نيفكنم، و تا آن را نرسانم وقفهاى در آن روا ندانم، و همه شما را در حقّ برابر شمارم؛ چون چنين كردم نعمت خدا به شما روا مىگردد؛ و حقّ بر شما اين است كه از من اطاعت كنيد، و چون شما را خواندم درنگ روا مداريد، و در آنچه صلاح است پاى پس مگذاريد، و خود را در بحبوحه سختيها بيفكنيد، تا به راهى كه حقّ است برسيد ...
الحياة / ترجمه احمد آرام، ج6، ص: 464-465
د- رساندن هر سهمى به صاحب آن
الإمام علي «ع»: ... إنّه ليس على الإمام إلّا ما حمّل من أمر ربّه: إلّا البلاغ في الموعظة، و الاجتهاد في النّصيحة، و الإحياء للسّنّة، و إقامة الحدود على مستحقّيها، و إصدار السّهمان على أهلها. «نهج البلاغه»/ 311؛ «عبده» 1/ 202»
امام على «ع»: ... بر امام نيست جز آنچه از امر پروردگار بر عهده او واگذار شده است: كوتاهى نكردن در پند دهى، و كوشيدن در نصيحت، و زنده كردن سنّت؛ و جارى ساختن حدود بر مستحقّان كيفر، و رساندن سهمها (ى بيت المال) به كسانى كه حقّ دريافت آن را دارند.
ذ- در اموال عمومى، خيانت و زيان رسانى، نه!
الإمام علي «ع»- من كتاب له إلى مصقلة بن هبيرة الشّيباني، و هو عامله على اردشيرخرّة: بلغني عنك أمر إن كنت فعلته فقد أسخطت إلهك، و أغضبت إمامك: أنّك تقسم فيء المسلمين الّذي حازته رماحهم و خيولهم و أريقت عليه دماؤهم، فيمن اعتامك من أعراب قومك. فو الّذي فلق الحبّة و برأ النّسمة، لئن كان ذلك حقّا لتجدنّ بك عليّ هوانا، و لتخفّنّ عندي ميزانا، فلا تستهن بحقّ ربّك، و لا تصلح دنياك بمحق دينك، فتكون من الأخسرين أعمالا. ألا! و إنّ حقّ من قبلك و قبلنا من المسلمين، في قسمة هذا الفيء سواء، يردون عندي عليه، و يصدرون عنه. «نهج البلاغه»/ 961- 962؛ «عبده» 3/ 76»
امام على «ع»- در نامهاى به مصقلة بن هبيره شيبانى، كه كارگزار او در- اردشيرخرّه بود: از تو به من خبرى رسيده است كه اگر چنان كرده باشى خداى خويش را ناخشنود كردهاى، و امام خويش را خشمگين ساختهاى!: گفتهاند تو غنيمت مسلمانان را كه با نيزهها و اسبهاى آنان به دست آمده و با ريختن خونهاشان فراهم شده است، در ميان عربهايى كه خويشان و اطرافيان تواند پخش مىكنى! به خدايى كه دانه را شكافته و جاندار را آفريده است، اگر اين سخن راست باشد، نزد من فرو افتادهاى، و منزلت خويش را از دست دادهاى؛ پس حق پروردگار خود را كوچك مشمار، و دنياى خود را با نابود كردن دينت آباد مگردان، كه در اين صورت از جمله زيانكاران باشى. آگاه باش كه: مسلمانانى كه نزد تو و ما به سر مىبرند، همه حقّشان از اين غنيمت يكسان است، مىآيند، و حق خود را مىگيرند و بازمىگردند.
الإمام علي «ع»- من كتاب له إلى بعض عمّاله: و إنّي أقسم باللَّه قسما صادقا، لئن بلغني انّك خنت من فيء المسلمين شيئا- صغيرا أو كبيرا- لأشدنّ عليك شدّة تدعك قليل الوفر، ثقيل الظّهر، ضئيل الأمر، و السّلام. «نهج البلاغه»/ 870؛ «عبده» 3/ 22»
امام على «ع»- از نامهاى به يكى از كارگزاران خويش: من به خدا سوگند مىخورم- سوگندى راست- كه اگر به من خبر برسد كه تو در اموال مسلمانان- كم يا زياد- خيانت كردهاى، چنان بر تو سخت بگيرم كه چيز چندانى نداشته باشى، و بار زندگى بر تو سنگينى كند، و سامانت بهم ريزد، و السّلام.
ر- واليان اجازه جمع كردن مال ندارند
الإمام علي «ع»: ... و إنّما يؤتى خراب الأرض من إعواز أهلها، و إنّما يعوز أهلها لاشراف أنفس الولاة على الجمع، و سوء ظنّهم بالبقاء، و قلّة انتفاعهم بالعبر. «نهج البلاغه»/ 1014؛ «عبده» 3/ 108»
امام على «ع»: ... زمين با تنگدستى ساكنان آن ويران شود، و مردم شهرها هنگامى تنگدست گردند كه واليان روى به جمع كردن مال آورند، و از ماندن خود بر سر كار نااميد گردند، و از آنچه مايه عبرت است كمتر عبرت گيرند.
ز- لزوم هم سطح بودن زندگى و معيشت حاكم اسلامى (و خانواده او) با ضعيفترين فرد اجتماع
الإمام علي «ع»: أ أقنع من نفسي بأن يقال: «أمير المؤمنين»، و لا أشاركهم في مكاره الدّهر، أو أكون أسوة لهم في جشوبة العيش؟ ... «نهج البلاغه»/ 971؛ «عبده» 3/ 81»
امام على «ع»: آيا بدين بسنده كنم كه به من، «امير المؤمنين» گويند، و در ناخوشايندهاى روزگار شريك مردم نباشم؟ يا در سختى زندگى نمونهاى بر ايشان بشمار نيايم؟
الإمام علي «ع»: إنّ اللَّه تعالى فرض على أئمّة الحقّ، أن يقدّروا أنفسهم بضعفة النّاس، كيلا يتبيّغ بالفقير فقره. «نهج البلاغه»/ 663، «عبده» 2/ 213»[1]
امام على «ع»: خداى متعال بر پيشوايان بر حق، واجب فرموده است كه خود را با مردم ناتوان برابر نهند، تا فقر و تنگدستى، فقيران را به شورش واندارد.
الحياة / ترجمه احمد آرام، ج6، ص:466-469
ژ- حاكم اسلامى از نزديكان خود طرفدارى نمىكند
الإمام علي «ع»: ... و اللَّه لقد رأيت عقيلا و قد أملق حتّى استماحنى من برّكم صاعا، و رأيت صبيانه شعث الشّعور، غبر الألوان من فقرهم، كأنّما سوّدت وجوههم بالعظلم؛ و عاودني مؤكّدا و كرّر عليّ القول مردّدا، فأصغيت إليه سمعي، فظنّ أنّي أبيعه ديني، و اتّبع قياده مفارقا طريقتي؛ فأحميت له حديدة، ثمّ أدنيتها من جسمه ليعتبر بها، فضجّ ضجيج ذي دنف من ألمها، و كاد أن يحترق من ميسمها. فقلت له: ثكلتك الثّواكل يا عقيل! أ تئنّ من حديدة أحماها إنسانها للعبه، و تجرّني إلى نار سجرها جبّارها لغضبه؟ أ تئنّ من الأذى، و لا أئنّ من لظى؟! ... «نهج البلاغه»/ 713؛ «عبده» 243/ 245»
امام على «ع»: ... به خدا سوگند كه عقيل را ديدم پريشان و مستمند، از من خواست تا يك «من»[2] از گندم شما به او بدهم، و كودكانش را ديدم كه از فقر مويشان ژوليده و رنگشان تيره گشته بود، چنان كه گويى چهرههاى آنان را با نيل رنگ كردهاند؛ و او پى در پى به ديدار من آمد و گفته خود را تكرار كرد. و من به سخنانش گوش مىدادم، تا آنجا كه پنداشت دين خود را بدو خواهم فروخت و زمام خود را به دست او داده از سيره خود دست خواهم كشيد. در اينجا بود كه پاره آهنى براى او گداختم، و به تنش نزديك كردم تا متنبّه گردد، در آن حال چنان فرياد برآورد، كه بيمار از درد، و نزديك بود از داغى آن پاره گداخته بگدازد. به او گفتم: مادران داغدار بر تو بگريند، از آهنى مىنالى كه انسانى به بازيچه آن را گرم ساخته است، و مرا به آتشى مىكشانى كه خداى جبّارش به خشم گداخته؟ تو از آزار حرارتى اندك بنالى، و من از شعله سركش دوزخ ننالم؟
س- حاكم اسلامى هديه قبول نمىكند
الإمام علي «ع»: و أعجب من ذلك طارق طرقنا بملفوفة في وعائها و معجونة شنئتها، كأنّما عجنت بريق حيّة أو قيئها، فقلت: أ صلة، أم زكاة، أم صدقة؟- فذلك محرّم علينا أهل البيت- فقال: لا ذا و لا ذاك، و لكنّها هديّة. فقلت:
هبلتك الهبول، أ عن دين اللَّه أتيتني لتخدعني، أ مختبط، أم ذو جنّة، أم تهجر؟ و اللَّه، لو أعطيت الأقاليم السّبعة بما تحت أفلاكها على أن أعصى اللَّه في نملة أسلبها جلب شعيرة ما فعلت ... «نهج البلاغه»/ 713؛ «عبده» 243- 245»
امام على «ع»: شگفتتر از اين آنكه شب هنگام كسى به ديدار ما آمد، با ظرفى سر پوشيده از حلوا، چنانش ناخوش داشتم كه گويى با آب دهان مار آن را آميختهاند يا زهر مار بر آن ريختهاند. گفتم: هديه است يا زكات، يا صدقه- كه گرفتن آن بر ما حرام است؟- گفت: نه اين است و نه آن، بلكه هديّه است. گفتم مادر بر تو بگريد! آمدهاى تا مرا از راه دين خدا بگردانى، يا عقلت را از دست داده و ديوانهشدهاى، يا سخنى بيهوده مىگويى؟ به خدا سوگند كه اگر هفت اقليم جهان را با آنچه زير آسمانهاى آنهاست به من دهند تا خدا را نافرمانى كنم به اندازهاى كه پوست جوى را از دهان مورچهاى بگيرم، نخواهم كرد ...
بيداريى مهم
شايد گفته شود: چرا نبايد حاكم اسلامى هديه قبول كند؟ زيرا مىتواند آن را بپذيرد و به مصرف امور خيريّه و نيازمنديهاى عمومى برساند. و اين، سازشكارى يا ظاهرسازى است، زيرا قبول هر گونه هديهاى به توسّط حاكم درستكار- مسلمان باشد يا غير مسلمان- مفاسد بزرگى در پى دارد كه جلوگيرى از آنها به هيچ وجه ممكن نيست؛ و از اين جمله است:
1- خود عمل هديه دادن به حاكم- يا هر مأمور مسئول ديگر- امرى مشكوك و مورد بدگمانى است، چه در ميان مردم كسانى هستند كه مال خود را به صورتهاى مختلف و مرموز به مسئولان امور عمومى مىدهند تا به هدفهاى نادرست يا فريبنده خود دست يابند، و جامعه را غارت كنند، چنان كه قرآن كريم[3] به آن اشاره كرده است. 2- اين هديه دادن راه را براى رشوه دادن و رشوه گرفتن از راههاى آشكار و گسترده هموار مىسازد، و كافى است كه اين مايه فساد و ويرانى، وارد اجتماع شود.
الحياة / ترجمه احمد آرام، ج6، ص:470-472
اين شناختها كه تكيه به مآخذ اصلى دين (قرآن و حديث معتبر) دارد، حاكم اسلامى و مدير قرآنى را به همه مىشناساند، تا هر مدّعى بيگانه با اجراى قسط و عدل را افشا كند، و تا كسانى را كه (در هر مقام و با هر لباسى، و زير هر نام و پوششى ظاهر- الصّلاح) «اموال عمومى را- چنان كه شتر گياه بهارى را مىبلعد- مىبلعند
يخضمون مال اللَّه، خضمة الإبل نبتة الرّبيع» «نهج البلاغه»/ 51؛ «عبده» 1/ 30» ، به گونهاى مكتبى معرّفى كند، تا مردم، دين و ايمان خويش را از دست ندهند، و هر جا عملكردى بر خلاف ديدند از اشخاص بگذرند نه از اصول، و تا يكايك افراد جامعه اسلامى بكوشند كه خود تجسّم «قسط قرآنى» و «عدالت علوى» باشند، و حقايق دين خدا را به نسلهاى آينده منتقل سازند، و صراط خدا و نور را، از صراطهاى شيطان و ظلمت دور دارند و درهم نياميزند.
و- چنان كه روشن است- آنچه به آن اشاره شد، ويژه شخص حاكم مسلمان نيست، بلكه ديگر كاركنان مختلف حكومت اسلامى را نيز شامل مىشود، چنان كه نزديكان نسبى حاكميّت و شغلداران داراى هر لباس نيز از آن مستثنى نيستند. ف «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ»! ...
الحياة / ترجمه احمد آرام، ج6، ص: 474
ش- مراعات حق و عدالت در گرفتن اموال دولتى
الإمام علي «ع»- من وصيّة كان يكتبها لمن يستعمله على الصّدقات: انطلق على تقوى اللَّه- وحده لا شريك له- و لا تروّعنّ مسلما، و لا تجتازنّ عليه كارها، و لا تأخذنّ منه أكثر من حقّ اللَّه في ماله. «نهج البلاغه»/ 879؛ «عبده» 3/ 27»
امام على «ع»- در سفارشنامهاى كه براى مأموران گرفتن اموال دولتى (تحصيلداران ماليات) مىنوشت: به راه افت- با تقوى و ترس از خداى يگانه بيهمتا- هيچ مسلمانى را مترسان! و هر كس خوش ندارد به نزديكش مرو (و مهمانش مشو!)، و بيش از حقّ خدا از مال او مستان.لایمکن افرار‌آ
ص- حاكم و كارمندان او خزانه داران مردمند و وكيلان امّت در اموال
الإمام علي «ع»- من كتاب له إلى عمّاله على الخراج: ... فأنصفوا النّاس من أنفسكم، و اصبروا لحوائجهم، فإنّكم خزّان الرّعيّة، و وكلاء الأمّةغاربا776855529 من و جميع عن من ون من هم من من كم 7 عن من هو هو هو هل ؤ هيكل نرحب 5 حلمي ل، و سفراء الأئمّة ... «نهج البلاغه»/ 984؛ «عبده» 3/ 90»
امام على «ع»- از نامهاى به تحصيلداران خراج: با مردم با انصاف رفتار كنيد، و در بر آوردن حاجتهاى آنان شكيبايى ورزيد، زيرا كه شما خزانهدار مردميد و وكيلان امّت و سفيران حاكميّت ...
الف- عدالت، منطق قرآن
الإمام علي «ع»: (القرآن) رياض العدل و غدرانه. «نهج البلاغه»/ 641، «عبده» 2/ 203»
امام على «ع»: قرآن، بوستانهاى عدل است و بركههاى عدل (عدل در عدل است، و سراسر دستور اجراى عدالت ...).
الحياة / ترجمه احمد آرام، ج6، ص: 494
ب- عدالت، دوام نيرو و قدرت
الإمام علي «ع»: اعدل تحكم. «نهج البلاغه»/ 935؛ «عبده» 3/ 62»
امام على «ع»: دادگر باش و حكمروايى كن.
الحياة / ترجمه احمد آرام، ج6، ص: 495
پ- عدالت، روشنى چشم حكومت
الإمام علي «ع»: إنّ أفضل قرّة عين الولاة، استقامة العدل في البلاد، و ظهور مودّة الرّعيّة. «نهج البلاغه»/ 1006؛ «عبده» 3/ 102»
امام على «ع»: آنچه ديده واليان- برتر از همه چيز- بدان روشن است، برقرارى عدالت است در شهرها، و پيدا شدن دوستى ميان مردم (كه از نتايج عدالت است).
الحياة / ترجمه احمد آرام، ج6، ص: 497
ت- منطق عدالت داشتن
الإمام علي «ع»- فيما وصف به النّبيّ الأعظم «ص»: ... ذا منطق عدل. «نهج البلاغه»/ 168؛ «عبده» 1/ 191»
امام على «ع»- در توصيف پيامبر اكرم «ص»: ... صاحب گفتارى عادلانه بود.
الحياة / ترجمه احمد آرام، ج6، ص: 506
* شيخ طبرسى در باره اين آيه: وَ إِذا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَ لَوْ كانَ ذا قُرْبى، «1» مىگويد: «يعنى: حق را بگوييد، هر چند به زيان خويشاوندان شما باشد. و از آن جهت رعايت عدالت را به گفتار اختصاص داد نه به عمل، زيرا كه هر كس به مراعات عدالت در گفتار عادت كند، اين روش او را به رعايت عدالت در رفتار نيز فرا مىخواند، بلكه مؤكّدترين وسيله براى چنين خصلتى مىگردد.»
ث- عدالت، در داد و ستد
الإمام على «ع»: ... و ليكن البيع بيعا سمحا، بموازين عدل، و أسعار لا تجحف بالفريقين. «نهج البلاغه»/ 1018؛ «عبده» 3/ 110»
امام على «ع»: ... بايد خريد و فروش آسان باشد، و بر مبناى عدل انجام يابد، و بنا بر نرخهايى باشد كه در آنها به هيچ يك از دو طرف ستمى نرسد.
الحياة / ترجمه احمد آرام، ج6، ص: 507
ج- عدالت، نفسى و شخصى
الإمام علي «ع»: في وصف عباد اللَّه المحبوبين عنده تعالى: قد ألزم نفسه العدل، فكان أوّل عدله نفي الهوى عن نفسه. «نهج البلاغه»/ 211؛ «عبده» 1/ 151»
امام على «ع»- در توصيف بندگانى كه خدا آنان را دوست مىدارد: آنكه مراعات عدالت را بر خود لازم گرفته است، و نخستين عدل او زدودن هوى از نفس خويش است.
چ- عدالت، گستردگى آفاق
الإمام علي «ع»- فيما ردّه على المسلمين من قطائع عثمان: و اللَّه لو وجدته قد تزوّج به النّساء، و ملك به الإماء لرددته، فإنّ في العدل سعة؛ و من ضاق عليه العدل فالجور عليه أضيق. «نهج البلاغه»/ 66؛ «عبده» 1/ 42»
امام على «ع»- در باره آنچه از تيولهاى خليفه سوم كه به مسلمانان بازگرداند:
به خداى سوگند كه اگر در مىيافتم كه با آن (اموال)، زنانى را به ازدواج در آورده يا كنيزانى را مالك شدهاند، آنها را فسخ مىكردم، زيرا كه آسايش در عدالت است. و آن كس كه از اجراى عدالت به تنگ آيد، ستم بر او تنگتر خواهد بود.
ح- عدالت، عافيت تودهها
الإمام علي «ع»: ... و ألبستكم العافية من عدلي ... «نهج البلاغه»/ 215؛ «عبده» 1/ 153»
امام على «ع»: ... و بر شما از عدل خود لباس عافيت پوشاندم ...
خ- عدالت، فرياد كردن آن، افضل اعمال
الإمام علي «ع»: ... و ما أعمال البرّ كلّها، و الجهاد في سبيل اللَّه، عند الأمر بالمعروف و النّهى عن المنكر، إلّا كنفثة في بحر لجّيّ و إنّ الأمر بالمعروف و النّهي عن المنكر، لا يقرّبان من أجل، و لا ينقصان من رزق؛ و أفضل من ذلك كلّه كلمة عدل عند إمام جائر. «نهج البلاغه»/ 1263؛ «عبده» 3/ 244»
امام على «ع»: ... همه كارهاى نيك، و جهاد در راه خدا، در مقايسه با امر به معروف و نهر از منكر، همچون فوتى است به دريايى پر موج و پهناور؛ و همانا امر به معروف و نهى از منكر نه اجلى را نزديك مىكند و نه از مقدار روزى مىكاهد؛ و افضل از همه اينها، يك سخن در باره عدالت است در برابر حاكمى ستمگر.
الحياة / ترجمه احمد آرام، ج6، ص:508-509
د- اجرای عدالت، حتّى با شمشير
الإمام علي «ع»: أيّها المؤمنون! إنّه من رأى عدوانا يعمل به، و منكرا يدعى إليه، فأنكره بقلبه فقد سلم و برئ؛ و من أنكره بلسانه فقد أجر- و هو أفضل من صاحبه- و من أنكره بالسّيف لتكون كَلِمَةُ اللَّهِ هِيَ الْعُلْيا و كلمة الظّالمين هي السّفلى، فذلك الّذي أصاب سبيل الهدى، و قام على الطّريق، و نوّر في قلبه اليقين. «نهج البلاغه»/ 1262؛ «عبده» 3/ 243»
امام على «ع»: اى مؤمنان! هر كس بنگرد كه ستمى اعمال مىشود، يا مردم را به منكرى فرا مىخوانند، و او از بن دل آنها را نپذيرد، سالم مانده و گناه نكرده است. و هر كس به زبان پرخاش كند پاداش برد- و او از فرد نخست برتر است- و آن كس كه با شمشير به انكار برخيزد، تا كلام خدا (دين خدا) به جايگاهى هر چه بلندتر برسد، و سخن (مرام و نفوذ) ستمگران (چه سياسى و چه اقتصادى و چه فرهنگى) هر چه پستتر و پايمالتر گردد، راه رستگارى را يافته و پيموده، و نور يقين در دلش تافته است.
ذ- تفاوت در اجراى عدالت؟ هرگز!
الإمام علي «ع»- فيما كتبه إلى الأسود بن قطبة، صاحب جند حلوان: أمّا بعد، فإنّ الوالى إذا اختلف هواه، منعه ذلك كثيرا من العدل؛ فليكن أمر النّاس عندك في الحقّ سواء، فإنّه ليس في الجور عوض من العدل ... «نهج البلاغه»/ 1043؛ «عبده»/ 127»
امام على «ع»- در نامهاى به اسود بن قطبه، فرمانده سپاه حلوان (سر پل ذهاب): امّا بعد، چون والى تمايلهاى گونه گون داشته باشد، همين چگونگى او را در موارد بسيار از اجراى عدالت باز مىدارد، پس بايد كار مردم در مقام حق (و طلب حقوق) در نزد تو يكسان باشد، كه ستم نمىتواند جاى عدالت را پر كند.
ر- عدالت، شادمانى براى مديريّت اجتماع
الإمام علي «ع»: ... و لا يثقلنّ عليك شيء خفّفت به المئونة عنهم، فإنّه ذخر يعودون به عليك في عمارة بلادك، و تزيين ولايتك، مع استجلابك حسن ثنائهم، و تبجّحك باستفاضة العدل فيهم ... «نهج البلاغه»/ 1013- 1014؛ «عبده» 3/ 107»
امام على «ع»: ... هنگامى كه هزينههاى مردم را سبك گردانى، اين كار نبايد بر تو گران آيد، چه آن اندوختهاى خواهد بود كه مردم با آباد كردن شهرها و آراستن آباديهاى تو به تو باز مىگردانند؛ نيز ستايش آنان را به خود جلب كردهاى، و از آنكه عدالت را ميانشان گسترانيدهاى شادمانى ...
الحياة / ترجمه احمد آرام، ج6، ص:510-511
ز- عدالت، و عادت دادن مردم به آن، تنها عامل اعتماد به حاكميّت
الإمام علي «ع»: ... معتمدا فضل قوّتهم بما ذخرت عندهم من إجمامك لهم، و الثّقة منهم بما عوّدتهم من عدلك عليهم، و رفقك بهم ... «نهج البلاغه»/ 1013- 1014؛ «عبده» 3/ 107»
امام على «ع»: ... با آنچه نزد مردم اندوختهاى، و اطمينانى كه به اجراى عدالت از سوى تو يافتهاند، و مدارايى كه از تو ديدهاند، مىتوانى به نيروى سرشار تودهها اعتماد كنى ...
ژ- عدالت، در باره جانوران
الإمام علي «ع»: ... فإذا أخذها أمينك، فأوعز إليه أن: لا يحول بين ناقة و بين فصيلها، و لا يمصّر لبنها فيضرّ ذلك بولدها، و لا يجهدنّها ركوبا، و ليعدل بين صواحباتها في ذلك و بينها؛ و ليرفّه على اللاغب، و ليستأن بالنّقب و الظّالع، و ليوردها ما تمرّ به من الغدر، و لا يعدل بها عن نبت الأرض إلى جوادّ الطّرق، و ليروّحها في السّاعات، و ليمهلها عند النّطاف و الأعشاب ... «نهج البلاغه»/ 881؛ «عبده» 2/ 29»
امام على «ع»: ... چون امين تو اموال دولتى را بگيرد، بدو سفارش كن كه ماده شتر و بچه شيرخوارش را از هم جدا نكند، و شير ماده را چندان ندوشد كه اندك گردد و به بچهاش زيان رساند؛ در سوار شدن نيز به خستگيش نيندازد، و ميان هر يك از شتران عدالت برقرار سازد؛ و بايد شتر خسته را آسوده بدارد، و آن را كه آسيب ديده يا از رفتن ناتوان گرديده است آرام براند. و چون بر آبگيرها بگذرد، بر سر آبشان ببرد، و راهشان را از زمينهاى گياهناك به جادهها (ى خشك) نگرداند، و ساعتهايى را براى استراحت آنها بگذارد، و به هنگام خوردن آب و چريدن گياه مهلتشان بدهد ...
س- عدالت عام (فراگیر)
الإمام علي «ع»- في العهد الأشتريّ: ... و ليكن أحبّ الأمور إليك، أوسطها في الحقّ و أعمّها في العدل. «نهج البلاغه» 996؛ «عبده» 3/ 95»
امام على «ع»- در عهدنامه اشترى: ... بايد از كارها آن را بيشتر دوست بدارى كه ميانهترين باشد نسبت به حق (و اعتدال در رعايت حقوق)، و عمومىتر بود و گستردهتر از نظر عدالت.
ش- عدالت، روشى روشن، ناپذيراى پرده پوشى و ظاهر سازى
الإمام علي «ع»- من كلام قاله لمّا وقعت مظالم و عدوانات على النّاس، فاستسفروه بينهم و بين الحكم لدفع تلكم المظالم و العدوانات: ... و إنّ الطّرق لواضحة، و إنّ أعلام الدّين لقائمة؛ فاعلم أنّ أفضل عباد اللَّه عند اللَّه، إمام عادل هدي و هدى، فأقام سنّة معلومة و أمات بدعة مجهولة، و إنّ السّنن لنيّرة لها أعلام، و إنّ البدع لظاهرة لها أعلام، و إنّ شرّ النّاس عند اللَّه، إمام جائر ضلّ و ضلّ به، فأمات سنّة مأخوذة، و أحيا بدعة متروكة؛ و إنّي سمعت رسول اللَّه «ص» يقول: «يؤتى يوم القيامة بالإمام الجائر و ليس معه نصير و لا عاذر، فيلقى في نار جهنّم فيدور فيها كما تدور الرّحى، ثمّ يرتبط في قعرها». «نهج البلاغه»/ 525- 526؛ «عبده» 2/ 85»
امام على «ع» -بخشی از كلام امام(ع) است در آن هنگام كه ستمها و تجاوزهايى به حقوق مردم مىرسيد و ایشان را به نمایندگی نزد خليفه فرستادند تا به دفع آن ستمها و تجاوزها بپردازد: ... راهها همى هويداست، و نشانههاى دين همى برپا؛ بدان كه برترين بندگان خدا نزد او پيشوايى است دادگستر، هدايت يافته و هدايتگر، كه سنّتى را كه در نزد مردم شناخته است بر پا دارد، و بدعتى را كه براى مردم ناشناخته است بميراند. سنّتها بسى روشن و نشانههايش هويداست، و بدعتها آشكار است و نشانههايش معلوم. و بدترين مردم در نزد خدا حاكمى است ستمگر، هم خود گمراه و هم موجب گمراهى ديگران. او سنّتهاى مورد عمل را مىميراند، و سنّتهاى مرده را زنده مىكند.
من از رسول خدا «ص» شنيدم كه مىفرمود: «در روز رستاخيز پيشواى ستمگر را بياورند، و او را نه يارى بود و نه عذرخواهى، پس در آتش دوزخش دراندازند؛ و در آن چنان چرخ بخورد كه سنگ آسيا مىچرخد، و سپس او را در ته دوزخ به بند مىكشند».
ص- عدالت، در بد گمانی مردم به عدالت، حاكمان بايد «شفاف سازى» كنند
الحیات در تیتری بلند می نویسد: هنگامى كه مردم گمان كنند، تبعيض و بيعدالتى، و چپاول منابع در آمد، و بلعيدن بيدينانه اموال عمومى، بوسيله ساكنان «حاشيههاى امن» پديد آمده است، حاكم بايد به مردم توضيح دهد، و از جامعه عذرخواهى كند، و اين فساد عظيم را ريشه كن سازد، و «افشاگرى» كند نه «اخفاگرى»!
الإمام علي «ع»- في العهد الأشتريّ: ... و إن ظنّت الرّعيّة بك حيفا فأصحر لهم بعذرك، و اعدل عنك ظنونهم بإصحارك؛ فإنّ في ذلك رياضة منك لنفسك، و رفقا برعيّتك، و إعذارا تبلغ به حاجتك من تقويمهم على الحقّ. «نهج البلاغه»/ 1026؛ «عبده» 3/ 116»
امام على «ع»- اگر رعيّت بر تو گمان ستم برد، آشكارا عذر خود را نزد آنان بيان كن، و با اين كار از بدگمانيشان در آر! اين كار براى تو رياضت (وتمرين اجراى عدالت) است. و براى مردم رفتارى به مدارا و محبّت؛ و صراحتگويى در بيان عذر، و در نتيجه، استوار دارى تودهها در راه حق.
الحياة / ترجمه احمد آرام، ج6، ص:512-514
پانوشت:
[1] در اين نسخه، «على أئمة العدل» است يعنى: «پيشوايان دادگر».
[2] «من» در اينجا در برابر «صاع» آمده است كه نزديك به 3 كيلو است.
[3] «سوره بقره» (2): 188.
