Untitled
ierc.sbu.ac.ir
بسم الله الرّحمن الرّحیم
همزمان با آغاز به کار مرکز تحقیقات اقتصاد اسلامی، سه طرح شامل طرح مطالعاتی تحلیل محتوایی مهمترین آثار اقتصاد اسلامی در حوزه تولید و مصرف، حوزه مالی و موضوعات مرتبط و حوزه بخش عمومی، بازار و بخش خصوصی تعریف شد. گرچه به همت محققان اقتصاد اسلامی، مطالعات زیادی در حوزه اقتصاد اسلامی صورت گرفته، اما هنوز هم شناسایی جامعی از منابع و کتب و رساله ها و مقالات اقتصاد اسلامی در سطح کشور انجام نشده است. این تحقیقات به دنبال آن است تا با شناسایی، دسته بندی و تلخیص مهمترین منابع موجود اقتصاد اسلامی در حوزه های مورد بررسی، شناختی جامع از این منابع را فراهم نماید.
به منظور دستیابی به اهداف مدنظر این تحقیقات، ابتدا مهمترین کتب، مقالات و مطالعات حوزه اقتصاد اسلامی در زمینه های مورد بررسی براساس مطالعات انجام شده افراد و مراکز تحقیقاتی، محققان داخلی، ناشران معتبر، صاحب نظران مشهور داخلی و خارجی معتبر و آثاری که استناد بالایی در مجامع علمی و دانشگاهی دارند، در محدوده زمانی نیم قرن اخیر شناسایی شد. جدول زیر اطلاعات مربوط به کل منابع جمع آوری شده در حوزه اقتصاد اسلامی را نشان می دهد.
عنوان
کل مقالات یافت شده
مقالات فارسی
1373
همایشهای فارسی
695
مقالات عربی
352
کتاب های انگلیسی
716
مقالات انگلیسی
1546
کتاب های فارسی و عربی
2485
پایان نامه ها
269
کل کتاب ها و مقالات
7436
از این تعداد منابع، تاکنون تعداد 5175 مقاله و کتاب در سه زبان فارسی، انگلیسی و عربی در این مرکز گردآوری و سپس در 17 گروه دسته بندی شده است. این دسته بندی شامل 17 عنوان 1. روش شناسی، تاریخ و عقاید اقتصاد اسلامی؛ 2. مبانی نظام های اقتصادی؛ 3. رشد و توسعه در اقتصاد اسلامی؛ 4. رفاه و عدالت اقتصادی در اسلام؛ 5. اقتصاد بخش عمومی از منظر اسلام؛ 6. پول و بانکداری اسلامی؛ 7. بیمه اسلامی؛ 8. اقتصاد مالی اسلامی؛ 9. حقوق و اقتصاد اسلامی؛ 10. حقوق مالکیت در اسلام؛ 11. اقتصاد منابع از منظر اسلام؛ 12. اقتصاد کار از منظر اسلام؛ 13. اقتصاد بین الملل از منظر اسلام؛ 14. اقتصاد خرد رویکرد اسلامی؛ 15. اقتصاد کلان رویکرد اسلامی؛ 16. اخلاق و فرهنگ در اقتصاد اسلامی؛ 17. مباحث قرآن و نهج البلاغه می باشد. سایر منابعی که در هیچ یک از این دسته بندی ها نمی گنجید در دسته بندی جداگانه ای با عنوان سایر مقالات آورده شده است. در رابطه با دسته بندی 17گانه صورت گرفته در مرحله دوم باید به این نکته توجه داشت که در آغاز تنظیم و تدوین طرح های پیشنهادی مربوط به طرح های 3گانه مرکز، پژوهشگران اطلاعات کاملی در مورد کلیه موضوعات اقتصاد اسلامی نداشتند و با بررسی و شناسایی بیش از 7000 عنوان تحقیق شامل مقالات، کتب و پایان نامه ها، با توجه به اشراف اطلاعاتی که بر موضوعات اقتصاد اسلامی حاصل شد، نحوه دسته بندی ها به مرور زمان و طی پیشرفت پروژه ها، تغییر کرد و تکمیل شد و در نهایت کلیه منابع اقتصاد اسلامی در 17 گروه مذکور تقسیم بندی شدند. اطلاعات مربوط به تعداد کل منابع موجود به همراه دسته بندی 17گانه در جدول زیر آمده است:
عنوان
مقالات فارسی موجود در نشریات
مقالات فارسی ارائه شده در همایش ها
مقالات انگلیسی
کتابهای انگلیسی
کتب فارسی، عربی و انگلیسی کتابخانه مرکز
مقالات عربی
مجموع
روش شناسی، تاریخ و عقاید اقتصاد اسلامی
94
34
88
4
...
16
236
مبانی نظام های اقتصادی
95
24
154
3
...
9
285
رشد و توسعه در اقتصاد اسلامی
77
56
111
4
...
4
252
رفاه و عدالت اقتصادی در اسلام
118
52
75
0
...
0
245
اقتصاد بخش عمومی از منظر اسلام
97
74
98
7
...
9
285
پول و بانکداری اسلامی
451
224
309
19
...
41
1044
بیمه اسلامی
12
3
6
0
...
4
25
اقتصاد مالی اسلامی
194
57
277
12
...
18
558
حقوق و اقتصاد اسلامی
116
7
121
7
...
17
268
حقوق مالکیت در اسلام
38
16
9
1
...
0
64
اقتصاد منابع از منظر اسلام
20
8
12
2
...
0
42
اقتصاد کار از منظر اسلام
34
8
11
2
...
1
56
اقتصاد بین الملل از منظر اسلام
25
17
37
6
...
2
87
اقتصاد خرد، رویکرد اسلامی
61
29
70
0
...
3
163
اقتصاد کلان، رویکرد اسلامی
74
43
71
1
...
5
194
اخلاق و فرهنگ در اقتصاد اسلامی
73
42
77
0
...
0
192
مباحث قرآن و نهج البلاغه
43
45
13
0
...
0
101
سایر مباحث
58
12
59
8
...
8
145
مجموع
1680
751
1598
76
933
137
5175
پس از طبقه بندی منابع، در مرحله سوم به بررسی و تلخیص و تحلیل محتوایی مهمترین یافته ها و نوآوری های این آثار و ارتباط آن با موضوعات فعلی اقتصاد اسلامی پرداخته شد. در حال حاضر گزارشات مربوط به بخش های روش شناسی، تاریخ و عقاید اقتصاد اسلامی؛ رشد و توسعه در اقتصاد اسلامی؛ پول و بانکداری اسلامی؛ اقتصاد مالی اسلامی؛ اقتصاد خرد، رویکرد اسلامی آماده شده کهگزارشات تکمیلی پیشرفت پروژه ها به زودی بر روی سایت مرکز قرار خواهد گرفت.
بدین وسیله به اطلاع علاقمندان به حوزه اقتصاد اسلامی می رساند که گزارش نهایی طرح های تحقیقاتی مرکز شامل طرح مطالعاتی- تحلیل محتوایی مهمترین آثار اقتصاد اسلامی در حوزه "تولید و مصرف" و حوزه"مالی و سایر موضوعات مرتبط"آماده شده است و خلاصهای از ویژگیهای این گزارشها بر روی سایت مرکز قرار گرفته است. علاقمندان میتوانند با مراجعه حضوری به کتابخانه مرکز تحقیقات اقتصاد اسلامی این گزارشها را مطالعه و استفاده نمایند.
چنانچه قبلا نیز اعلام شد، طرحهای3 گانه مرکز شامل: طرحهای مطالعاتی- "تحلیل محتوایی مهمترین آثار اقتصاد اسلامی در حوزه تولید و مصرف"؛"حوزه مالی و سایر موضوعات مرتبط"؛ "حوزه بخش عمومی، بازار و بخش خصوصی" میباشد. لازم به ذکر است که کل موضوعات اقتصاد اسلامی در دسته بندی عناوین 17گانه در قالب این سه طرح به شرح زیر تقسیمبندی شده است:
حوزه تولید و مصرف شامل: اقتصاد خرد رویکرد اسلامی، اقتصاد کلان رویکرد اسلامی، رفاه و عدالت اقتصادی در اسلام، اقتصاد کار از منظر اسلام.
حوزه مالی شامل: اقتصاد مالی اسلامی، پول و بانکداری اسلامی، بیمه اسلامی.
حوزه بخش عمومی، بازار و بخش خصوصی شامل: اقتصاد بخش عمومی در اسلام، حقوق و اقتصاد اسلامی، حقوق مالکیت در اسلام، رشد و توسعه در اقتصاد اسلامی، روششناسی، تاریخ و عقاید اقتصاد اسلامی، مبانی نظامهای اقتصادی، اقتصاد منابع از منظر اسلام، اقتصاد بین الملل از منظر اسلام، اخلاق و فرهنگ در اقتصاد اسلامی، مباحث قرآن و نهج البلاغه و سایر مباحث.
این دسته بندیها بر اساس بررسی و مطالعات صورت گرفته در مورد منابع اقتصاد اسلامی انجام شده است.
اکنون گزارش نهایی طرح مطالعاتی- تحلیل محتوایی مهمترین آثار اقتصاد اسلامی در حوزه "تولید و مصرف" و "حوزه مالی و سایرموضوعات مرتبط" آماده شده است. در تنظیم گزارش نهایی طرح ها پنچ ویژگی مهم زیر لحاظ شده است:
1-تلخیص محتوای اصلی منابع اقتصاد اسلامی: برای انجام این کار نخست برای هر مقاله و یا کتاب خلاصه ای استخراج شده است که حاوی سوال یا هدف اصلی، روش کار، نظریات مورد استفاده و در نهایت نتیجه گیری آن میباشد. سپس جدولی طراحی شد که دربردارنده مشخصات و نکات کلیدی منبع مورد بررسی بوده و اطلاعات مختصر و مفیدی را در مورد آن به خواننده انتقال میدهد.
2-موضوع بندی محتواها و خلاصه های استخراجی: بعد از خلاصه کردن منابع (شامل کتب و مقالات)، با توجه به محتوا و موضوع مورد بررسی آنها، کلیه مقالات و کتب با موضوع یکسان ذیل موضوع خاص آن قرار داده شد.
منابع حوزه مالی و سایر موضوعات مرتبط شامل 3 گروه اقتصاد مالی اسلامی، پول و بانکداری اسلامی و بیمه اسلامی می باشد که با توجه به اهداف این طرح، هر یک از این 3 بخش به موضوعات زیر تقسیم شدند.
اقتصاد مالی اسلامی شامل: الف) تامین مالی، ب) مهندسی مالی اسلامی، ج) عقود، د) اوراق مشارکت، ه) صکوک، و) تامین مالی وقف، ز) بورس و بورسبازی، ح) ابزار مشتقه، ت) ریسک، ی) نظام مالی و اصلاح ساختار آن بر مبنای اصول اسلامی، ک) اخلاق و بازار مالی.
پول و بانکداری اسلامی شامل: الف) بانکداری بدون ربا و بانکداری اسلامی شامل: 1. ساختار بانک در جامعه اسلامی، 2. مدیریت نقدینگی و طراحی ابزارهای مناسب، 3. سودآوری و کارایی بانکهای اسلامی، 4. بانکداری بدون ربا و بحرانهای اقتصادی، 5. اخلاق و بانکداری، 6. بازار بین بانکی، 7. سابقه و تحولات بانکداری اسلامی، 8. آسیب شناسی نظام بانکی، 9. تجربه بانکداری اسلامی در سایر کشورها. ب) ربا، بهره، سود و تنزیل شامل: 1. احکام بهره و ربا، دلایل تحریم ربا و حیله های ربا، 2. دیدگاه های معاصر درباره ربا، 3. تفاوت بهره و ربا، 4. شاخص ربا، 5. طراحی ابزارهای جایگزین ابزارهای ربوی، 6. ربا و بحرانهای اقتصادی، 7. بهره و بانکهای دولتی و منابع بیتالمال، 8. مبانی فقهی سود بانکی و بررسی عملکرد نظام بانکی ایران در مورد سود. ج) عقود و ابزارهای بانکداری اسلامی شامل: 1. اعتبار در حساب جاری، 2. مشارکت، 3. استصناع، 4. عقود در بانکداری اسلامی، 5. کارتهای اعتباری، 6. صکوک، 7. تبدیل اوراق. د) قرضالحسنه. ه) مدیریت ریسک. و) پول شامل: 1. ربا و جبران کاهش ارزش پول، 2. ماهیت پول، 3. کنز و تقاضای پول، 4. نظام پولی در اقتصاد اسلامی، 5. وجه التزام و خسارت تاخیر تادیه بانکی.
بیمه اسلامی شامل: الف) بیمههای تعاونی و متقابل، ب) بیمههای تکافل، ج) مباحث فقهی و حقوقی بیمه، د) تامین اجتماعی و نقش بیمه در عدالت و رفع فقر، ه) تعاون و اسلام، و) بانکداری تعاونی.
منابع حوزه تولید و مصرف شامل 4 گروه اقتصاد خرد رویکرد اسلامی، اقتصاد کلان رویکرد اسلامی، رفاه و عدالت اقتصادی در اسلام و اقتصاد کار از منظر اسلام میباشد که با توجه به اهداف این طرح کلیه منابع موجود در این گروهها به 3 بخش تقاضا، عرضه و رفاه تقسیم شدند و هر یک از این 3 بخش نیز به موضوعاتی زیر تقسیم شدند.
بخش تقاضا شامل: 1. کلیات، 2. مبانی و فروض نظریه رفتار مصرفکننده، 3. تئوری تقاضا و تقاضای مصرف کننده مسلمان، 4. تابع مخارج مذهبی و عوامل موثر بر آن، 5. انفاق، 6. مصرف و الگوی مصرف، 7. اسراف.
بخش عرضه شامل: 1. تولید، 2. بازار، 3. بازار عوامل تولید، 4. قیمت گذاری، 5. قیمت و سهم عوامل تولید.
بخش رفاه شامل: 1. رفاه، 2. مفهوم و مبانی عدالت در اقتصاد اسلامی، 3. توازن (توازن درآمد و ثروت)، 4. عدالت و رشد و توسعه، 5. عدالت در توزیع قبل از تولید، 6. عدالت در مقام اجرا، 7. معیارها و شاخص های عدالت و (نا)برابری، 8. فقر.
بعد از این تقسیم بندی، کل خلاصهها ابتداء تحت یک عنوان و موضوع مشخص و مشترک قرار داده شده و هر موضوع که اکنون مطالعات متعددی با محتوای مشابه را در بر دارد، شامل یک مقدمه در خصوص موضوع مورد بررسی و یک نتیجه گیری کلی در مورد کل خلاصههای استخراجی در ذیل آن موضوع است.
3-در نظر گرفتن سیر تاریخی و نحوه تکامل هر موضوع: یکی از ویژگیهای مهم این تحقیق، مرتب کردن تمامی خلاصه های ذیل هر موضوع بر حسب تاریخ انتشار است. نکته حائز اهمیتی که در مورد هر موضوع وجود دارد دقت در سیر تاریخی آن است که اطلاعات بسیار ارزشمندی در مورد روند تکامل آن از ابتدای طرح و شکلگیری مباحث تا به امروز ارائه میدهد. با در نظر گرفتن این نکته، در مورد هر موضوع، ابتدا خلاصه مقاله و یا کتابی (فارسی، عربی یا انگلیسی) که برای اولین بار به آن موضوع خاص پرداخته بود به عنوان نقطه شروع گزارش آورده شده است و بعد از آن سایر خلاصه ها براساس تاریخ انتشار آنها تا به امروز مرتب شده اند تا از این طریق روند تکامل هر موضوع مشخص شود و بر اساس این سیر تاریخی به تجزیه و تحلیل موضوعات پرداخته شود. نتیجه گیری هر موضوع نیز بر اساس مباحث مطالعه اولیه صورت میگیرد، یعنی ابتدا به نتایج مطالعه اولیه اشاره میشود و سپس روند تکامل آن مبحث طی سالهای بعد از مطالعه اولیه تا به امروز گزارش داده شده و نتیجهگیری نهایی صورت می پذیرد. بدین صورت می توانیم ادعا کنیم که در مورد هر موضوع مبنای شکل گیری و تکامل آن موضوع با دقت نسبتا بسیاری بیان شده است. در نتیجه، با قاطعیت می توانیم بیان کنیم که گزارش نهایی پیش رو شامل مهمترین مطالعات صورت گرفته در هر موضوع است و نتیجه گیری هر موضوع نیز عصاره و چکیده مطالعات مورد بررسی گزارش است که اطلاعات کاملی در مورد موضوع مورد مطالعه ارائه میدهد.
4-دسته بندی منابع بر اساس محتوا: پس از موضوع بندی و ترتیب زمانی مطالعات انجام شده، نکته ای که از خلاصه کردن تعداد بسیار زیادی از این مطالعات مشخص شد، این بود که در هر موضوع مطالعات تکراری و بعضا به لحاظ علمی کم ارزشی وجود داشت که ذکر آنها در نتیجه گیری موضوعی فایدهای جز حجیم شدن گزارش نهایی در بر نداشت. لذا بر آن شدیم تا از منظر متدولوژیکی محتوایی موضوعات، پالایشی از مطالعات مورد بررسی انجام و براساس اهمیت آنها، به بررسی این مطالعات پرداخته شود. در نتیجه ویژگی دیگر گزارش نهایی این است که ردیفی در جدول مربوط به تلخیص مطالعات با عنوان نوع محتوایی مطالعه در نظر گرفته شده است. در رابطه با نوع محتوایی مطالعه سه گزینه مدنظر قرار داده شده است، بطوریکه این سه گزینه تا حدود زیادی تمامی موضوعات اقتصاد اسلامی را پوشش میدهد. در واقع در این تقسیم بندی بدنبال تفکیک مطالعات ساختاری و و اثرگذار در اقتصاد اسلامی هستیم، تا از این طریق بتوان ضمن مشخص کردن جهت گیرهای مختلف در تحقیقات اقتصاد اسلامی، مسیر و جهت گیری موثر در این حوزه را مشخص کرد. بنابراین، این کار دو دستاورد مهم را به دنبال دارد، از یک طرف می توان زمینه ها و موضوعات تحقیق که از اهمیت بالایی برخوردارند و کمتر به آنها توجه شده را مشخص کرد و از طرف دیگر می توان تحقیقات آتی در اقتصاد اسلامی را در این مسیر هدایت کرد. این سه نوع عبارتند از:
نوع اول: مطالعاتی که تحلیل هایشان را صرفا بر اساس متدولوژی اقتصاد متعارف انجام داده اند، یعنی به اسلامی سازی اقتصاد متعارف پرداخته اند و پس از بررسی شرایط موجود و متعارف، توجیهاتی در جهت اسلامی کردن چارچوب اقتصاد متعارف ارائه کرده اند. به عنوان نمونه در اقتصاد کلان اسلامی منحنی IS و LM اسلامی را توضیح داده اند و یا در مطالعه ای دیگر تابع مصرف برای فرد مسلمان در نظر گرفته شده که در آن علاوه بر متغیرهای متعارف مانند درآمد، متغیر دیگری به نام انفاق نیز اضافه شده و به این نتیجه رسیده است که آثار انفاق در اقتصاد مطلوب است. نتیجه ای که با توجه به آموزه های اسلامی مشخص بود و روشن کردن آن در این مطالعه،ثمره ای را به دست نمی دهد.
نوع دوم: مطالعاتی که صرفا به نتیجه پیاده سازی اصول اقتصاد اسلامی در جامعه پرداخته اند. در واقع در این نوع مطالعات بیان شده است که اگر یکی از اصول اسلامی در جامعه پیاده شود نتیجه چه میشود. به عنوان مثال در مطالعه ای به بررسی اثرات حذف ربا در اقتصاد پرداخته شده و نتیجه گرفته که حذف ربا موجب کاهش بحرانهای اقتصادی می شود. معمولا در این نوع مطالعات به ذکر نتایج پیاده سازی اصول اسلامی در جامعه می پردازند و گاها برای بیان منظورشان از مدل های اقتصادسنجی نیز کمک می گیرند. مشکل اینگونه مطالعات این است که تنها به اثرات اقتصاد اسلامی پرداخته اند ولی چگونگی دستیابی به ساختار اقتصاد اسلامی و نحوه رسیدن به شرایط مطلوب اسلامی را توضیح نداده و بررسی نکرده اند.
نوع سوم: مطالعاتی که در آنها وضعیت موجود اقتصاد ایران بر اساس اصول اقتصاد اسلامی آسیب شناسی شده و یا الگو و راهکار عملی جهت محقق شدن اصول اقتصاد اسلامی طراحی شده و یا مبانی نظری و مفهومی اقتصاد اسلامی را تبیین کرده است. در واقع در این نوع مطالعات به بیان چارچوب ها و ساختارهایی پرداخته اند که بر اساس آنها بتوانیم از وضعیت موجود اقتصادی به وضعیت مطلوب اسلامی برسیم. این نوع مطالعات در جهت تحقق اقتصاد اسلامی مفید می باشند که متاسفانه در مقایسه با نوع اول و دوم تعداد آنها بسیار کم است. این مطالعات از لحاظ ساختاری به اقتصاد اسلامی پرداخته اند و پس از آسیب شناسی ساختارهای موجود اقتصادی، راهکاری در جهت اسلامی سازی ساختار اقتصادی و رسیدن به وضعیت مطلوب اسلامی ارائه می دهند. به عنوان مثال، مطالعاتی که به طراحی ابزارهای مالی اسلامی با هدف حذف ربا پرداخته اند یا مطالعاتی که به چگونگی بکارگیری عقود اسلامی در بانک می پردازند، در این دسته قرار می گیرند.
در تجزیه و تحلیلهای نهایی هر موضوع که تحت عنوان خلاصه و نتیجه گیری ارائه شده است، سعی می شود درصد مطالعات نوع سوم نسبت به دو نوع دیگر مشخص شود و تلخیص محتوایی عمدتا بر مطالعات نوع سوم تاکید دارد.
5-جدا کردن مقالات همایش ها از سایر مطالعات صورت گرفته در زمینه اقتصاد اسلامی: ویژگی دیگر این گزارش این است که مقالات اقتصاد اسلامی که در همایشها ارائه شده اند با دیگر مطالعات اقتصاد اسلامی به دو دلیل ترکیب نشده اند و به صورت مجزا بررسی و تلخیص محتوایی شده است؛ اول: این مقالات نسبت به سایر مطالعات ارزش علمی پایین تری دارند و عمده مباحث و مقالات ارائه شده در همایشها بعدها با انجام بررسیهای بیشتر و افزودن غنای علمی آن به صورت مقالات علمی در نشریات مختلف چاپ شده و منتشر شده اند که در قالب مقاله علمی در این تحقیق بررسی و تلخیص محتوایی شده است. دوم: بررسی نتایج و دستاوردهای علمی این همایشها در اقتصاد اسلامی و اقتصاد ایران.
در نتیجه با توجه به چارچوب ذکر شده و با این شیوه بررسی، همزمان سه نتیجه بسیار مهم در اقتصاد اسلامی و مطالعه و تحقیق در این حوزه به دست می آید:
الف) نحوه ی تدوین و تکمیل یک موضوع و مهمترین آثار تاثیرگذار به لحاظ ترتیب زمانی مشخص شده و میزان مطالعات تکراری معین میشود.
ب) شناسایی مطالعات بر حسب نوع اول، دوم و سوم (بر اساس محتوا).
ج) مشخص شدن اولویتهای پژوهشی اقتصاد اسلامی در هر موضوع.
به این ترتیب و با این ویژگیها، این پژوهش مقدمهای جهت طراحی الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت می باشد.
Source ierc.sbu.ac.ir