Вандроўка ў Луцк (пачатак)

ДАРОГА НА ЛУЦК

Дарога на Луцк з Кіева ідзе роўна з усходу на захад. Калі глядзець на мапу, то атрымліваецца гарызантальная лінія справа налева, у бок Польшчы. Яшчэ гэты шлях можна параўнаць з люстраным адбіткам Прыпяці - едзеш паралельна рацэ, толькі па ўкраінскай тэрыторыі і супраць цячэння. Роўненька чатырыста кіламетраў. Навігатар абяцаў, што даеду за чатыры з паловай гадзіны, але з маім няспешным рухам і прыпынкамі атрымалася хіба каля шасці.

Колькі ўвесь час кажуць жахаў пра якасць украінскіх дарогаў, але ўвесь шлях прайшоў па вельмі добрым – а часам і ідэальным – асфальту ці бетонцы. Час ад часу шырокая траса звужалася – бо побач пашыраюць дарогу ці будуюць якая-небудзь развязку. Увогуле дарожнага будаўніцтва даволі шмат. Хіба гэта знакамітае “Велике будівніцтво” Зяленскага? Не ведаю. Ягоных партрэтаў, прынамсі, нідзе не бачыў.

Але дарогі вельмі прыстойныя, а колькасць прыдарожных сервісаў дазваляе ехаць не перажываючы, што скончыцца бензін ці забурчыць страўнік – у адрозненне ад Беларусі, дзе часам, нават і па выдатнай дарозе, пачынаеш ужо чакаць, калі з’явіцца родная бела-зялёная “Беларуснафта” як аазіс цывілізацыі сярод лясоў ды палеткаў.

А вось чаго тут рэальна бракуе, дык гэта аўтамабільных развязак. У нас сустрэчны рух па вялікіх трасах звычайна максімальна ізалююць раздзяляльнай паласой – хочаш пераехаць на іншы бок ці развярнуцца, то едзь да бліжэйшай развязкі. Але развязкі – складанае і дарагое задвальненне, і ва Ўкраіне на іх яўна шкадавалі грошай (ці то раскралі). Таму тут замест паўсюль зроблены простыя разрывы-павароткі ў раздзяляльнай паласе. Не вельмі бяспечна – бо разварочвацца ж трэба, падстаўляючы бок сустрэчнаму транспарту, але, канечне, гэта нашмат танней за шматузроўневыя бетонныя развязкі-масты.

Першая траціна шляху была па звыклай Кіеўшчыне, якая больш нагадвае паўднёвае Беларускае Палессе ля Мазыра. Але бліжэй да Жытоміра пайшлі ўжо пагоркі, парослыя лясамі – і адразу наваколле зрабілася больш падобным да цэнтральна-паўночнай Беларусі.

Пагоркі проста залітыя жоўта-бурштынава-залатымі фарбамі. Іх разразаюць чырвоныя-чырвоныя палосы, нібыта хтосьці напляскаў фарбай – наколькі магу меркаваць на хуткасці здаля, гэта асаблівы від дубоў, хіба канадскі, які ўвосень робіцца не залаціста жортым, а глыбока чырвоным, амаль гранатавым. І ён мае лісцікі не скругленыя, як наш звыклы дуб, але з завостранымі кончыкамі, а таксама замест звычайных, падобных да выцягнутай кроплі жалудоў, мае такія кругленькія пузатыя бачоначкі-цэбрыкі з шырокай шляпкай-берэтам.

Шалёна прыгожыя гэтыя чырвоныя палосы сярод жоўтых пагоркаў, асабліва на сонцы. Але сонца асабліва не было, а праз нейкі час неба дык увогуле шчыльна зацягнулі хмары, і пачало імжыць. Пачалося тыповае восеньскае надвор’е з шчыльна закладзеным небам і раннім змрокам. 

Вёскі ўкраінскія вельмі ўражваюць - вялізныя, грунтоўныя.

Магчыма, тут справа ў тым, што я ехаў уздоўж вялікай трасы, але закінутых вёсак я не пабачыў. Усё вельмі жывое, драўляных хатак зусім няма (я бачыў толькі адну абшаляваную, як у нас – яна настолькі выбівалася з краявіду, што я яе адразу заўважыў) а ўсё спрэс каменныя ці цагляныя дамы – ці атынкаваныя ці проста з гэтай тыповай украінскай чырвонай цэглы. Я заўсёды гадаў, калі ж яны былі збудаваныя – і вось пабачыў краем вока лічбу 1936 выкладзеную цэлглай на адной такой хаціне, з вельмі прыгожай кладкай, якая паўтарае на кутах і над вокнамі ўзоры, якія ў Беларусі звычайна робяць драўлянымі ліштвамі. Атрымліваецца тры гады пасля Галадамору... 

Большыя вёскі нагадваюць, хутчэй, вялікія мястэчкі, раскінутыя па пагорках – усё дамы, дамы, двух-трохпавярховыя, многія вельмі добрыя, дыхтоўныя, сучасныя. У мяне падазрэнне, што вялікую частку іх збудавалі сабе “зарабітчані”, якія працуюць гадамі за мяжой, шлюць грошы дадому і будуюць сабе дамы, дзе мараць калісьці пажыць, як напрацуюцца і заробяць, колькі трэба. Ці можа ва Ўкраіне ёсць і нейкі ўнутраны рэсурс? Цяжка сказаць. Але тое, што я пабачыў, не рабіла ўражання дабітасці і беднасці. А гэта ж я яшчэ ехаў у змрочны восеньскі час. 

Заўважыў яшчэ вось што: там, дзе ўкраінцы жывуць ва ўласных, прыватных дамах, трымаецца парадак. Недзе болей, недзе меней, але ў прынцыпе ўсё дагледжана і акуратна – у тым ліку ўздоўж дарогі, на якую выходзяць сядзібы. Нейкіх звалак смецця ці якога такога трэшу я не пабачыў. Можа і вялікіх упрыгожанняў не было, але ж не было і бруду. 

А вось там, дзе вёска вырастае да такіх памераў, што людзі пачнынаюць перасяляцца ў кватэрах, хоць бы і ў малапавярховых дамах, карціна зусім іншая. Тут ужо ідзе бруд і безгаспадар’е. Выснову раблю такую: адарві ўкраінца ад зямлі – і ён адразу губляе з ёй сувязь, як той міфічны багатыр (забыўся яго імя), у якога была страшэнная сілішча, пакуль ён стаяў нагамі на зямлі. Але, калі нейкімі хітрыкамі ворагі адарвалі яго ад зямлі, прыўзнялі ў паветра, то ў гэтым падвешаным незаземленым стане ён выявіўся кволенькім. У адной такой вёсцы – нягледзячы на тое, што ў ёй, як магу меркаваць, стаіць вялізны цукровы завод і пабудаваны фенаменальна вялізны сабор ва ўкраінскім стылі з мадэрнізаванымі купаламі ў стылі казацкага барока – ходнікаў няма зусім, а замест іх нейкая каша з чорнага скрышанага асфальту і чарназёму, непрытульнасць. У нас бы гэты цукровы завод першае, што зрабіў, дык паклаў ходнікі ды пафарбаваў беленькай фарбай парапеты, каб было бачна начальству, якое пралятае па шашы з мігалкамі. Тут, аднак, гэта нікога не хвалюе. Грузавікі забіраюць той цукар, паркуючыся ўздоўж трасы проста пасярод вёскі, знішчаючы коламі ходнікі, па якіх тупаюць, замешваючы нагамі бруд, школьнікі. 

Але нават і ў гэтай заквэцанай цукровай вёсцы – і гэта я назіраю ва Ўкраіне паўсюдна – людзі ўсміхаюцца, неяк няма на твары цяжару. Жывуць сабе і жывуць, сваімі нейкімі клопатамі, але ж такой вось цагліны на сэрцах, як нашыя людзі, украінцы не маюць. 

Адзіны момант, калі я бачыў укранцаў засмучанымі, быў 2014 год, калі пачыналася вайна. Калі кіеўскае метро звычайна, а асабліва ў часы Майдану, нагадвала вясёлы карнавал, то ў 2014-ым людзі ехалі, нібы ў іх памёр блізкі (а так і было, у нацыянальным сэнсе). Усе маўклівыя, і ўсе з гэтай вось цаглінай на сэрцы. Але цяпер гэтага я не адчуваю. Ва ўкраінцаў ёсць такая парадаксальная схільнасць – яны адначасова не вераць, што ў іх краіне хоць нешта можа змяніцца да лепшага, сварацца на парадкі (дакладней, на іх адсутнасць) але ў той жа час неяк захоўваюць аптымістычны погляд на жыццё, не адчайваюцца. Ці можа, гэта такі адчайны аптымізм? Аптымізм безнадзейнага казака, які, распрануты па пояс, шырокімі крокамі ідзе на закутага ў латы ворага, папыхваючы люлькай ды закінуўшы шаблю на голае плячо. 

ВІЯДУК І ДУБОВЫ КІРМАШ
На трасе трапляюцца і нечаканыя цікавосткі. Вось, напрыклад, здавалася б - манатонны пейзаж, звычайныя палеткі ды лясы. Але раптам узгорак абрываецца і ператвараецца ў стромы каменны схіл скалы. Пад ім дзесьці далёка ўнізе - з трасы нябачна - ці то рака ці то возера, а далей паўз яе перакінуты каменны мост-акведук з арачнымі пралётамі, проста як недзе ў Альпах. Я потым глядзеў па мапе - калі не памыляюся, у гэтым месцы здабывалі граніт, вось і атрымаўся такі арыгінальны краявід. 

Ці вось яшчэ прамая траса ўваходзіць у вялізны дубовы гай, які здаецца бясконцым. Нават дзіву даешся, як змагло нарасці столькі дубоў! Цэлае дубовае войска. Дарога ідзе ўгару сярод гэтага залатога лесу, паварочвае - і раптам паабапал – дубовы кірмаш. На высокіх дубцах развешаныя, нібы святочныя ўпрыгожанні, венікі з дубу. І колькі ж іх – дзясяткі, а мо і сотні! Тут, пасярод гаю, відаць, стаіць нейкая вёска, а яе жыхары займаюцца тым, што вяжуць венікі з дуба ды прадаюць іх каля трасы. Едзеш, а траса абвешаная з усіх бакоў бясконцымі вязкамі тых венікаў, абкручаных у пластыкавыя пакеты, якія матляюцца на ветры - відаць, каб не пыліліся ад машынаў. Такі імправізаваны дубова-венікавы кірмаш. Уяўляю, які там стаіць водар, бо яны ж, як я памятаю па Бучы, вельмі духмяныя - тыя дубовыя лісты.

ПАЎСТАНЦКАЯ РОВЕНШЧЫНА

Як і ў нас, тут бачна, што ты заехаў у іншую вобласць па тых вялізных бетонных знаках уздоўж дарогі з назвай рэгіёну. Але я заўважыў, што ва Ўкраіне вобласці — гэта ўсё-такі не зусім штучныя чыста адміністрацыйныя ўтварэнні, як у Беларусі. Яны і сапраўды неяк адрозніваюцца адна ад другой. У іх трошкі розныя парадкі, нейкая свая міфалогія, нават свае сцягі і гербы больш арыгінальныя. Напрыклад, Ровенская вобласць прамаркіраваная — зразумела, зусім нядаўна - як “паўстанцкі край”. І сапраўды - тут перыядычна на падворках сустракаюцца флагштокі з чорна-чырвонымі “бандэраўскімі” сцягамі, прычым такімі капітальнымі, салідна зробленымі. Часцяком пад імі трапляюцца нейкія крыжы, мемарыялы - відаць, адзначаюць тых, хто загінуў у гэтых мясцінах, змагаючыся з саветамі. Пры гэтым, трэба сказаць, савецкія бетонныя вайсковыя помнікі таксама стаяць дагледжаныя, пафарбаваныя - часцяком хоць і аляпавата, але шчодра якой-небудзь белай ці бронзавай фарбай. Але ж гэта, ясная справа, помнікі вайсковыя, а не нейкія леніны ці калініны.

У нас такіх адрозненняў паміж абласцямі я звычайна не заўважаў, але заўважаў іх паміж меншымі выспачкамі-раёнамі. Вось мая думка: ва Ўкраіне рэгіянальныя адметнасці вымяраюцца вялікімі рэгіёнамі, умоўна - абласцямі. А ў нас адметнасці, хутчэй, гуртуюцца вакол гарадоў-мястэчак. Калі яшчэ больш прывесці да формулы, то Ўкраіна - гэта краіна княстваў, а Беларусь - краіна гарадоў.

УЗГАДКА ПРА БЕЛАРУСКУЮ ВАНДРОЎКУ
Я неяк зрабіў сабе такую вандроўку па Беларусі, праехаў ад Карэлічаў праз Рубяжэвічы на Івянец і Ракаў, а адтуль на Мацкі і на Менск. Ну дык у ваколіцах кожнага мястэчка неяк па-іншаму адчувалася мясцовасць. Скажам, каля Рубяжэвічаў - усё такое лясістае, асфальтавая дарога віецца сярод хваёвых лясоў, а паміж імі хаваюцца прыкрытыя такія ўтульныя палеткі, на якіх у жыце дужа шмат васількоў, а пасярэдзіне часцяком стаяць хоць і невысокія, але старыя і вельмі пакручаныя часам дубы. Ну а самі Рубяжэвічы з іх касцёлам з шэрага каменю і ластаўкамі, якія раніцай з бесперапыннымі ціўканнем накручваюць абароты вакол вострых бляшаных купалоў вежы - проста як нейкая Нармандыя.

Далей на Ракаў - ужо пагоркі робяцца вышэй, пад’ёмы і спускі больш крутымі. Раптам асфальтавыя дарогі знікаюць і пачынаюцца брукаванкі - вельмі каларытныя. Праўда, я тады шмат разоў думаў, што дарма ўвязаўся ў вандроўку, бо буду ехаць суткі - шпарка гнаць па брукаванках на машыне нерэальна. Падымае цябе такая брукаванка на вяршыню ўзгорка - а з яго далё-ё-ёка бачна, бясконцыя лясныя прасторы. А потым спускаешся уніз, а там абавязкова шуміць нейкая маленькая рачулка, будзе мост праз яе і вёска-хутар, добра заселены - што дзівішся, адкуль тут увогуле ўзяліся людзі пасярод гэтых лясоў.

Ракаў дык увогуле вельмі каларытнае своеасаблівае мястэчка, такое жывое ды спрытнае, нават у нечым і багемнае - нездарма “Народны альбом” вакол яго круціцца. 

Валожынскі раён (калісьці чытаў, што ён ці не самы бедны ў Беларусі) - было такое ўражанне, што я ўвогуле заехаў у іншую краіну. Усе заасфальтаваныя і забрукаваныя дарогі там скончыліся, а пайшлі грунтовыя дарогі, асляплялльна-белыя, насыпаныя з пяску, які падымаўся за машынай куродымам і асядаў на кустоўі - бо там не асабілва даглядаюць дарогі, каб былі акуратныя - відаць, раённае і абласное начальства не любіць высоўваць нос на сваіх чыстых “джылі” на гэтыя пясчаныя грунтоўкі. Той пясок, дробны, як пыл, пасля залазіў ва ўсе шчыліны - здавалася потым, што праехаў па нейкай пустыні. Валожыншчына выглядае ўжо ўвогуле як дзікі край, шмат закінутых дамоў і пустых школаў ці клубаў.

Стужка чыгункі неяк аддзяляе - прынамсі ў маім уражанні - Валожыншчыну ад ваколіцаў Радашкавічаў (на поўначы) і Заслаўя (на поўдні). А купалаўская Вязынка там стаіць як такі памежны пункт, такая своеасаблівая крыху казачная нават мясціна.

Радашкавічы - гэта такія асцярожныя кантрабандысцкія мясціны, як я іх сабе ўяўляю, дзе народ сама сабе на ўме, фактычна памежная зона. А Заслаўшчына - ужо раслабленая, пакрытая цывілізацыяй Меншчына.

Ясная справа, большасць гэтага - суб’ектыўна, але вось такіх тонкіх адрозненняў паміж мясцінамі ва Ўкраіне я не назіраў - дакладней, адрозненні ёсць, і яны маюць большы размах, але ж і займаюць большую прастору. Краіна большая, усё-такі.

КАЛЯ ЛУЦКА

Як ні спрабаваў ехаць шпарка, хоць і не гнаў, але да Луцка я пад’язджаў ужо ў густой кастрычніцкай цемры. 

Радыё на машыне злавіла польскі радыёканал “едынка” - як я разумею, гэта штосьці накшталт “Першага нацыянальнага радыёканала”, па якім ішоў радыёспектакль. Пасля ўкраінскай (а я слухаў мемуары гетмана Скарападскага) польская мова гучала трохі нязвыкла - але дзіўным чынам мелодыка мовы нагадвала нашмат больш беларускую (апрача гэтых тыповых польскіх падскокаў голаса на канцы фразаў). Усё-такі беларуская мова - гэта залаты ключык да суседніх славянскіх моваў, колькі разоў пераконваўся. Каб я толькі ведаў рускую, то ніколі ў жыцці не мог бы так спантанна пераключацца на польскую ды ўкраінскую. Вялізны скарб - ведаць беларускую!

На ўездзе ў горад шыльда на ўкраінскай і польскай мовах “Witamy u Lucku”

Дзіўная рэч - па навігатары, здаецца, заехаў у горад, і спачатку ехаў па шырокай дарозе - кшталту такіх, якія пракладзеныя ў катэджных прадмесцях Салігорска, з шырачэзнымі шчодрымі ходнікамі, але потым дарога зноў пайшла ў нейкай цемры і тумане. Толькі пасля зразумеў, што я яехаў вуліцай Данілы Галіцкага, якая ідзе уздоўж парослага дрэвамі высокага берага шпаркай рачулкі Стыр, і паўтарае яе выгін.

Выязджаю на перакрыжаванне - ага, па адчуванні справа ад мяне цэнтр горада, адносна мадэрновы, хоць і без высачэзных будынкаў, а злева - стары горад, і мне трэба ў той бок. Паварочваю на вялікім перакрыжаванні налева - і трапляю ў зусім новае па адчуванні мястэчка, але якое знаёмае! 

Я ажно шырака ўсміхнуўся і паехаў павольней. 

Я патрапіў у штосьці адначасова падобнае да ўсіх старых мястэчкаў Беларусі, нешта накшталт Наваградку (мураванай яго часткі) ці Ваўкавыску - смутна ўзгадваюцца ўсе гэтыя старыя цэнтры мястэчак, якія складаліся яшчэ за часамі ВКЛ. Тая ж самая логіка вуліц, падобныя будынкі з маленькімі крамамі, і яшчэ адна асаблівасць - вуліцы перасякаюцца не пад простымі кутамі, як праведзеныя пад лінейку, а сутыкаюцца як бы паўколамі, што абавязкова на перасячэнні трох вуліц утворыць плошчу няправільнай, трохкутнай формы. Калі ўзгадаць, то вельмі часта плошчы ў старых гарадах - асабліва маленькіх - няроўныя, думаю, гэта таму, што яны арганічна склаліся на перасячэнні старых шляхоў, якія ніхто не планаваў з генпланам, проста людзі будаваліся і ездзілі, як ім зручней. Так і тут - опа! Вось і трохкутная маленькая ўтульная плошча, з дамкамі, якія трошкі нагадваюць занядбанае Траецкае прадмесце, і мікраскапічным скверыкамі ды лавачкамі.

Як гэта ўсё было родна і знаёма! Асабліва ў такім утульным жоўтым вечаровым святле. Я вось толькі цяпер зразумеў, што мне не хапала такога вось асяроддзя ў Бучы (якая па сутнасці - вялікая вёска, прыгожая па прыродзе, але ж у ёй няма вось гэтай глыбіні) і ў Кіеве, дзе гэтай ВКЛаўскай логікі мястэчка зусім не адчуваецца - там зусім іншы размах, гэта горад такога плану, як Канстантынопаль, гэта горад гарадоў, і еўрапейскасць у сэнсе маленькага магдэбурскага мястэчка там можна адчуць трошкі ну хіба што на Падоле, але і там яна крыху іншая. Бо Кіеў - старая частка - забудаваная будынкамі царскага часу, гэта такі прыгожы расійскі мадэрн 1900-ых, якім забудаваны вуліцы паводле царскіх лінейных генпланаў, а ў Луцку я бачыў фактычна вулічнае павуцінне з часоў ВКЛ, забудаванае за польскім міжваенным часам, а то і раней.

Я так на яе загледзеўся, што не ўсачыў за маршрутам і заехаў за нябачную ў цемры раку па мосце, па якім ходзяць тралейбусы (аказался, у Луцку папулярны тралейбус - што нагадала мне Гародню). Я яшчэ раз зірнуў на навігатар - гатэль пазначаўся проста на тым месцы, дзе стаяла гэтая сінагога, якая мяне так захапіла. Я трошкі “патупіў”, не разумеючы, што да чаго, але галава працавала ўжо слаба пасля доўгай дарогі і я проста даверыўся тэхніцы, развярнуўся, і па мосце зноў пад’ехаў да сінагогі. Аказался, гатэль размяшчаўся проста ў яе падворку, у асобным будынку. Гатэль цалкам прыстойны і даволі арыгінальны, мае назву Rhombus - у сэнсе “ромб”, і ў інтэр’еры ўсяляк абыгрывае тэму ромбаў - нават салонкі і перачніцы ў маленькай рэстарацыі для сняданкаў там у выглядзе такіх трохкутнікаў-пірамідак.

Раніцай, калі развіднела, я лепей агледзеўся. Да сінагогі дабудаваны корпус - як я зразумеў, у ім спартовая заля таварыства “Дынама”. Гучыць даволі трэшова, але на самой справе прыбудова вельмі густоўная, цалкам у стылі сінагогі і з добра вытрыманымі прапорцыямі - увогуле разам гэта ўсё стварае вельмі ўдалы ансамбль. Залю рамантуюць - магчыма, там будзе нейкі культурны цэнтр.

Трошкі далей, калі прайсціся ўніз па падворку, трапляеш на пясчанае ўзбярэжжа Стыру. Гэта такая невялікая, трошкі меншая за Нёман ля Стоўбцаў, але хуткаплынная рака, па якой плывуць жоўтыя лісцейкі з навакольных дрэваў. Як я потым выясніў па мапе, яна бяжыць у бок беларускай мяжы, там ператвараецца ў раку Простыр, там упадае ў Прыпяць і адпаведна ўпадае ў Дняпро! Карацей, калі б я тут, каля гатэлю, сеў у човен, то мог бы праз Беларусь вярнуцца ў Бучу :-) (ну, плюс-мінус)

Памятаю, калі я быў у Пінску даўно-даўно, дык уразіўся тым, як у цэнтры горада збягаюцца рэкі. Там неяк так дзіўна - дзве ракі злучаюцца, а потым разыходзяцца (Піна і Прыпяць). Я яшчэ глядзеў у бок той з іх, якая іх і думаў, куды, цікава, яны вядуць. Дык вось аказалася што тая - Прыпяць - якая бяжыць з боку ніжняга неабсяжнага пляскатага берага - бяжыць ад таго самага Луцку, у якім я праз многія гады пасялюся ў гатэлі на сінагагальным двары.

ЗАМАК

Я і раней бачыў фотаздымкі з Луцку, на якіх звычайна была вежа замка – з гэтымі адмысловымі ўзорнымі зубчыкамі, якія асацыююцца з вялікакняскай архітэктурай ВКЛ. У Вільні шмат такіх элементаў, напрыклад. У Беларусі, дарэчы, я такое сустракаў радзей – як я разумею, у нас большасць такіх старых будынкаў паразбурваліся да такой ступені, што дэкору на іх больш не было, заставаліся хіба рэшткі муроў, як у Крэве ці Наваградку. Ну дык я і думаў, што тут ад замку цікавага дык толькі тая вежа. Але ж якое было маё здзіўленне, калі раніцай, як развіднела, я паехаў па справах і на выездзе са старога горада на шырокім перакрыжаванні – а там адчыненая шырокая прастора – паварочваю і бачу перада мной проста аграменны цэлы замак з трыма вежамі, прычым дзве з іх маюць вось такі вось прыгожы зубчасты дэкор.

Унізе мітусяцца людзі, нейкія буданы нізенькія стаяць, крамкі (так нейкі вялікі рынак, дык даволі жывая мясцінка) а над імі вісіць у паветры гэты замак – ну проста чыстае сярэднявечча. 

Добра, што горад усё-такі хоць і з моцным рухам (прыпаркавацца ў цэнтры складана), але адносна невялікі – бо я ехаў, увесь час азіраючыся на гэты замак, цяжка было вочы адарваць. Бадай, так выглядаў наш замак у Наваградку ці ў тым жа Крэве. Хто б мог падумаць, што я пабачу іх “родзіча” ў Луцку, ды яшчэ і ў такім цэласным аўтэнтычным выглядзе.

ТРЫ ГАРАДЫ

Самая нечаканая і каштоўная рэч, якую я зразумеў пра Луцк – што гэта, на самой справе, тры гарады з розных эпохаў. Калі ў Беларусі часцяком атрымлівалася, што ў нас перабудоўвалі паверх разбуранага, то тут новыя ўлады будавалі не замест старога, а побач – не выключаю таму, што так ім было проста зручней – але тым не менш гэта ператварыла горад у штосьці накшталт машыны часу, дзе можна пешкі зрабіць экскурсію, якая літаральна будзе пераносіць вас у часе. Прычым гэта не нейкія аскепкі, а сапраўды тры цэласныя гарады. 

Яшчэ, ужо візуальна, магу параўнаць Луцк з галінай з жолудам. Жолуд – гэта стары горад, з замкам у цэнтры. Ён такі моцна збіты, кругленькі – і вісіць на канцы прыгожай роўнай галінцы з лісцікамі (галінка – гэта польскі “міжваенны” горад), якая ў сваю чаргу трымаецца за шырокі ствол “савецкага” гораду на праспекце Волі. Параўнанне, канечне, кульгавае ў тым сэнсе, што жолуд старэйшы за галінкі, а ствол – самы малады. 

А яшчэ дадам да параўнання – жолуд старога горада ляжыць на паўвостраве, апісаным ракой Стыр. Назва чымсьці нагадвае вядомыя з Беларусі тапонімы накшталт Свір, але цікава яшчэ і тое, што ў германскіх мовах “стыр” - гэта бык. У прынцыпе, характару ракі падыходзіць - яна невялікая, але вельмі такая энергічная і імклівая, абхапіла горад у паўкола, нібы пасадзіла на лоб паміж рогаў. 

Можна нават сказаць так: Луцк гэта вялікі жолуд на дубе, які спрабуе баднуць рагамі рака-бык Стыр. 

СТАРЫ ГОРАД

Вось за што я люблю сярэднявечныя гарады – гэта за тое, як лёгка ў іх знаходзіць шлях. Якімі б заблытанымі ні здаваліся іх вуліцы, але яны заўсэды інтуітыўна прывядуць цябе на галоўны пляц, да ратушы ці да замка ці да галоўнага сабору (а то і да ўсяго разам). Відаць, таму, што іх забудоўвалі, як атрымаецца – таксама па інтуіцыі. А значыцца яны скіраваныя нейкай агульначалавечай логікай, а не мозгам нейкага архітэктара. Скажам, у нямецкім Вітэнбергу, дзе я пражыў год, акурат такая сярэднявечная логіка вуліц – як і ў большасці нямецкіх мястэчак. Я настолькі да яе прывык, што кожны раз радуюся, калі зноў адчуваю яе. 

Сярэднявечны па свёй будове горад – гэта як павуцінка, па якой заўжды можна скараскацца ў самы цэнтар. Гэта моцна адрозніваецца, напрыклад, ад забудовы горада за часамі апошніх стагоддзяў царскай Расіі – там вуліцы праводзілі паралельна адну другой ці перасякалі пад простымі кутамі, атрымліваліся такія вулічныя квадраты-кварталы. Там блукаць наўздагад – не самы лепшы варыянт. Каб там не блытацца, заўсёды трэба зразумець, якая вуліца галоўная. Свайго роду аўтарытарны сімвал аўтарытарызму і спрошчанасці ды ўніфікавацыі – дарэчы, думаю, рускія падгледзелі гэта ў Прусіі. Падобная сетка вуліц адчуваецца ў цэнтры Берліну вакол бульвару Унтэр дэн Ліндэн, ці ў Пацдаме, які, можна сказаць, быў такой улюбёнай цацкай для прускіх уладароў. Пацдам - мястэчка вельмі ўпарадкаванае, і - мушу сказаць - у гэтым ёсць свая прыемнасць, асабліва, калі ўсё такое ахайнае і акуратнае і добра прадуманае. Але ж вось гэтай інтрыгі інтуітыўнага блукання па сярэднявечным горадзе з закручанымі вулкамі, якія – раз! – і выводзяць цябе да нейкага эфектнага пляцу, у “прускай” мадэлі гораду няма. 

А ўжо самая труба-доля – гэта французская манера будаваць гарады з іх перакрыжаваннямі-“зоркамі”. Скажам, Парыж раней таксама быў сярэднявечным горадам, але потым яго спляжылі, каб пракласці шырокія бульвары ды праспекты – прыгожа і ўражвае, але ж усе яны разыходзяцца ад плошчаў не пад простымі кутамі, а як бы промнямі зоркі. Калі я жыў у Брусэлі – там таксама шмат падобных плошчаў. Гэта кашмар! Я заўсёды блытаўся і збіваўся. Калі ў сярэднявечным горадзе цябе вядзе наперад інтуіцыя , а ў пруска-расійскім горадзе банальная геаметрыя, то ў французскім – можаш нават не старацца, усё адно заблытаешся, бо там увесь час здаецца, што вуліца ідзе паралельна іншай, але паралельнага там нічога няма, усё ці сыходзіцца ці разыходзіцца. 

Дык вось, я крочу па старым горадзе ў Луцку – невысокі, з разнастайнымі дамкамі, з пахам вугалю і дроваў з комінаў. Паварочваеш у завулак – і раптам ён адчыняецца на востры шпіль кірхі, ці на сабор, ці на вежу замка. Што ні паварот, то нейкі сюрпрыз. 

Што праўда, я чакаў, што стары горад будзе такім трохі турыстычным, рафінаваным. А ён надварот – вельмі аўтэнтычны, але трохі пуставаты, як бы закінуты. На вуліцах, якія кружляюць каля замку, жывуць людзі, а вось асабліва ніякіх крамаў ці рэстарацыяў няма, хіба што каля самой замкавай брамы. Тут ціха, чуваць і крокі людзей, і птушак, і як вецер дзьме – як у вёсцы. Здаецца, жыццё перамясцілася ў іншую частку горада (што, як я пазней зразумеў, так і ёсць).

У нейкім сэнсе шкада, але з іншага боку – стары горад не пакрыты турыстычным налётам, вельмі сапраўдны і вельмі ціхі, удзень ідылічны, а ўвечары нават трошкі прывідны. У адной з двухпавярховых кватэрных камяніцаў адчыненыя дзверы пад’езду – я зазіраю, для цікавасці, падымаюся па драўляных сходах – яны такія старыя, што не тое, што рыпяць, а проста стогнуць. Усё крывенькае, патрабуе рамонту. Але ж жывуць людзі. 

На адным з будынкаў вісіць шыльда – тут жыла Леся Ўкраінка, калі была дзяўчынкай, а вокны кватэры выходзілі на бакавы фасад каласальнага езуіцкага калегіюму, і ў бок замку. Вось і сапраўды – калі чалавек вырасце ў такой атмасферы, то будзе адчувальны да ўсяго прыгожага.

Спрабую абыйсці з іншага боку – бакавы неф сабора сам як замак, а пад ім, уздоўж мура, рознакаляровыя дзверы буданчыкаў-склепікаў, якімі карыстаюцца людзі з дома насупраць.

Тут нешта сярэдняе паміж вёскай і горадам – ля пад’езду людзі зрабілі сабе маленькія дворыкі, аплеценыя вінаградам, паставілі ўслоны. 

Каля катэдры апосталаў Пятра і Паўла атмасфера вельмі падобная да Нясвіжу каля Фары. Насупраць яго каласальная арка-каланада. Вельмі ўсё ўрачыста і з вялікім маштабам. Недзе ў інтэрнэце бачыў, што першапачаткова касцёл быў падобны да нашых абарончых храмаў, накшталт таго, што ў Мураванцы. Ну а цяпер гэта такая рэнесансная будова, нібыта проста з Рыму. 

Побач – помнік чатыром тысячам вязням турмы – як я разумею, яна была ў скляпеннях калегіюму – якіх НКВДзісты расстралялі ў першыя дні вайны. Бедных людзей не паспявалі выгнаць далей перад накатваючыміся немцамі – дык чэкісты іх поспехам знішчылі, адной рукой трымаючы звальваючыяся порткі, а другой наганы. Нагадвае аднаго дзеяча сучаснасці, які прыгразіў “калі пяройдзеце чырвоныя лініі – палонных не будзе”. Мы пра гэта не думаем, але “не будзе” гэтыя тэрарысты заўжды разумеюць у самым літаральным сэнсе.