Shizofreniya
Wikipediaruhiy kassallikning bir turi
Shizofreniya (yun. boʻlinish va aql, ong , fikr) — ruhiy kasallik; etiologiyasi nomaʼlum. Koʻproq 18—35 yoshgacha boʻlgan davrda kuzatiladi. Kasallik alohida nozologik shaklga ega boʻlguniga qadar koʻpgina psixiatr olimlar tomonidan oʻrganilgan. Nemis psixiatri Ye.Krepelin 1898 yil birinchi marta ushbu kasallikni "Ilk esi pastlik" deb nomlagan. 1911 yil Shveysariya psixiatri Ye.Bleyler bu ruhiy kasallikning klinik kechishini yanada chuqurroq oʻrganib, uning asosida assotsiativ jarayonlarning buzilishlari yotishini, buning oqibatida esa ruhiyatning parchalanishini asoslab, kasallik nomini shizofreniya deb atagan. Haqiqatan ham shahrining asosida fikrlash, mulohaza yuritish jarayonining buzilishi yotadi. Kasallik koʻpincha zimdan, asta-sekin boshlanadi. Sh. koʻpincha odamovi, kamgap, hissiyotlari sust feʼlatvorli kishilarda rivojlangani uchun ham ular atrofidagi kishilarda ancha vaqtgacha hech qanday shubha uygʻotmaydi. Bemor, odatda, tez toliqish, quvvat, gʻayrat va havas pasayganidan shikoyat qiladi, uni faollashtirishga javoban, serzarda va injiqlik qiladi. Bu shahrining oʻziga xos asteniya holatidir. Bu holat boshlanishida oʻziga xos hissiy buzilishlar, kayfiyatning besabab oʻzgarishi, loqaydlik, vahimaga tushish kuzatiladi. Odamovilik (autizm) kuchayadi, bemor jamiyatdan butunlay chetlashib qoladi; injiqlik, oʻchakishish, sababsiz vahimaga tushish kuchayadi. Qoʻrquv va miyadan ketmaydigan "shilqim fikrlar" oqibatida irim sifatlari paydo boʻladi. Mas, ishxonaga sogʻ-omon yetib olishi uchun ostonadan chiqqach, chap yelka tomonga qayrilib uch marta tuflab olish va h.k. Bemorning fikrlari borgan sari oʻz-oʻzidan quyulib kelaveradigan bemaʼni va befoyda mulohazalar quyunidan (mentizm) iborat boʻladi. Mas, bemor tunu kun nega odamda ikkita oyogʻu, hayvonlarda toʻrtta deb, oʻylab yuraveradi. Bu davrda koʻpincha kuchli bosh ogʻrigʻi, uyqu buzilishi kuzatiladi. Asta-sekin kasallikning ilk davri uning rivojlangan bosqichiga oʻtadi, bunda bemorning fikr-mulohazalari, tafakkuri ayniydi. U oʻzining atrofidagi koʻrib turgan narsalarini bemaʼni ichki hissiyotlari bilan bogʻlaydi; ramziy (simvolik) mulohazalar paydo boʻladi, bunda bemor atrof-muhitdagi narsalarga, mavjud voqeaga boshqacha maʼno bera boshlaydi. Mas, stol ustida yotgan pichoq goʻyo uni kimdir oʻldirmoqchi boʻlayotgani haqida ogohlantirishdek tuyuladi. Fikrlar uzuqligi (shperrung), bir-biriga maʼnosiz (paralogik, alogik) mulohazalar yuritish, gap oʻrtasida hech qaysi tilda ishlatilmaydigan yangi soʻzlarni ishlatish (neologizm), bir xil soʻzlarni qaytaraverish (perseveratsiya), bir vaqtning oʻzida bir-biriga qarama-qarshi maʼnodagi fikrlarni aytish (fikrlar ambivalentligi) — bular hammasi shahriga xos tafakkur buzilishlaridir. shahrida hissiyotlar ambivalentligi ham koʻp uchraydi; bemor oʻzining yaqin kishilari (ota-onasi va h.k.)ga qaramaqarshi munosabatda (mehrga nisbatan nafrat va bemehrlik) boʻladi. Baʼzan hissiy tubanlashuv alomatlari (apatiya) yuzaga keladi, iroda susayadi (abuliya), bemor butunlay uydan chiqmay qoʻyadi, hatto oʻziga ham befarq boʻlib qoladi (apatoabulik holat). Xulq-atvor butunlay ayniydi, mayl buzilishlari (ovqat, jinsiy hirs buzilishlari) vujudga keladi. Negativizm va katotonik belgilar kuzatiladi. Shu bilan bir qatorda shahriga idrok etishning turli xil aldanishlari (illyuziya va gallyutsinatsiyalar) paydo boʻlishi xos. Bunga senestopatiyalar (badanning turli qismida noxush sezgilar paydo boʻlishi) hamda "tovush eshitish", "hid kelishi", "taʼmning paydo boʻlishi", "tana ichidagi sezgilar" gallyutsinatsiyalari kiradi. Bemor aslida yoʻq soʻkish, doʻq, poʻpisa va buyruq ovozlarini eshitadi, chirish, achish va boshqalar noxush hidlarni sezadi va h.k. Vasvasa gʻoyalari yuzaga chiqadi, bu koʻpincha "taʼqib qilish", "munosabat" va "taʼsir etish" tarzida namoyon boʻladi. Bu psixik avtomatizm hodisasi boʻlib, bunda bemor oʻzida kechayotgan ruhiy jarayonni "begonadek", uning fikr va mulohazalari, harakatlarini qandaydir yot kuchlar "zoʻrlab" boshqarayotgandek tuyuladi. Bu esa koʻpincha depersonalizatsiya ("men" — "men emas") tarzida kechib bemor oʻzining tashqi koʻrinishi, tovushi yoki butun tanasini begonanikidek his etadi va h.k. shahrining mavjud klinik belgilari ichida muayyan alomatlarning birinchi oʻrinda ustun boʻlib koʻrinishini hisobga olib uning quyidagi turlari farq qilinadi. 1) oddiy turi — bunda, asosan, hissiyot, iroda, fikrlash va xulq-atvorning buzilishlari ustun boʻlib, vasvasa va gallyutsinatsiyalar kamdan-kam uchraydi; 2) gebefrenik turi — bu oʻspirinlarda kuzatilib, unda shilqimlik, masxarabozlik qilish, uzuq-yuluq gallyutsinatsiyalar, vasvasa gʻoyalari ustun turadi; 3) katatonik turi — bunda, asosan, katatonik qoʻzgʻalish yoki katatonik tormozlanish alomatlari ustun turadi; 4) paranoid turi — vasvasa gʻoyalari (taʼqib etish, zaharlanish, rashk, sehr-jodu, ixtirochilik va h.k.) va chin hamda soxta gallyutsinatsiyalar (har xil hid va tovushlar kelishi) mavjudligi bilan ifodalanadi.
SH. kechishiga qarab uzluksiz kechuvchi, rekkurent (xurujli), xurujsimon — rivojlanuvchi (shubsimon) turga boʻlinadi, bularning har biri xavfli, sekin va oʻrtacha kechadi.
shahrining kelib chikish sabablari hanuz noaniq boʻlishiga qaramay qator nazariyalar mavjud. Mas, moddalar, jumladan, uglevodlar, fermentlar, neyromediator, mikroelementlar, vitaminlar va h.k. almashinuvining buzilishi. Bundan tashqari, endotoksikoz (autointoksikatsiya) nazariyasi ham bor, bunda Sh. bilan ogʻrigan bemorning qoni, orqa miya suyuqligi, siydigi, oʻti, hayvon va oʻsimlik hujayralarining oʻsishi va rivojlanishidan toʻxtatishi maʼlum boʻlsada, toksik moddaning tabiati aniqlanmagan. shahrining kelib chiqishida irsiy omillarga ham katta eʼtibor beriladi. Kasallikni psixiatr vrach davolaydi. Davo bemorning umumiy holati, kasallikning turi va alomatlariga qarab olib boriladi. Davolash qancha erta va toʻliq boʻlsa, kasallik oqibati yaxshi boʻladi. Lekin sabablarning ko'pchiligini irsiy mutatsialarga bog'lashadi.