معرفی یک کتاب ارزشمند در موضوع حکمرانی آب زیرزمینی و البته فراتر از آن
سیدجلال الدین میرنظامی
با توجه به علاقه شخصی ام در موضوع حکمرانی آب زیرزمینی، همیشه به این فکر میکردم که چرا یک گردآوری از سخنان بزرگان در موضوع حکمرانی آب زیرزمینی وجود ندارد. البته گزارشهای بین المللی پراکنده ای در این رابطه نوشته شده که در انجام تحقیقاتم بسیار از آنها آموخته ام[1]، اما اینکه بتوان در یک جلد، آخرین حرف متخصصین بنام در این حوزه را بشنوم برایم یک دغدغه بود.
در سال 2016، کتابی از نوع گردآوری دستاوردهای متخصصین (تجمیع مقالات از نویسندگان مختلف) تحت عنوان «مدیریت یکپارچه آب زیرزمینی[2]» توسط Springer چاپ شد. این کتاب در بخش دوم خود به موضوع حکمرانی پرداخته است. در مقالات این بخش، موضوع قوانین و ابعاد حقوقی آب زیرزمینی مطرح شده و البته در دو-سه مقاله نیز به طور خاص بر موضوع برابری و عدالت اجتماعی تأکید شده است. تمامی این مقالات یا عموماً نظری هستند یا در صورت تجربی بودن بر روی استرالیا، کشورهای اروپایی (مانند فرانسه، اسپانیا و یونان) و غرب ایالات متحده تمرکز دارند و همین مسأله باعث شد تا خیلی برایم جذابیت نداشته باشد.
اما اخیراً کتابی را (مجدداً به صورت گردآوری دستاوردهای متخصصین در قالب مقالات) یافتم تحت عنوان «پیشرفتها در حکمرانی آب زیرزمینی[3]» که در سال 2017 توسط T&F چاپ شده است. اینکه این کتاب صرفاً بر ابعاد مرتبط با موضوع حکمرانی آب زیرزمینی تأکید دارد بسیار حائز اهمیت است. کتاب مزبور در چهار بخش مختلف تنظیم شده است که کاملاً میتواند خوانندگان را برای آشنا شدن با موضوع حکمرانی آب زیرزمینی از صفر تا 100 (طبیعتاً پیشرفتهای فعلی) همراهی کند. بخش اول این کتاب، کلیات موضوع است و اگر کسی میخواهد با مفهوم حکمرانی آب زیرزمینی آشنا شود و از ظهور و تحولات آن و اصول کلیدی این موضوع مطلع شود میتواند از این بخش که در قالب چهار مقاله تنظیم شده، بهره ببرد. فصل اول این کتاب را که مطالعه میکردم، کاملاً به جامعیت ارائه مطلب ایمان آوردم. البته هنوز فرصت کافی برای مطالعه سایر فصول را نیافته ام اما علی الظاهر این کتاب خیرالموجودین است.
و اما بخش دوم کتاب...! موضوع این بخش تشریح مؤلفه های حکمرانی آب زیرزمینی است. عناوین مقالات این بخش حقیقتاً دلربا هستند و به نظرم جمع شدن این موضوعات در کنار هم در یک کتاب بسیار مفید خواهد بود. اولین مقاله این بخش به موضوع رهبری و عزم سیاسی می پردازد. دومین مقاله به اصول و چارچوبهای قانونی آب زیرزمینی پرداخته است. مقاله سوم به کنش جمعی و مسأله مشارکت، مقاله چهارم به ابزارهای اقتصادی و انگیزشی، مقاله پنجم به همکاری و حل تعارض، مقاله ششم به چالش داده، اطلاعات و دانش، مقاله هفتم به آموزش و ظرفیتسازی، مقاله هشتم نقش سیاسی جامعه و آگاهیرسانی به جامعه و آخرین مقاله آن به ارزیابی و پایش نظام حکمرانی آب زیرزمینی پرداخته است.
بخش سوم کتاب به ابعاد سیاستی و یکپارچهسازی در ابعاد سیاستی مرتبط با حکمرانی آب زیرزمینی میپردازد. در حقیقت مطالعه این بخش میتواند نشان دهد که جایگاه آب زیرزمینی در فضای کلی سیاست یک کشور کجاست و با چه مسائلی تقابل و تعامل دارد. موضوعات سیاستی مختلفی همچون فقرزدایی، برابری اجتماعی، سلامت، زنجیره آب-انرژی، کاربری اراضی، مصرف تلفیقی آب سطحی-زیرزمینی، تولید غذا، سیاست خارجی، سیاست مدیریت فضای زیرزمینی از مواردی هستند که در این بخش به آنها پرداخته شده است. باز هم تأکید دارم که این تقسیم بندی و جامعیت واقعاً بی نظیر است و باید به ادیتورهای این کتاب «احسنت» گفت.
بخش چهارم و پایانی این کتاب مشتمل بر هشت مقاله موردکاوی است، همان موضوع مورد علاقه مسؤولین و سیاستمداران! فصل اول این بخش به آبخوانی در استرالیا، فصل دوم به دشتهایی از هند، فصل سوم آن به اروپا، فصل چهارم به ایالات متحده، فصل پنجم به محدودهای در کشور افریقای جنوبی، فصل ششم به منطقه خاورمیانه و شمال افریقا، فصل هفتم به آبخوان فرامرزی گوارانی در شرق آمریکای جنوبی، و نهایتاً فصل هشتم به محدودههای شهری سائوپائولو و نیومکزیکو در امریکای لاتین، که به آب زیرزمینی بسیار وابسته هستند، میپردازد. به جرئت میتوانم بگویم این مجموعه از لحاظ گستردگی بی نظیر است. نمیدانم چقدر موفق شدم به شکل خلاصه نشان دهم که این کتاب چه «گنجی» است!
اما مقصودم از نوشتن این معرفی چیست؟! قطعاً هدفم فراتر از معرفی کتاب است. همانطور که مستحضر هستید، چالش آب زیرزمینی در کشورمان یک چالش و البته تهدید جدی است. آمار و ارقام تکه پاره از دشتهای ممنوعه و نشست زمین و مهاجرت و ... را شما بهتر از من میدانید. ما درگیر یک پارادوکس تلخ هستیم. از یک سو زمان زیادی از دست داده ایم و دشتهای بی جانمان بر روی دست وطن عزیزمان به حال احتضار درآمده اند و از سوی دیگر مبتلا به بیماری عجله های مخرب برای حل مسائل عمیق اجتماعی-سیاسی به روش اکسیری (یا به قول خودمانی "اینو بزنی توپ میشی!") هستیم. مدیر محترمی که مسؤولیتی را به تازگی پذیرفته میخواهد یک شبه ره صدساله رود و یادش میرود که کیست و کجاست. متأسفانه دانشگاهیان بدترند. بهتر است بنگریم به ادبیات علمی در موضوع حکمرانی آب زیرزمینی. چند نفر را داریم که تاکنون در این موضوع با جدیت و علاقه تحقیق کرده و قلم زده باشند؟ متأسفانه کسی را پیدا نمیکنیم. قحطی است.
حتماً از من میپرسید: «خوب که چه؟! همه ما این مسائل را میدانیم!» احسنت بر شما دوست عزیز که همه اینها را بهتر از من میدانید. اما من مقصودم روضه خوانی نبود. مقصودم تحریک شما برای شروع حرکتی نو است. پیشنهاد میکنم این کتاب را با هم بخوانیم و اگر لازم دانستیم آنرا با هم ترجمه کنیم. مدیران عزیز، دانشگاهیان عزیز، متخصصین گرامی، زمان گذاشتن بر روی یک کار گروهی برای درک و مفاهمه اصول اولیه از موضوع حکمرانی آب زیرزمینی بسیار با ارزشتر از صرف وقت برای جلسات مولد تصمیمات خلق الساعه و انجام پژوهشهای بی هدف است. ما هنوز در دانشگاه هایمان یک دستورکار اولیه برای چالش آب زیرزمینی در کشور تعیین نکردیم و فقط در بهترین حالت پیامهای عموماً بی اساس و کوته بینانه را در رسان ههای اجتماعی لایک میکنیم و برای یکدیگر میفرستیم. مشکل خود به خود حل نمیشود و البته بدون صرف انرژی و زمان نیز راه به جایی نخواهد برد. بیایید با هم این کتاب را نه به عنوان یک اکسیر، بلکه به عنوان یک نقطه شروع بخوانیم و بر روی آن با یکدیگر گفتگو کنیم. از من به شما نصیحت، از جستجو در اینترنت و برگزاری جلسات اداری، هیچ راهکاری برای حل مسأله آب زیرزمینی بیرون نخواهد آمد. برای اینکه بیشتر با دلیل این حرفم آشنا شوید شما را دعوت میکنم که ترجمه ای که از فصل 26 (برای دریافت ترجمه اینجا را کلیک کنید) همین کتاب پیرامون حکمرانی آب زیرزمینی در منطقه MENA انجام داده ام را مطالعه کنید. دنبال راهکارهای آماده نباشید. باور کنید راهکار حاضر آماده ای وجود ندارد و نه با ترجمه کتاب و مقاله، و نه با سرچ در اینترنت میتوان به تنهایی راهکار حل مسأله را یافت بلکه این مسأله نیازمند همفکری، گفتگو و یادگیری جمعی است.
منتظر پیامها و پیشنهاداتتان برای انجام این امر خداپسندانه هستم. آنها را به آدرس الکترونیکی ام j.mirnezami@outlook.com ارسال نمایید.
به امید همکاری
سیدجلال الدین میرنظامی
مدیر برنامه آب و توسعه
پژوهشکده سیاستگذاری علم، فناوری و صنعت دانشگاه صنعتی شریف
[1] اگر علاقه مند هستید تأکید میکنم که حتماً گزارش Managing the invisible: Understanding and Improving Groundwater Governance را مطالعه کنید؛ من از این گزارش بسیار آموخته ام.
[2] https://www.springer.com/gp/book/9783319235752