Sa
Sدکتری بیماری شناسی گیاهیبخش تحقيقات گياه‌پزشكي، مركز تحقيقات و آموزش كشاورزي و منابع طبيعي استان گلستان، سازمان تحقيقات،
آموزش و ترويج كشاورزي، گرگان، ايران
درس یکم: مقدمه
بر اساس آمار ارايهشده در فهرست بيماريهاي گندم (وب سايت انجمن بيماري شناسي گياهي آمريكا)، تاکنون 7 باکتری، 49 قارچ، 12 نماتد، 37 ویروس، یک مایکوپلاسما و یک گیاه انگل گلدار به عنوان بیمارگرهای گندم در دنیا گزارش شدهاند.
بر اساس آمار سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد (FAO) در سال 2005، خسارت وارد به گندم در اثر آفات، بیماریها و علفهای هرز در دنیا برابر 50 درصد محصول است که 19 درصد آن مربوط به بیماریها میباشد.
در کشور ما نیز تعدادی از این بیماریها، مشاهده شدهاند و استان گلستان، به عنوان یکی از قطبهای اصلی تولید گندم، به لحاظ شرایط مساعد آب و هوایی، دارای یکی از غنیترین فلورهای بیمارگرهای گیاهی میباشد. تاکنون در حدود 20 بیماری قارچی، باکتریایی، ویروسی و نماتدی از گندمزارهای استان گزارش شده است (آقاجانی، 1388ب).
تاثیر بیماریها بر رشد، نمو و عملکرد گندم
بیشتر بیماریهای برگی، پیری سه برگ بالای بوته را ایجاد کرده و در نتیجه کاهش عملکرد را سرعت می‌بخشند. سمپاشی با قارچ‌کش‌ها طی رشد گیاه، از کاهش سطح برگ سبز طی پرشدن دانه جلوگیری می‌کند. دو مرحلهی اساسی در فصل رویش گندم عبارتند از:
1- مرحلهی ساختمانی:
· رشد کنوپی: با بالا رفتن دما در اواخر زمستان، سرعت توسعهی کنوپی زیاد می‌شود و برگهای بزرگ بالای بوته ظاهر می‌شوند. بیشترین سطح سبز برگها و ساقه‌ها (که به عنوان شاخص سطح سبز (GAI) اندازه‌گیری می‌شود) در زمان خروج سنبله، درست قبل از شروع پرشدن دانه، فرا می‌رسد.
· تجمع ذخیره‌ی ساقه: طی توسعهی ساقه، کربوهیدراتهای محلول ذخیره‌شده، در ساقه تجمع حاصل می‌کنند.
انجام سمپاشی در زمانهای کلیدی T1 (GS32) و T2 (GS39)، پیشرفت بیماری را محدود کده و از برگهای بالایی در حال ظهور، محافظت می‌نماید؛ بنابراین فتوسنتز افزایش خواهد یافت (شکل 1).
2- مرحلهی تولید:
· پرشدن دانه: در این دوره‌ی 7-6 هفته‌ای، تا 80 درصد عملکرد از فتوسنتز تامین می‌شود. در روزهای آفتابی و صاف، عملکرد تا 200 کیلوگرم در هکتار در هر روز افزایش می‌یابد. در این مرحله، جابه‌جایی ذخایر ساقه، مسئول 20 درصد پرشدن دانه میباشد.
سمپاشی در زمان خروج کامل سنبله، می‌تواند به پیش‌گیری از حذف نقش برگها قبل از رسیدگی کمک نماید (شکل 1). در مناطقی که خطر وقوع بیماری بادزدگی فوزاریومی سنبله وجود دارد، سمپاشی باید در مرحلهی گلدهی گندم صورت پذیرد.
شکل 1- مراحل اصلی رشد و نمو گندم و تاثیر بیماریها بر آنها.
شکل 1- مراحل اصلی رشد و نمو گندم و تاثیر بیماریها بر آنها.
در این مرحله، برگ پرچم و سنبله تا 65 درصد در عملکرد محصول سهم دارند (شکل 2)، بنابراین محافظت آنها در برابر بیماریها و افزایش دوره‌ی سبز بودن آنها، نقش بسیار مهمی در افزایش عملکرد محصول خواهد داشت.
زمان سمپاشی
برای اطمینان از محافظت برگهای دارای نقش کلیدی در عملکرد (دو برگ انتهایی)، سمپاشی قارچ‌کش‌ها به جای این که بعد از رشد کامل آنها صورت پذیرد، بایستی در زمان ظهور برگها انجام شود. خروج کامل برگ 3 (دومین برگ زیر برگ پرچم) معمولاً در مرحلهی GS32 انجام می‌شود، اما این امر در مزارع مختلف متفاوت است. بنابراین، ظهور برگ بهترین راهنما برای تصمیم‌گیری درباره‌ی زمان سمپاشی است. با تمرین، می‌توان این مرحله را به آسانی تعیین نمود. مراحل رشد، عامل دوم برای تصمیم‌گیری را فراهم می‌نماید.
شکل 2- سهم لایههای مختلف برگ و سنبله در عملکرد گندم.
شکل 2- سهم لایههای مختلف برگ و سنبله در عملکرد گندم.
پنجرهی سمپاشی
پنجرهی سمپاشی، مدت زمانی است که انجام سمپاشی در آن می‌تواند موجب کنترل موثر بیماری گردد. این پنجره برای کنترل مناسب بیماری روی یک لایهی برگی خاص، نسبتاً کوتاه است. بهترین زمان سمپاشی، درست زمانی است که یک برگ به طور کامل باز شده است.
سمپاشی زودهنگام، وقتی که برگ کاملاً باز نشده، ناکارآمد بوده و به کنترل ضعیف بیماری در برگ منتهی می‌شود. سمپاشی خیلی دیر هم بدین معنی است که بیماری استقرار یافته و انجام آن به کنترل ضعیف بیماری می‌انجامد، به‌ویژه اگر از قارچ‌کشهای تماسی استفاده شود.
به‌طور کلی، زمانهای مناسب برای سمپاشی مزرعه‌ی گندم در برابر بیماریها، عبارت است از:
1- زمانهای اصلی:
· زمان T1: برگ 3 کاملاً باز شده
· زمان T2: باز شدن برگ پرچم (GS37)
سمپاشی در زمانهای T1 و T2 سبب کنترل موثر بیماری روی سه برگ انتهایی (که مهمترین برگها در پرشدن دانه می‌باشند) می‌شود (شکل 3).
2- زمانهای فرعی:
· زمان T0: معمولاً 4-2 هفته زودتر از T1. برای کنترل بیماریهای زیر، سمپاشی در زمان T0 را می‌توان در نظر گرفت:
· برای به تاخیر انداختن توسعهی Septoria tritici
· در مناطقی که سفیدک، زنگ زرد و زنگ قهوهای فعال هستند.
· هنگامی که لکه چشمی به سمپاشی زودهنگام نیاز دارد.
· زمان T3 (سمپاشی سنبله): برای کنترل بیماریهای سنبله و برگهای انتهایی بوته در ارقام حساس و تحت فشار بالای بیماری. در مناطق دارای خطر اپیدمی بیماری بادزدگی فوزاریومی سنبله، این زمان به مرحلهی گلدهی (anthesis) تغییر می‌کند.
شکل 3- زمانهای اصلی و فرعی سمپاشی در مراحل مختلف رشد گندم.
تاثیر زمان سمپاشی بر کنترل بیماری
برنامه‌ی سمپاشی ارایه شده، مربوط به کشورهای اروپایی (مثل انگلستان) است. فاصلهی بین زمان اصلی (یعنی T1 و T2) اهمیت زیادی دارد. اگر فاصلهی سم‌پاشیها بیش از سه هفته باشد، کنترل بیماری روی برگهای انتهایی بوته به‌خوبی انجام نخواهد شد، به‌ویژه وقتی که بیماریهای با چرخهی زندگی کوتاه (مثل زنگها یا سفیدک پودری) فعال باشند. جمع‌بندی زمانهای مختلف سمپاشی به شرح جدول زیر است:
زمان
مرحلهی رشدی
هدف
بیماریهای هدف
T0
قبل از ظهور برگ سوم
کاهش فشار بیماریها در T1 و T2
- کنترل سریع زنگ زرد
- کنترل زنگ قهوهای و سفیدک در صورت بالابودن خطر بیماری
- سپتوریوز برگ، لکه خرمایی
T1
ظهور برگ سوم
محافظت از برگ 3 و 4
سپتوریوز برگ، زنگها، سفیدک و لکه خرمایی
T2
ظهور برگ پرچم
مهمترین سمپاشی برای کنترل بیماریهای برگ پرچم (و برگ پایین آن که مسئول 65 درصد عملکرد هستند.)
سپتوریوز برگ، زنگها، سفیدک و لکه خرمایی
T3
سنبله
کنترل بیماریهای سنبله و دو برگ انتهایی بوته
- سپتوریوز سنبله
- بادزدگی فوزاریومی سنبله
- کپکهای دودهای
به‌عنوان یک جمع‌بندی برای شرایط کشور ایران می‌توان توجه به دو زمان اصلی را توصیه نمود. شرایط اقتصادی گندم‌کاران و قیمت گندم، در کنار شدت بیماریها بر انتخاب یک یا چند زمان سمپاشی تاثیر می‌گذارند؛ اما به‌طور کلی، در اکثر موارد، دو مرحله سمپاشی برای کنترل بیمای‌های مهم گندم کافی خواهد بود.
در صورت وجود بیماریهای خسارت‌زا در مزرعه، انجام سمپاشی در زمان T1 می‌تواند تضمین مناسبی برای سلامت برگهای ماقبل پرچم را ایجاد نماید؛ اما در صورت سلامت نسبی بوته‌ها، می‌توان سمپاشی را تا زمان T2 به تأخیر انداخت. پایش دقیق مزرعه بعد از T1 بسیار مهم است. سمپاشی در زمان T2، تضمین کننده‌ی حفظ سلامت برگ پرچم است و برای بسیاری از مزارع کفایت می‌کند؛ اما در صورت وجود خطر شیوع بیماریهای سنبله، به‌خصوص بادزدگی فوزاریومی، سمپاشی در زمان T3 نیز باید انجام گردد. در صورتی‌که نتایج پایش‌ها، به توصیه‌ی سمپاشی در زمانهای T1 و T2 ختم نشود (یعنی شدت بیماریهای برگی پایین باشد)، سمپاشی T3 تنها در صورت پیش‌بینی خطر وقوع بیماریهای سنبله پیشنهاد می‌شود که علاوه بر کنترل بیماریهای سنبله، بیماریهای برگی موجود در مزرعه را نیز کنترل خواهد نمود.