Испания

Испания ҳудудида одам қуйи палеолит ​​давридан яшайди. Леридадан Кадисгача бўлган ҳудудларда мақолитга оид қоятош суратлари кўп топилган. Мил. ав. 7-асрдан И нинг жанубий ва шарқий соҳил бўйлари финикияликлар ва юнонларни ўзлаштира бошлади. Мил. ав. 700-500 йилларда Ўрта денгиз соҳилида иберлар маданияти пайдо бўлди. Мил. ав. 5-3-асрларда Пиреней яримороли оркали келган келпиарнм иберлар билан қўшилади. Мил. ав. 3-асрнинг охирларида Испания ҳудуди Карфаген қўл остига ўтган эди. Мил. ав. 2-аср бошига келиб, римликлар карфагенликларни сиқиб чиқарди. Мил. ав. 197 йилда Рим ҳудудида 2 вилоят (Яқин Шарқ ва Яқин Шарқ Испания) жойлашган. Мил. 409 йил испанияликлар, свев ва вандаллар, 418 йилдан буён вестготлар кириб кела бошлади. 711-718 йилларда Пиреней ярим оролининг деярли ҳаммасини араблар босиб олиб, 756 йиллик мустақил давлат - Кордова амирлиги, 929 йилда эса Кордова халифалигини тузди. Кордовада суғориладиган деҳқончилик пайдо бўлди, ҳунармандчилик, савдосотиқ, фан ва маданият юксалди. 1031 йил халифалик бир неча амирликка бўлинган. 8-асрдан бошлаб маврлар кўл остида ерларни испанлар кай-тариб ола бошлаган (Реконкиста дав-ри). Кастилия ва Арагон қиролликлари вужудига келди (11-аср). 12-асрда дворянлар, руҳонийлар, шаҳарликлар ва юқори табақа деҳқонлардан иборат кортеслар пайдо бўлди. Улар қирол ҳокимиятини чеклаб қўйишди.

1479 йилда Ироқнинг Арандон ва Кастилия ороллари ўртасида тузилган (Фердинанд билан Арагонлик Иза-белланинг 1469 йилги никоҳи) И ягона давлатга айланди. 1480 йиллар мобайнида бутунлай қуролли ҳисоб-китоблар амалга оширилди, мавр ва яҳудийлар (асосан деҳқонлар, ҳунармандлар, савдогарлар) мамлакатдан қувилди. 1504 йил Испания ва Наполи қироллиги (Жанубий Италия) ва Сицилия қўшилди. Испания 1494-1559 йилларда Италияга қарши урушларда Шимолий ва Ўрта Италиянинг қатор эрларини босиб олди. Карл Ининг тахтга ўтириши (1516) билан Габсбурглар сулоласи ҳукм сура бошлади. Шу йили Испания қўшини олинди.

16-асрнинг 1-ярмида Испания Марказий ва Жанубий Американинг кўп қисмини, Филипп ИИ даврида Филиппин ороллари (1563-73) ни босиб олди ва Португалия (1581) ни ўзига қўшди. Карол В Габсбургнинг "Муқаддас Рим империяси" нинг қироли қироли Карл В номини олди. Шу пайтда И. Европанинг сиёсий реаксия марказига айланди. 1566 йиллик инқилоби бошланди. 1581 йил Бирлашган Қироллик Республикасининг ташкил этилиши билан Шимолий Нидерландия Испаниядан ажралиб чиқди. Испания 16-17-асрларда Англия билан урушиб, денгиздаги ма-вқейиданни йўқотди ("Енгилмас армада" - Испания қирувчи самолёти 1588 йилда ҳалокати бунга йўл очди). Ўн олтинчи йил уруши (1618-48), Франсия ва Буюк Британия (1648), Пиреней (1659), Аен (1668) ва Нимвеген (1678) Габсбургларнинг сўнгги вакили Карл ИИ вафоти (1700 йил) ва Европадаги уруш (1701-14) учун мероснинг меросига бағишланган Испания тахтига ўтиши билан бошланди. Натижада Испания, Италия, Жанубий Голландия ва Гибралтарда ерлардан ажралди. Карл ИИИ давр (1759-88) да маърифатли абсолютизмнинг ислоҳоти ўтказилди.

1808 йил Франсия испанияни босиб олишга киришди. Испан халқининг миллий ҳаракатга қарши босқинчиларга қарши биринчи испан инқилоби билан қўшилди (1808-14). Миллий озодлик урушлари бошланган Испанияда испан колонияларида озодлик ҳаракати (1810-26) бошланди. Натижада бир неча мустамла-калар мустақилликка эришди. Наполеон И зўр бериб, Бурбонлар тахтни қай-та эгаллаб, абсолютизмни тиклади. 1820-йил қиш кўтарилди, у инқилобга айланди. Инқилоб 1823 йили Муқаддас иттифоқ томонидан босиб олинган.

1834-43 йилларда ишчилар каракати авж этди ва утопик социализм гоялари тарқала бошлади. 1868 йилда бошланган инқилоб натижасида республика ўрнатилди (1873). Республика тарафдорлари орасида ҳамжиҳатлик йўқлиги туфайли демократик кучлар ғалаба қозонди, Бурбонлар сулоласи қайта тикланди (1874). Испания-Америка уруши (1898) Испания чемпионатида учраган, Кубада, Пуерторико, Гуам ва Филиппинда йўқолган, Испания монархияси за-ифлашди. Республика тарафдорлари фаоллашди ва ишчилар ҳаракати авж этди.л-жаҳон уруши йилларида И. бета-раф турди. 1921 йилда Испания қўшинлари Морокистондаги мағлубиятга учраб, монархия инқирози кучайди. Чўчиб қолган реаксия 1923 йил сентабрда ҳарбий хизматни бошлаш учун генерал М. Примо де Ривера ҳарбий ҳокимиятини ўрнатди.

Инқилоб бошланганидан кейин 14 сентабрда 1931 йилда республика эълон қилинди. 1936-39 йиллардаги миллий-инқилобий урушда демократик кучлар ғалаба қозонди, республика агдарилгач, Ф. Франкннинг фашистик диктатураси (1939-75) ўрнатилди. Республика давр қонунлари бекор қилинди, бошқа барча партияларнинг ташқарисида партиясидан ташқари Насафий И. фалангаси ҳам тарқатилди, инқилобчилар репрессия юзага келди, синфи касаба уюшмали тирастиб иуборилди, синфиясаси Ярим миллионга яқини испаний чет элга қочди.

Иккинчи жаҳон урушида Испания бетарафлик эълон қилган бўлса-да, Германия ва Италияга ёрдам берди, олдинга "зан-гори дивизацияси" ни юборди. 1959 йилда Франциянинг диктатурасига қарши миллий антифашистик фронтга қарши курашиш учун тинч йўл билан бошлади. Фашизмга қарши кучлар бирлашди. 1962 йилда Мюнхен (ГФР) да испанлар умумдемок-ратик конференсияси ўтказилди, 26 вилоятда Умумий иш ташлашлар бўлди, "вертикал синдикатлар" га қарамақарши ишчи комиссиялари (Касаба уюшмалари) тузилди. 1962-63 йиллардаги ижтимоий танглик диктатурами жузъий "озодлик бериш" сиўсатига мажбур бўлди, аммо у ўз мухолифат кучларини йўқотмади. 1971 йилда мухолифат кучлари биргаликда ҳаракат қилиш тўғрисида битим имзоладилар. 1975 йилда Ф. Франко вафотидан кейин қирол Хуан Карлос И давлат бошлиғи бўлди. 1976 йилдан бошлаб кўпчилик сиёсий партиялар ва касаба уюшмалари фаолияти бошланди. 1977 йилда Испания биринчи парламент сайловларидан сўнг 1936 йил бўлди. Унда 100 та партия ва 18 та коалиция иштирок этди.

Испания 1956 йилда Шимолий Марокаш, 1968 йилда Экваториал Гвинея, 1976 йилда Ғарбий Саҳрои Кабир каби колонияларни йўқотган. 1982, 1986, 1989 ва 1993 йилларда парламент сайловларида со-сиалистик ишчи партияси ғалаба қозонди. 1996 ва 2000 йилги сайловларда Халқ партияси нисбий кўпчилик овоз олиб, ҳукумат тузиш ҳуқуқини қўлга киритди.

Испания - 1955 йилдан БМТ аъзоси. Миллий байрами - 12 октябр - Испаниянинг Миллати Куни (1492 йил). Ўзбекистон Республикаси билан дипломатия муносабатлари 1992 йил 17 мартда ўрнатилди.