Germaniya
XX asrning 90-yilida jahon siyosiy kartasida birlashgan yagona Germaniya
davlati paydo bo‘ldi. Ta’kidlab o‘tish joizki, yagona Germaniyaning bozor
iqtisodiyotiga o‘tish yo‘li bizning mamlakatimizdagiga o‘xshab ketadi. Ayniqsa,
Germaniya Demokratik Respublikasida ta’lim tizimini isloh qilish bo‘yicha olib
borilayotgan ishlar ham bizning sharoitimizga to‘g‘ri keladi.
Germaniyaning hozirgi davr ta’lim tizimidagi asosiy muammolaridan biri
sifatida sobiq GDRdagi ta’limni bir xil milliy me’yorga solishga qaratilganligi bilan xarakterlanadi. Avvalambor shuni ta’kidlash joizki, Germaniyada ta’lim
davlat va jamiyat tomonidan ardoqlanayotgan soha hisoblanib, u mamlakatning
iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlar ichida kuchli oltilikka kirishiga imkon
bergan. Germaniya ta’lim tizimining tuzulishi quydagicha: Germaniyada ta’lim
tizimi: maktabgacha tarbiya tizimi Germaniya ta’lim tizimida ham muhim bosqich
hisoblanadi. Uning 100 yildan ortiq tarixi bor. Bolalar bog‘chalari ta’limning quyi
bosqichi hisoblansada, lekin u davlat tizimi tarkibiga kirmaydi. Bog‘chalarni
mablag‘ bilan ta’minlash turli jamoat tashkilotlari xayriya birlashmalari korxonalar
xususiy shaxslar diniy muassasalar zimmasidadir. Ota-onalar bolalar bog‘chalariga
o‘z farzandlarini tarbiyalanganliklari uchun ancha miqdorda pul to‘laydilar. 3
yoshdan 6 yoshgacha bolalarning 80%i bog‘chalarga qatnaydi. Germaniyada
odatda bolalar bog‘chada tushgacha tarbiyalanadilar. Kunning ikkinchi yarmida
esa uyda oilada bo‘ladilar. Germaniyada kuni uzaytirilgan bog‘chalar ham bor.
Majburiy ta’lim 6 yoshdan 18 yoshgacha bo‘lgan bolalarga tegishli. Bu
jarayon 12 yil davom etadi. Bundan 9 yillik (ba’zi joylarda 10 yil) to‘liqsiz
maktabda o‘qishni bitiradi. Keyin hunar-texnika bilim yurtida o‘qishni davom
ettiradi. Ta’lim davlat maktablarida bepul bo‘lib, maktab o‘quvchilarni o‘quv
qo‘llanma, darsliklar bilan ta’minlaydi. Xususiy maktablar ozroq. O‘qish 6
yoshdan boshlanib, 4 yil davom etadi (faqat Berlinda 6 yil). Boshlang‘ich
maktabdan so‘ng o‘quvchilar yo‘nalish bosqichidagi maktabga o‘tadilar. Bu yerda
5-6 sinf bosqichdagi yo‘nalish maktablarda maxsus dastur asosida o‘qiydilar.
Keyin navbatdagi maktab tipiga ko‘chadilar:
Bular: asosiy maxsus maktab real bilim yurtlari. Deyarli 30% bola asosiy
maktabga o‘tadi. 9 yoki 10 yillik o‘qish tugatilgandan keyin kasbiy tayyorgarlikka
o‘tiladi. Maxsus maktablarda nuqsonga ega bo‘lgan bolalar o‘qiydi. Real bilim
yurtlar asosiy maktab va yuqori maktab o‘rtasida turadi. Qoidaga ko‘ra bu yerda
o‘qish 6 yil davom etadi (5-13 sinfgacha) va to‘la ma’lumot berish bilan
tugallanadi. Bilim yurtini tugatganlar o‘rta maxsus o‘quv yurtiga yoki yuqori
bosqichdagi hunar-texnika maktabiga kirib o‘qish huquqiga ega bo‘ladi.
Germaniyada gimnaziyalar ham mavjud. Ular 5-13 sinflarni o‘z ichiga oladi. 11-13
sinflar oliy o‘quv yurtlariga tayyorlash vazifasini ham bajaradi.
Gimnaziyani bitirganlik haqidagi yetuklik attestati oliy o‘quv yurtida o‘qish
imkonini beradi. Germaniya ta’limi tizimida hunar ta’limi muhim ahamiyatga ega,
chunki yuqori malakali ishchilarga bo‘lgan talab kuchlidir. To‘liqsiz o‘rta
maktabni bitiruvchilarning (9-10 sinflar) 79% to‘liq o‘rta maktabni
bitiruvchilarning esa 20% hunar ta’limi tizimida bilim olishni davom ettiradilar.
Aksariyat hollarda o‘qish muddati 3-3,5 yilni tashkil etadi. O‘qish uch bosqichdan
iborat bo‘lib birinchi yili asosiy hunar ta’limi beriladi. Bunga o‘qitilayotgan
kasbga taalluqli maxsus fanlardan nazariy asoslash berilib yirik korxonalarda
amaliy mashg‘ulotlar o‘tkaziladi. Ikkinchi yil davomida maxsus hunar ta’limi
beriladi. O‘quvchining birinchi yildan ikkinchi yilga o‘tish sinov imtihonlari
o‘tkazilib, o‘qishni davom ettiruvchi yoshlar tanlab olinadi. Uchinchi yil davomida
maxsus hunar ta’limi yanada chuqurlashtirilib boriladi. Bitiruv imtihonlari maxsus
komissiya tomonidan qabul qilinadi. Komissiya a’zolari korxonalarning yetakchi mutaxassislari, federal yerlardagi sanoat palatasi hunarmandchilik palatasi
vakillaridan tashkil topadi. Hunar maktablarining diplomlari oliy o‘quv yurtlariga
kirish uchun huquq bermaydi. Buning uchun 1 yillik tayyorlov kurslarini tugatish
talab etiladi. O‘qishga qabul qilish imtihonsiz, ya’ni maktabni tugatganligi
to‘g‘risidagi hujjatga binoan amalga oshiriladi. Oliy maktab o‘z-o‘zini boshqarish
huquqiga ega. Oliy o‘quv yurtini shtatdagi rektor yoki bir necha yilga saylangan
Prezident boshqaradi. O‘z-o‘zini boshqarishda vazifalari aniq taqsimlab berilgan
bir necha guruhlar bosqichma-bosqich ishtiroki tamoyiliga amal qilinadi. Uning
tarkibiga professor-o‘qituvchilar, o‘qituvchilar, ilmiy xodimlar va boshqa xodimlar
kiradi. Talabalar o‘qishi erkin tashkil etilgan. Ko‘p sonli o‘quv bosqichlari bilan
birga o‘quv rejalari taklif etiladi. O‘qishga haq to‘lanmaydi. Agar talaba yoki
ularning ota-onalari oziq-ovqat xarajatlarini ko‘tara olmasa, o‘qish uchun
moliyaviy yordam ko‘rsatish to‘g‘risidaga federal qonunga ko‘ra ular moliyaviy
yordam oladilar. Bu yordamning yarmi stipendiyaga qo‘shib berilsa, ikkinchi
yarmi qarz tariqasida beriladi.
Mamlakatda ta’limni isloh qilish masalasi ko‘pdan buyon muhokama
qilinmoqda, bunda o‘quv jarayonini qisqartirish taklif qilinmoqda. Hozir
universitetlarda talabalar 7 yil o‘qiydi. Ular o‘qishga kirganlariga qadar
korxonalarda bir necha yil ishlashlari yoki bundesverda xizmat qilishni hisobga
olsak, talabalar haqiqiy mehnat faoliyatlarini ancha kech boshlayotganligini
tushunamiz. Shuni ta’kidlash lozimki, Germaniyadagi mavjud ta’lim o‘ziga xos
yo‘nalishga ega bo‘lgan juda murakkab tizim hisoblanadi.
Birinchi guruhga kiruvchi mamlakatlarda geografiya ta’limi asosiy tabiiy va iqtisodiy geografiya kurslaridan tashkil topgan . Shahar va qishloq joylaridagi barcha mamlakatlarda yagona o’quv rejasi asosida o’tkaziladi. Ikkinchi guruh mamlakatlarida geografiya bilimlari maxsus fanlar tarzida emas, balki integratsiya ( birikma) tarzida bo’lib, boshqa fanlar, kurslar tarkibiga qo’shilib ketgan. Bunda geografiyani chuqur o’rganishni xohlovchilar maxsus fakultativ mashg’ulotlar orqaligina o’z bilimlarini oshirishlari mumkin. Shu tufayli ham bu guruhdagi davlatlarda geografiya ta’limi bo’yicha yagona davlat rejasi yo’q. Har bir o’qituvchi maktab joylashgan sharoit nuqtai nazardan kelib chiqib, o’quv dasturini tuzishi mumkin. Masalan: AQSHda 1700 dan ortiq maktab okruglari mavjud bo’lib, ularning barchasi o’ziga xos bo’lgan geografiya ta’limi mavjud va bir - biriga o’xshamaydigan dasturlar bo’yicha ish yuritiladi. Ikkinchi guruh mamlakatlarida geografiya bilimlari maxsus fanlar tarzida emas, balki integratsiya ( birikma) tarzida bo’lib, boshqa fanlar, kurslar tarkibiga qo’shilib ketgan. Bunda geografiyani chuqur o’rganishni xohlovchilar maxsus fakultativ mashg’ulotlar orqaligina o’z bilimlarini oshirishlari mumkin. Shu tufayli ham bu guruhdagi davlatlarda geografiya ta’limi bo’yicha yagona davlat rejasi yo’q. Har bir o’qituvchi maktab joylashgan sharoit nuqtai nazardan kelib chiqib, o’quv dasturini tuzishi mumkin. Masalan: AQSHda 1700 dan ortiq maktab okruglari mavjud bo’lib, ularning barchasi o’ziga xos bo’lgan geografiya ta’limi mavjud va bir - biriga o’xshamaydigan dasturlar bo’yicha ish yuritiladi. Uchinchi guruh mamlakatlarda geografiya majburiy o’rganiladigan fanlar qatoriga kirmaydi va uni fakultativlar orqali o’rganish, asosiy o’rinni egallaydi. Umuman olganda Yevropa va Amerikaning rivojlangan mamlakatlarida barcha o’quvchilar uchun majburiy bo’lgan fanlar qatorida, xilma - xil murakkablikdagi fakultativ kurslar turi keng tarqaldi. Uchinchi guruh mamlakatlarda geografiya majburiy o’rganiladigan fanlar qatoriga kirmaydi va uni fakultativlar orqali o’rganish, asosiy o’rinni egallaydi. Umuman olganda Yevropa va Amerikaning rivojlangan mamlakatlarida barcha o’quvchilar uchun majburiy bo’lgan fanlar qatorida, xilma - xil murakkablikdagi fakultativ kurslar turi keng tarqaldi. Har bir bosqichda geografiya ta’limi o’ziga xos maqsadga ega. Masalan: birinchi bosqich maktabda geografiya ta’limining asosiy maqsadi, yaqin atrof- muhitni o’rganish, moddiy va ma’naviy boyliklarga nisbatan mehr-muhabbat ruhida tarbiyalashdan iborat. Ikkinchi bosqichda o’z mamlakatining xo’jalik hayotini o’rganish zarur kasblar haqida ma’lumotlar olish, ta’limiy ko’nikma va malakalarini shakllantirishdan iborat. Uchinchi bosqichdagi maktablarda insoniyatning global muammolarini va jahon xo’jaligini o’rganishdan iborat. Jahon tajribasida geografiya o’qitishning ahvoli muhim emas. Shu tufayli uni o’quvchilarga o’qitish bo’yicha ikki fikr tarafdorlarining fikri - o’quv rejalarda geografiyani mustaqil fan sifatida muntazam o’tishni amalga oshirish bo’lsa, ikkinchi yo’nalish tarafdorlari geografiyani boshqa o’quv fanlari bilan integratsiya ( birikma) tarzida qo’shib, o’tishni isbotlab berishga urinadilar. Har bir bosqichda geografiya ta’limi o’ziga xos maqsadga ega. Masalan: birinchi bosqich maktabda geografiya ta’limining asosiy maqsadi, yaqin atrof- muhitni o’rganish, moddiy va ma’naviy boyliklarga nisbatan mehr-muhabbat ruhida tarbiyalashdan iborat. Ikkinchi bosqichda o’z mamlakatining xo’jalik hayotini o’rganish zarur kasblar haqida ma’lumotlar olish, ta’limiy ko’nikma va malakalarini shakllantirishdan iborat. Uchinchi bosqichdagi maktablarda insoniyatning global muammolarini va jahon xo’jaligini o’rganishdan iborat. Jahon tajribasida geografiya o’qitishning ahvoli muhim emas. Shu tufayli uni o’quvchilarga o’qitish bo’yicha ikki fikr tarafdorlarining fikri - o’quv rejalarda geografiyani mustaqil fan sifatida muntazam o’tishni amalga oshirish bo’lsa, ikkinchi yo’nalish tarafdorlari geografiyani boshqa o’quv fanlari bilan integratsiya ( birikma) tarzida qo’shib, o’tishni isbotlab berishga urinadilar. Deyarli, barcha rivojlanayotgan va rivojlanmagan mamlakatlarda ekologik ma’lumotlar bilan o’quvchilarni tanishtirish geografiya dasturlarida yetarlicha o’rni egallagan. Maktablarda geografiya bo`yicha yagona dastur yo`q. Har bir o`lka o`z dasturi va darsliklariga ega. Germaniyada turli maktablar mavjud. Boshlang`ich asosiy gimnaziya. Birinchi guruh maktab barcha uchun majburiy hisoblanadi. O`quvchilar X sinfni tugatganidan keyin, xoxlovchilar yoki gimnaziya, hunar- texnika maktablariga, oliy o`quv yurtiga kirishi uchun tayyorgarlik ko’radilar. Gimnaziya maktablarida dastlabki geografik bilimlar bilan tanishish III-IV sinfdan boshlanadi. Chunki bu sinflarda vatanshunoslik fani o’rganiladi.Deyarli, barcha rivojlanayotgan va rivojlanmagan mamlakatlarda ekologik ma’lumotlar bilan o’quvchilarni tanishtirish geografiya dasturlarida yetarlicha o’rni egallagan. Maktablarda geografiya bo`yicha yagona dastur yo`q. Har bir o`lka o`z dasturi va darsliklariga ega. Germaniyada turli maktablar mavjud. Boshlang`ich asosiy gimnaziya. Birinchi guruh maktab barcha uchun majburiy hisoblanadi. O`quvchilar X sinfni tugatganidan keyin, xoxlovchilar yoki gimnaziya, hunar- texnika maktablariga, oliy o`quv yurtiga kirishi uchun tayyorgarlik ko’radilar. Gimnaziya maktablarida dastlabki geografik bilimlar bilan tanishish III-IV sinfdan boshlanadi. Chunki bu sinflarda vatanshunoslik fani o’rganiladi. Bundan tashqari geografik bilimlar qisman biologiya va tarix fanlari orqali ham beriladi. Germaniya maktablarida geografiya fan sifatida V sinfdan boshlab o`rganiladi. Bu sinfda asosan, o’lka geografiyasi o’qitiladi. Vatanga oid bo’lgan bilimlar to VIII sinfgacha beriladi. V-VIII sinflarda geografiyaga haftada 2 soat vaqt ajratiladi. Bu sinflarda Yevropadan tashqari mamlakatlar geografiyasi o`rganiladi. Topografiya va kortografiya asoslari bo`yicha ham bo`limlar beriladi. O`qituvchilar diqqatiga bir necha variantdagi darsliklar tavsiya etiladi. Bular quyidagi ko’rinishlarda aks etadi. Bundan tashqari geografik bilimlar qisman biologiya va tarix fanlari orqali ham beriladi. Germaniya maktablarida geografiya fan sifatida V sinfdan boshlab o`rganiladi. Bu sinfda asosan, o’lka geografiyasi o’qitiladi. Vatanga oid bo’lgan bilimlar to VIII sinfgacha beriladi. V-VIII sinflarda geografiyaga haftada 2 soat vaqt ajratiladi. Bu sinflarda Yevropadan tashqari mamlakatlar geografiyasi o`rganiladi. Topografiya va kortografiya asoslari bo`yicha ham bo`limlar beriladi. O`qituvchilar diqqatiga bir necha variantdagi darsliklar tavsiya etiladi. Bular quyidagi ko’rinishlarda aks etadi.“Mamlakatlar va xalqlar”, “Yer va inson “, “Yer bilimi” va hokazo. IX-X sinflarda geografiya mustaqil fan sifatida o’rganilmaydi, desa ham bo’ladi. Ayrim yerlardagi qiziquvchi o’quvchilar bilan Yevropa va Germaniya geografiyasi chuqur o’rganiladi. Keyingi paytlarda geografiya, tarix, sotsiologiya, iqtisod bilimlari birgalikda birlashgan kurslar orqali o`qitishga e’tibor kuchaymoqda. Gimnaziyada ayrim joylardagina geografiya qisman mustaqil fan sifatida o’qitiladi. Ba’zi geografik bilimlar birlashgan kurslar turkumidagi fanlar ham beriladi. Yuqori sinflarda geografiya fanlarida kompleks muammolarini o’rganishga ko’proq e’tibor beriladi. “Mamlakatlar va xalqlar”, “Yer va inson “, “Yer bilimi” va hokazo. IX-X sinflarda geografiya mustaqil fan sifatida o’rganilmaydi, desa ham bo’ladi. Ayrim yerlardagi qiziquvchi o’quvchilar bilan Yevropa va Germaniya geografiyasi chuqur o’rganiladi. Keyingi paytlarda geografiya, tarix, sotsiologiya, iqtisod bilimlari birgalikda birlashgan kurslar orqali o`qitishga e’tibor kuchaymoqda. Gimnaziyada ayrim joylardagina geografiya qisman mustaqil fan sifatida o’qitiladi. Ba’zi geografik bilimlar birlashgan kurslar turkumidagi fanlar ham beriladi. Yuqori sinflarda geografiya fanlarida kompleks muammolarini o’rganishga ko’proq e’tibor beriladi.
Geografiya o’quv dasturlari ko’pchilik davlatlarda bir xil bo’lib, mamlakatning tabiiy va iqtisodiy geografiyasini o’rganishga bag’ishlangan. Ko’pchilik mamlakatlar mustamlaka bo’lgan davrlarida o’z geografiyasiga nisbatan ko’proq mustamlakachi davlat geografiyasini o’rganar edilar. Hozirgi kunda ko’pchilik mamlakatlarda mustamlakachilik an’analari o’qitish mazmuni va mrtodlari saqlanib qolgan.Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, chet el davlatlari geografiya ta’limida o’qitishda eng ko’p qo’llaniladigan metodlar quyidagilar hisoblanadi:
Evristik metod-bunda e’tibor o’quvchilarni ko’proq mustaqil bilim olishga , kichik tadqiqotlar qilishga o’rgatishdan iborat . Kartinalar, turli xil hujjatlar, vositalar asosida mammoli savollar o’quvchilar diqqatiga havola etiladi. Bir- biriga bog’langan savollar asosida evristik suhbatlar o’tkazish keng tarqalgan. Ishlab chiqrish jarayonini, ekalogik muammolar, suhbatlar o’tkazish keng tarqalgan. Ishlab chiqarish jarayonini, ekologik muammolari turli o’yinlar asosida o’rganish.
Bunda o’quvchilar o’zlarini turli kompaniyalar prezidenti, biznesmenlar o’rniga qo’yib “ ish” bajaradilar. Bunday metod ko’proq AQSH, Buyuk Britaniya, Yangi zellandiya, G’arbiy Yevropa mamlakatlarida keng tarqalgan. Tarqatma kartochkalar metodida turli chizma jadvallar, kartalar o’quvchilar diqqatiga turlicha xatoliklarga yo’l qo’yilgan o’sha xatoliklarini mustaqil topishlari talab qilinadi. Matnlar, ya’ni javoblar to’g’ri- noto’g’ri tarzda aralashtirib berilishi ulardan to’g’rilarini raqamlar bilan belgilab ajratish keng tarqalgan metodlardan hisoblanadi.
Statistik manbalar bilan ishlash, kartografik qo’llanmalardan foydalanish, matematik modullashtirish keng tarqalgan o’qitish metodlari hisoblanadi. Ayniqsa diskussiya, rivojlangan kapitalistik mamlakatlar geografiya ta’limida keng tarqalgan.
nufuzli oliy taʼlim dargohlari ro‘yxatiga kiritilgan. O‘rta asrlardayoq ushbu universitetga kirish yevropalik aslzodalarning orzusi bo‘lgan. Germaniyaning moʻjazgina Geydelberg shahrida joylashgan mazkur universitetning nufuzi hozir ham baland. Bu yerdan Gegel, Yaspers kabi jahon tanigan olimlar, o‘nga yaqin Nobel mukofoti egalari yetishib chiqqan. Universitet yurisprudensiya, biologiya, kimyo, tibbiyot yo‘nalishlarida kuchli kadrlar tayyorlaydi. Bu yerda o‘qiydigan 25 ming talabaning 12 foizi xorijliklardir. Myunxendagi Lyudvig-Maksimillian universiteti Yevropani tibbiyot bo‘yicha yetuk mutaxassislar bilan taʼminlaydi. Besh asrlik tarixga ega bo‘lgan taʼlim maskanida ayni paytda 45 ming talaba tahsil oladi. Kasbiy oliy maktablar yoki institutlar olmon taʼlim tizimining o‘ziga xos bo‘g‘ini sifatida muhandis, iqtisodchi, dizayner, mashinasozlik, ishlab chiqarish, axborot texnologiyalari va sog‘liqni saqlash yo‘nalishlarida mutaxassislar yetkazib beradi. Maʼlumotlarga ko‘ra, Germaniyaning 370dan ortiq oliy taʼlim muassasalarida 2 millionga yaqin talaba, jumladan, 246 ming xorijlik tahsil olmoqda. Olmon yurti chet ellik talabalar soni bo‘yicha dunyoda AQSH va Buyuk Britaniyadan keyingi o‘rinda turadi.