NAI

"جایگاه امروز گفتمان بازرگان"

محمد توسلی  - دبیرکل نهضت آزادی ایران

@nehzatazadiiran

در آستانه چهلمین سالروز پیروزی انقلاب و در بیست و سومین سالگرد در گذشت زنده یاد مهندس مهدی بازرگان ضمن ارزیابی عملکرد چهار دهه گذشته عملکرد جمهوری اسلامی در عرصه های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی می توان به بسیاری از سوالات مطرح برای نسل جوان امروز در خصوص عملکرد مهندس بازرگان در دولت موقت و چالش های مدیریتی آن دوران و پیامد های اشغال سفارت آمریکا، هشت سال جنگ تحمیلی و به ویژه مواضع مهندس بازرگان پس از رخدادهای خرداد 60 و بسته شدن فضای سیاسی ایران و ... پاسخ داد. راقم این سطور مایل است در این فرصت کوتاه فقط به چند سوال کلیدی مطرح شده پاسخ دهد.

سوال نسل جوان امروز این است که « گفتمان بازرگان چه ویژگی داشته و آزادی چه جایگاهی در این گفتمان دارد و چرا دولت بازرگان نتوانست بیش از نه ماه دوام بیاورد، و راهبرد تلاش های او و یارنشان در نهضت آزادی ایران در دهه های بعد بر چه گفتمانی استوار بود و نهایتا چرا در یکی از آثار پایانی خود تصریح کرد که

« آخرت و خدا، هدف بعثت انبیاء» بوده ( مجموعه آثار جلد 17) و حکومت از «ناگفته‌های بعثت»  پیامبر است.  ( مجموعه آثار جلد 26 بازیابی ارزش ها)

بررسی حدود 300 اثر مهندس بازرگان که در 30 جلد مجموعه آثار آنمرحوم توسط بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان تدوین شده است نشان می‌دهد که « بازرگان یک فرد نیست. یک گفتمان است؛ در حوزه دین شناسی و کنش اجتماعی و سیاسی و یک راه حل است برای عبور از بحران های فراگیر جامعه امروز».   

یکی از مشکلات راهبردی جامعه ما فرهنگ استبدادی است که  مهندس بازرگان در طول بیش از 60 سال حيات فكري و سياسي خود به آن پرداخته و در هر دهه متناسب با شرایط بطور مستمر راهبرهای لازم را مطرح ساخته است. مدافعات مهندس بازرگان در دادگاه نظامي سال  43 که در مجمعه آثار 6 چاپ شده و در آن توضیح داده شده « چرا ما دچار استبداد شدیم و چرا با استبداد مخالفیم » می‌تواند زمینه‌های تاریخی و اجتماعی این معضل جامعه ما را برای علاقمندان به ویژه نسل جوان روشن سازد. مهندس بازرگان در دوران سلطه فرهنگ ماركسيسم بر ادبيات سياسي ايران در دهه‌های قبل از انقلاب و همچنين در سال‌هاي بعد از انقلاب که آزادی را «کالای لوکس» توصیف می کردند و برای آزادیخواهان طلب مرگ می کردند هيچگاه تاثیر نپذیرفت و انسجام انديشه سياسي خويش را حفظ کرد. در آموزه‌هاي قرآني اين خصوصیت را از ويژگي خاص مؤمنان راستين و اهل تقوي بر شمرده است كه صاحب «قول سديد» هستند.

مباني انديشه سياسي و گفتمان مهندس بازرگان، به‌طور مشخص درخصوص آزادي، حاكميت ملي (دموكراسي) و حقوق و كرامت انسان (حقوق بشر) و پيش از آن نفي استبداد، خودكامگي و اقتدارگرايي است.

مهندس بازرگان در اردیبهشت سال 40 به هنگام تاسیس نهضت آزادی گفت: «آن آزادي كه نهضت آزادي ايران به نام آن و به‌خاطر آن تأسيس شده تقليد از مغرب‌زمين نبود بلكه تبعيت از اسلام و قرآن بود ... در اعلاميه يا افتتاحيه تأسيس نهضت آزادي در سال 1340 گفته بوديم:

« اقتضاي اطاعت از خدا مبارزه با بندگي غير اوست و شرط سپاس ايزدي تحصيل آزادي براي بكار بستن آن از طريق حق و عدالت و خدمت است. ما بايد منزلت و مسئوليت خود را در جهان خلقت بشناسيم تا به رستگاري و پيروزي نائل شويم.» و سپس  اضافه  مي‌كنند : « ما آزادي بيان، اجازه اجتماع و دخالت معقول قانوني در امور كشور را به عنوان حقي الهي و مقدمه‌اي براي انجام وظيفه ديني، از دولتها مطالبه مي‌نمائيم و براي پاك كردن و پاك بودن جامعه است كه اصرار داريم آزادي باشد تا هر صاحب‌نظر و هر شاكي و ناراضي و ضعيف، يا مدافعين آنها، بتوانند بدون دغدغه خاطر، حرف خود را بگويند و حق خود را بخواهند.»

مهندس بازرگان و ياران او در طول چند دهه گذشته بخش عمده‌اي از تلاش و تكاپوي خويش را متوجه استبداد ـ به هرصورت و به هر نام ـ نموده‌اند. زيرا آزاديخواهي و استبدادزدائي را دو روي يك سكه مي‌دانند.

در غياب آزادي چيزي جز استبداد، ديكتاتوري يا اختناق و اسارت و هلاكت نخواهد بود. براين پايه مهندس بازرگان مي‌گفت: «گرفتن آزادي از انسان بزرگترين خيانت به سرنوشت او و اهانت به مقام و حيثيت انسان بوده و آدميزاد را به حيوانيت و بردگي سوق مي‌دهد.»

اگرچه مهندس بازرگان و ياران او به استبداد و مظاهر آن توجه بيشتر داشته و مبارزه با آن‌را در سطح بالا و مقدم به مبارزه با استعمار يا استيلاي خارجي مي‌دانند اما همواره استبداد و استيلا را دو دشمن آزادي و حاكميت ملي مي‌دانند زيرا با تأمين آزادي و حاكميت ملي (دموكراسي) است كه شكست آن دو حاصل مي‌شود.

حافظ و ضامن آزادي چيزي جز خود مردم يا حاكميت ملي ازطريق انتخابات آزاد و مراقبت مستمر مردم با انجام فريضه قرآني امر به معروف و نهي ‌از منكر  یعنی آگاهی بخشی نمي‌تواند باشد و در غير اين‌صورت همانگونه كه مولاي متقيان در نهج‌البلاغه فرموده‌اند اشرار بر جامعه مسلط خواهند شد و دعاها مستجاب و خواسته ها برآورده نمي‌شود.

براساس اين گفتمان آزادي و دموكراسي فرايندي است كه مردم بايد در طي آن بتدريج با تقويت نهادهاي مدني از جمله احزاب آن را بياموزند و رفتار فردي و اجتماعي خود را اصلاح كنند. به‌نظر مي‌رسد گفتمان غالب در جامعه امروز ما به‌رغم وجود طيف ديدگاههاي اجتماعي همين گفتمان و انديشه سياسي مهندس بازرگان يعني آزاديخواهي، و استقرار حاكميت ملي است تا تحقق عدالت و تأمين استقلال كشور امكان‌پذير گردد.  

در چارچوب چنین گفتمانی مهندس بازرگان و یاران او در نهضت آزادی ایران در راستای پیگیری مطالبات تاریخی ملت ایران در مدیریت انقلاب در داخل و خارج از کشور مشارکت کردند و در شرایط حساس سیاسی ایران در 15 بهمن ماه 57 برای تشکیل دولت موقت و اجرای برنامه تصریح شده در حکم انتصاب ایشان توسط رهبر فقید انقلاب با همکاری سایر نیروهای ملی و مسلمان برنامه دوران انتقال و استقرار نظام جدید را با درایت مدیریت کردند و در چارچوب چشم اندازی که آقای خمینی در مصاحبه‌ها و سخنرانی‌های خود در بام رسانه‌های جهانی در نوفل لوشاتو فرانسه برای جمهوری اسلامی تصویر کرده بودند انتخابات 12 فروردین را برگزار کردند و مردم با اکثریت قاطع با چنین چشم اندازی به جمهوری اسلامی رأی دادند.  اما جنگ قدرت و تداخل در مدیریت کشور و نقشی که طیف جریان چپ ایفاء کرد و بطور خلاصه  نقشی که عوامل نفوذی بیگانگانی که در اثر انقلاب منافع خود را از دست داده بودند و تحریکات آنان که با هدف بی ثبات کردن جامعه صورت می گرفت؛ فضایی به وجود آمده بود که دیگر ادامه خدمات دولت موقت امکان پذیر نبود. به همین علت در طول سال 58 حد اقل دو بار استعفای خود را به شورای انقلاب تسلیم کردند و قرار بود با ادغام دولت موقت و شورای انقلاب از تداخل ها جلوگیری بعمل آید. اما بعد از اشغال سفارت آمریکا و فضای سیاسی که پس از بازگشت مهندس بازرگان و همراهان ایشان دکتر چمران و دکتر یزدی از سفر الجزایر، به ویژه در رسانه ها، به وجود آمد که اجبارا دولت موقت استعفای خود را تسلیم رهبر انقلاب کرد و با تمهیداتی که در صدا و سیما تدارک شده بود و متن استعفا قبل از پذیرش آن منتشر شد؛ استعفای دولت موقت ضمن تشکر از خدمات و تایید مراتب دیانت و صداقت آنان پذیرفته شد. نسل جوان امروز برای آگاهی از درد دل مهندس بازرگان و نکات تاریخی که در آن مقطع مطرح بود  شایسته است آخرین گزارش مصاحبه تصویری ایشان را که در سال های اخیر در فضای مجازی منتشر شده با دقت بررسی کنند و به این سوال پاسخ دهند: چرا مهندس بازرگان پذیرش این استعفا را «عروسی دوم» خود توصیف می کند؟

آن چه امروز برای نسل جوان آموزنده است این الگوی رفتاری مهندس بازرگان و یاران ایشان بعد از پذیرش استعفاست. منش و خط مشی مهندس بازرگان و یاران ایشان در نهضت آزادی همواره نگاه جامعه محور بوده نه قدرت محور. اگر نتوانستند به گفتمان خودشان در درون قدرت عمل کنند به راهبرد خود در عرصه عمومی جامعه برگشتند و به رسالت آگاهی بخشی خود ادامه دادند و منفعل نشدند. مهندس بازرگان باز هم در شورای انقلاب حضور پیدا کرد و صحنه را ترک نکرد. آن چه برایشان در آن مقطع مهم بود زمینه سازی راهبردی برای ایستادگی در مقابل انحرافات از قانون و آرمان های تاریخی ملت ایران بود که در چارچوب بینش و منش راهبردی خود در کنگره تیر ماه 1359  نهضت آزادی ایران انجام شد. به رغم فضای ملتهب و جنگ قدرت که نهایتا به خشونت های خرداد 60 انجامید؛ اما مهندس بازرگان و یاران ایشان در مصوبات آن کنگره تصریح کردند که راه حل «مبارزه قانونی، مسالمت آمیز و علنی» است. بر همین منش در قریب چهار دهه گذشته به رغم تحمل هزینه های سنگین در دهه های بعد به ویژه در دهه شصت ایستادگی و عمل کرده اند و پیامد آن فراهم شدن زمینه های رشد جنبش اجتماعی ایران در اواسط دهه هفتاد است که مردم با آگاهی به نامزد محافظه کاران « نه بزرگ» گفتند و با اعتراض به برنامه توسعه سیاسی آقای خاتمی بیش از بیست ملیون رأی دادند. با تداوم همین گفتمان اصلاحات در سال های 92، 94 و 96 ملت ما با آگاهی و هوشمندی عمل کرده و به رغم رخداد های سال جاری و بحران هایی که مدیریت کشور با آن روبروست گفتمان بازرگان می تواند راهکار خروج از این بحران ها باشد.

بخشی از گفتمان مهندس بازرگان که عمدتا در آثار دهه شصت و سال های پایانی عمر آن زنده یاد متمرکز بوده کار عمیق فرهنگی و اجتماعی و تبیین مبانی قرآنی انحرافاتی است که بعد از انقلاب رخ داده است و چکیده آن‌ها در دو اثر «آخرت و خدا، هدف بعثت انبیاء» و «نا گفته های بعثت» آمده است. بطور خلاصه همان طور که در آیه 25 سوره حدید تصریح شده رسالت همه انبیاء از جمله پیامبر اسلام که خداوند تمام ابزارهای آگاهی بخشی ( کتاب و میزان) را در اختیار آن ها قرار داده برای این هدف بوده که مردم ( شهروندان) اقامه قسط و عدالت کنند نه پیامبران و نه حتی انحصارا مومنین. بر پایه این آموزه‌های قرآنی و گفتمان بازرگان که به اختصار به آن اشاره شد جایگاه طبیعی نهاد دین و روحانیت در جایگاه نهاد های مدنی چون همه پیامبران و پیشوایان دینی حضور در عرصه عمومی و آگاهی بخشی است و مدیریت جامعه همان گونه که به وضوح در اصول فصل پنجم قانون اساسی «حاکمیت ملت» از جمله اصل 56 تصریح شده است به عهده شهروندان واگذار شده است.

منبع: هفته نامه صدا- 14 بهمن 96

@nehzatazadiiran