Хитой учун уруш Син маъмуриятининг ҳукумат ва сиёсатида коррупциянинг юқори даражасини очиб берди. Син саройи Беиян флоти учун замонавий кемаларга катта миқдорда сармоя киритган бўлсада, Синнинг институционал заифлиги самарали денгиз ҳарбий кучларини ривожлантиришга имкон бермади. Анъанага кўра, Хитой Японияга Хитой маданий муҳитининг бўйсунувчи қисми сифатида қараган. Хитой XIX асрда Европа давлатлари томонидан мағлубиятга учраган эди, аммо Осиё давлати қўлидаги мағлубият аччиқ руҳий зарба бўлди. Ксенофобик кайфият ва исёнлар кучайиб борди, бу беш йилдан кейин боксчилар қўзғолони билан якунланади. Манчжурия халқи Биринчи Хитой-Япония уруши ва Боксчилар қўзғолони давридаги жангларда катта вайронгарчиликлар ҳамда урушлар пайтида катта қурбонлар берди. Кейин Пекин ва Хитойнинг шимоли-шарқий қисми оғир азоб-уқубат ва қийинчиликларга дучор бўлди.
Боксчилар
Япония ўз олдига қўйган мақсадига эришди ва Хитойнинг Кореяга таъсирини тугатди, аммо молиявий товон пулини ошириш эвазига Лядун ярим оролидан (Порт Артур) воз кечишга мажбур бўлди. Европа давлатлари, айниқса Россия, шартноманинг бошқа бандларига эътироз билдирмадилар, аммо улар учун Япония Порт Артурни қўлга киритмаслиги керак эди, чунки улар дунёнинг бу қисмида ўз манфаатларига эга эдилар. Россия Германия ва Францияни Японияга дипломатик босим ўтказишга қўшилишга кўндирди, бунинг натижасида 1895 йил 23 - апрелда уч карра босим содир бўлди.
Корея ўзини Корея империяси деб ва Син империясидан мустақиллигини эълон қилди. 1894-1896 йилларда Япония ҳомийлигидаги Габо ислоҳотлари Кореяни ўзгартирди. Қонуний қулдорлик барча кўринишларда бекор қилинди, янбан табақаси барча махсус имтиёзлардан маҳрум бўлди; қонун тенглиги эълон қилинди; ижтимоий келиб чиқиши шароитида имкониятлар тенглиги ўрнатилди, ёш болалар никоҳи бекор қилинди; Ҳангил тили давлат ҳужжатларида қўлланилиши керак эди, мактабларда Корея тарихи ўқитилди, Хитой тақвими Григориан календарига алмаштирилди, таълим соҳалари кенгайтирилди, янги дарсликлар ёзилди.
Габо Ислоҳотларнинг қабул қилиниши тасвирланган расм.
Япония Хитойнинг Кореяга таъсирини йўқ қилишга муваффақ бўлган бўлсада, Россия дастлабки бу ҳолатдан фойда кўргандек туюлди. 1895 йилда россияпараст амалдор Корея қиролини рус дипломатик корпусига олиб чиқишга уринди ва кейинроқ иккинчи уриниш муваффақиятга эришди. Шундай қилиб, қирол бир йил давомида Сеулдаги рус дипломатик корпусидан бошқарувни амалга оширди. 1894 йилда Японияга берилган Сеул-Инчхон темир йўлини қуриш бўйича концессия бекор қилинди ва Россияга берилди. Рус қўриқчилари подшоҳни рус дипломатик корпуси ҳудудидан чиққанидан кейин ҳам унинг саройида қўриқлашди.
1898 йилда Россия Ляодун ярим оролида 25 йиллик ижара шартномасини имзолади ва Порт Артурда ҳарбий денгиз базасини қуришга киришди. Гарчи бу японларни ғазаблантирган бўлсада, улар Манчжуриядан кўра Кореядаги рус босқинидан кўпроқ ташвишланарди. Франция, Германия, Англия каби бошқа давлатлар Хитойдаги вазиятдан фойдаланиб, таназзулга юз тутаётган Син сулоласи ҳисобига ерлар, портлар ва савдо имтиёзларини қўлга киритдилар. Синдаони Германия, Гуанчжоуни Франция, Вейхайвей ва Янги ҳудудларни эса Англия таъсир доирасига ўтган.
Хитойнинг Европа давлатлари ва Япония томонидан бўлиниши. 1890 йиллардаги француз карикатураси
Биринчи Хитой-Япония урушидан кейинги йилларда Россия ва Япония ўртасидаги таранглик кучаяди. Боксчилар қўзғолони даврида қўзғолонни бостириш учун саккизта халқаро қўшин юборилди; Россия бу кучлар таркибида Манчжурияга қўшин киритди. Боксчилар ҳаракати бостирилгандан сўнг, Россия ҳукумати ҳудудни бўшатишга рози бўлди. Бироқ, 1903 йилга келиб, у Манчжуриядаги кучларининг сонини кўпайтирди.
Рус отлиқлари боксчилар отрядига ҳужум қилиши
Икки давлат ўртасидаги (1901–1904) тегишли таъсир доираларини ўзаро тан олишни ўрнатиш бўйича олиб борилган музокаралар (Россия Манчжурия устидан ва Япония Корея устидан) руслар томонидан бир неча марта ва атайлаб тўхтатиб қўйилди. Уларнинг ушбу масалада ҳеч қандай муроса қилмаслик сиёсатлари ўзларини қудратларига жуда қаттиқ ишонганликлари билан боғлиқ эди. Улар, шунингдек, Япония Европа давлатига қарши урушга кирмаслигига ишонишди. Россия Узоқ Шарқдаги манфаатларини янада кенгайтириш учун Манчжуриядан трамплин сифатида фойдаланиш ниятида эди. 1903 йилда рус аскарлари Ёнгнампода қалъа қуришни бошладилар, аммо Япония норозиликларидан сўнг қурилиш тўхтаб қолди.
1902 йилда Япония Англия билан иттифоқ тузди, унинг шартларига кўра, агар Япония Узоқ Шарқда уруш бошласа ва учинчи давлат Японияга қарши курашга кирса, Англия японларга ёрдамга келиши керак эди. Бу Германия ёки Франциянинг Россияга қарши келажакдаги ҳар қандай урушга ҳарбий аралашувига йўл қўймаслик учун эҳтиёткорлик чораси эди. Япония уни Порт Артурдан маҳрум қилган “Учлик ҳужуми”ни такрорланишига йўл қўймасликка ҳаракат қилди. Британиянинг Япония билан иттифоққа қўшилиш сабаблари рус экспанциясининг Тинч океани ҳудудига тарқалишини олдини олиш, Англиянинг бошқа ҳудудларга эътиборини кучайтириш ва Тинч океанида кучли денгиз иттифоқчисига эга бўлиш эди.
Япония ва Россия ўртасидаги кескинликнинг кучайиши Россиянинг муросага келишни истамаслиги ва Кореянинг Россия ҳукмронлиги остига тушиши ва шу тариқа Япония манфаатларига зид келиши натижасидир. Охир-оқибат, Япония чора кўришга мажбур бўлди. Бу 1904-05 йиллардаги рус-япон урушига олиб келадиган ҳал қилувчи омил ва катализатор бўлади.
Рус-япон урушининг бошланиши ҳақидаги рус плакати, 1904. Япония императори ва унинг айёр хайрихоҳлари: Жон Булл ва Сем амаки
Рус - Япон уруши
Рус-япон уруши (японча: Nichiro sensō) Япония империяси билан Россия империяси ўртасида бўлиб ўтган. 1904 ва 1905 йилларда Манчжурия ва Кореядаги таъсир доираларини кенгайтириш масаласи асосий сабаблардан ҳисобланган. Ҳарбий амалиётлар асосан Ляодун ярим оролида ва Жанубий Манчжуриядаги Мукденда, Сариқ денгиз ва Япон денгизларида бўлган.
Россия денгиз флоти учун ҳам, денгиз савдоси учун ҳам Тинч океанида илиқ сув портига эгалик қилишга интилди. 1897 йилдан Хитойнинг Син сулоласи томонидан Россияга ижарага берилган Ляодун провинциясидаги денгиз базаси Порт Артур йил давомида фаолият кўрсата олиши муҳим эди.
Россия XVI асрда Иван Грозний ҳукмронлиги давридан бошлаб Уралдан шарққа, Сибир ва Узоқ Шарқда экспанционистик сиёсат олиб борди. 1895 йилда Биринчи Хитой-Япония уруши тугаганидан сўнг Япония Россиянинг босқинчилик юришлари Корея ва Манчжурияда таъсир доирасини ўрнатиш режаларига халақит беришидан чўчимоқда эди. Россияни рақиб сифатида кўрган Япония, Корея империясини Япониянинг таъсир доираси сифатида тан олиш эвазига Манчжуриядаги рус ҳукмронлигини тан олишни таклиф қилди. Россия бу таклифни рад этди ва 39-параллелдан шимолда Россия ва Япония ўртасида нейтрал буфер зонасини ташкил этишни талаб қилди. Япония императорлик ҳукумати буни қуруқликдан Осиёга қараб ўз ҳудудларини кенгайиш режаларига тўсқинлик қилиш деб билди ва урушга киришди. 1904 йилда музокаралар муваффақиятсиз якунланганидан сўнг, Япония императорлик денгиз флоти 9 февралда Порт-Артурда (Хитой) Россиянинг Шарқий флотига кутилмаган ҳужум қилиб, ҳарбий ҳаракатлар бошлади.
Порт Артурдаги рус эскадрони
Подшоҳ Николай II ҳужум ҳақидаги хабардан ҳайратда қолди. У Япониянинг расмий декларациясиз уруш ҳаракатини амалга оширишига ишонолмади ва вазирлари томонидан японлар жанг қилмаслигига ишонтирди. Британия элчихонасининг биринчи котиби Сесил Спринг Райснинг сўзларига кўра, ҳужум содир бўлганида, бу подшоҳни "бунга ишонмас ҳолатда" қолдирди.
Саккиз кундан кейин Россия Японияга уруш эълон қилди. Япония бунга жавобан Россия ҳам 1808 йилда уруш эълон қилмасдан Швецияга ҳужум қилганига ишора қилди.
Подшоҳ Николай ИИ Рус-япон уруши бошланганлигини эълон қилгани. «Нива» журнали
1904 йил 8 февралга ўтар кечаси адмирал Того Хейхачиро бошчилигидаги япон флоти Порт Артурда рус кемаларига кутилмаган ҳужуми билан урушни бошлади. Ҳужум Россиянинг Узоқ Шарқдаги энг оғир жанговар кемалари бўлган «Сесаревич» ва «Ретвизан»га ҳамда 6600 тонналик ҳимояланган Паллада крейсерига катта зарар етказди. Ушбу ҳужумлар эртаси куни эрталаб тарихга Порт Артур жанги деб номланган ҳарбий ҳаракатлар билан давом этди. Кейин бир қатор қатъий бўлмаган денгиз жанглари содир бўлди, бунда Адмирал Того рус флотига муваффақиятли ҳужум қила олмади, чунки у портнинг қирғоқ батареялари билан ҳимояланган эди Порт-Артур жангининг ҳақиқий жанги қатъий бўлмаган бўлсада, дастлабки ҳужумлар урушнинг истиқболига ишонган Россияга даҳшатли руҳий таъсир кўрсатди. Руслар портда кутиб турган пайтда японлар ташаббусни қўлга олишган эди.
Того Хейхачиро
Тайёрлади: Имомов Хуршид / Marhamah Study буюртмаси асосида!
