آشنایی با صنعت غذای کشور
مهسا کریمیاننسب| انجمن علمی مدیریت صنعتی دانشگاه علامه طباطبائی▫️صنعت غذای ایران، یکی از قدیمیترین صنایع کشور است که به طور تاریخی عمدتا توسط بخشخصوصی اداره میشود و به همین علت نسبت به صنایع دیگر که بیشتر دولتی هستند، از درجه رقابتپذیری بالاتری برخوردار است. صنایع فعال در این حوزه خود را به جدیدترین تکنولوژیهای روز دنیا برای رقابت سختتر با رقبا مجهز ساختهاند.
🔻اشتغالزایی با ارزش افزوده بالا توسط این صنعت
▫️آخرین آمار منتشر شدهی مرکز آمار ایران از کارگاههای صنعتی فعال کشور در سال ۱۳۹۴، گویای آن است که تعداد ۲ هزار و ۵۴۰ کارگاه صنعتی غذایی با ۱۰ نفر کارکن و بیشتر، در کشور فعال هستند که ارزش افزودهای معادل ۱۴۴ هزار میلیارد ریالی را برای اقتصاد ایران رقم زدهاند که بیش از ۱۲ درصد از ارزش افزوده کل بخش صنعت را به خود اختصاص داده است.
▫️صنایعی چون تولید روغن و چربی حیوانی و نباتی خوراکی، تولید فرآوردههای لبنی، تولید آرد، غلات و حبوبات، عملآوری و حفاظتِ میوهها و سبزیها از فساد، تولید قند و شکر و تولید نان، شیرینی و بیسکویت، در میان صنایع غذایی دیگر، با بیشترین ارزش افزوده در آن قرار دارند.
▫️تعداد شاغلان صنایع غذایی ایران نیز از ۱۶۶ هزار نفر در سال ۱۳۸۵، با رشد چشمگیر ۳۰درصدی، به بیش از ۲۱۶هزار نفر در سال ۹۴ رسیده است؛ این درحالی است که تعداد افراد شاغل در کل بخش صنعت ایران، در این دوره، با رشد ۱۸درصدی مواجه بوده است.
▫️آمارها نشاندهنده آن هستند که بیشترین سهم اشتغال در میان حوزههای مختلف صنایع غذایی کشور، به تولید فرآوردههای لبنی اختصاص دارد؛ به طوری که این صنایع سهم بیش از ۴۸هزار نفری در ایجاد اشتغال صنعت غذای کشور ایفا کردهاند. صنایع قند و شکر، تولید نان، شیرینی، بیسکویت و کیک، عملآوری و حفاظت میوه و سبزیها از فساد، کشتار دام و طیور، صنایع آرد، تولید روغنها و چربیهای حیوانی و نباتی و عملآوری و حفاظت از گوشت و فرآوردههای گوشتی نیز به ترتیب در رتبههای بعدی ایجاد اشتغال در صنعت غذای ایران قرار دارند.
▫️صنایع غذایی ایران، ۱۷درصد از اشتغال بخش صنعت را به خود اختصاص داده است که قطعا با در نظر گرفتن زنجیرههای کشاورزی، حمل موادغذایی، توزیع و بازار، این سهم افزایش خواهد یافت. اما تعداد کارگاههای فعال در صنایع غذایی کشور، مانند تعداد کارگاههای کل صنعت، در دوره ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۴، با کاهش مواجه شده و از ۲ هزار و ۶۸۲ کارگاه صنعتی به ۲ هزار و ۵۴۰ کارگاه رسیده است.
🔻رشد ۲/۵ برابری صادرات در این صنعت
▫️با وجود ظرفیتهای خالیِ بالا، صنایع غذایی ایران در سالهای گذشته توانسته است رشد قابلتوجهی را در صادرات تجربه کند؛ به طوری که ارزش صادرات این صنعت از یک میلیارد و ۲۴ میلیون دلار، در سال ۱۳۸۷، با رشدی ۱۷۵درصدی، به ۲میلیارد و ۸۲۴ میلیون دلار، در سال ۱۳۹۶، صعود کرده که گویای افزایش بیش از ۲/۵ برابری ارزش صادرات محصولات این صنعت است.
▫️نگاهی به آمارهای صادراتی گمرک ایران، نشاندهنده آن است که فرآوردههای لبنی، شیرینی و شکلات و بیسکویت، ربگوجهفرنگی، زعفران، آبمیوه و کنسانتره، خوراک دام، طیور و آبزیان و ماکارونی، اغلب عمدهترین محصولات صادراتی صنعت غذای ایران در طول این دوره بوده است.
▫️محصولات صنایع غذایی ایران به بیش از ۱۲۰ کشور جهان صادر میشوند که کشورهای همسایه، آسیای میانه، حوزه خلیجفارس و کشورهای اروپایی چون اسپانیا، آلمان و لهستان، از عمده مقاصد صادراتی محصولات این صنعت هستند.
اما نکته قابلتوجه اینجا است که طبق آخرین آمار، بیش از نیمی از صادرات محصولات کشاورزی و غذایی کشور به کشورهای عراق، افغانستان و اماراتمتحدهعربی صورت میگیرد که نشاندهنده عدم موفقیت صنعت غذای ایران در گرفتن سهم بالاتر از بازار سایر کشورها و تمرکز بیش از اندازه بر بازارهای کشورهای همسایه است که پیشبینی میشود با توجه به بازگشت شرایط تحریمی به کشور، همچنان شاهد ادامه تمرکز بر بازار کشورهای همسایه باشیم.
▫️اما در زمینه واردات، با توجه به سیاستهای در پیش گرفتهشده از سوی دولت، واردات محصولات غذایی کشور، عمدتا به کالاهای اساسی که تولید داخلی آنها، کفایت نیاز و مصرف داخلی را نمیدهد، محدود شده است؛ به طوری که محصولاتی چون برنج، ذرت دامی، لوبیای سویا، گوشت، جو، کنجاله سویا و روغن نباتی در میان اقلام عمده وارداتی غذایی هستند که پس از بازگشت تحریمهای اقتصادی، به واردات آنها دلار دولتی ۴۲۰۰تومانی تعلق گرفته است.
▫️طبق آخرین تحلیل مرکز ملی مطالعات راهبردی اتاق بازرگانی ایران از آمار واردات محصولات کشاورزی و غذایی کشور، در سال ۹۷، بالغ بر ۲۰ میلیون و ۴۸۵ هزار تن محصولات کشاورزی و صنایع غذایی به ارزش ۱۰ میلیارد و ۸۴۱ میلیون دلار به کشور وارد شده که ۲۵ درصد واردات کشور را به خود اختصاص داده است. نکته اینجاست که بیش از ۹۰ درصد از ارزش واردات موادغذایی کشور به کالاهای اساسی ذرت، برنج، کنجاله دانههای روغنی، روغن نباتی، دانه سویا، جو و انواع میوهها اختصاص داشته است. البته دولت ارز دولتی را برای واردات کالاهایی چون گوشت قرمز، کره، حبوبات و چای حذف کرده و این کالاها با ارز نیمایی به کشور وارد شوند.
🔻چالشهای تحریم برای صنعت غذا
▫️شاید بتوان اولین و مهمترین اثر تورم بر صنعت غذای ایران را کاهش تقاضای محصولات این صنعت در پی افزایش تورم و کاهش قدرت خرید مردم برشمرد که تولیدکنندگان را ناگزیر از کاهش حاشیه سود خود برای حفظ بازارهای داخلی میسازد.
▫️چالشهای مربوط به استفاده از خدمات بانکی بینالمللی، همچون اعتبارات اسنادی و گشایش اعتبار نیز از دیگر مشکلات فعالان صنعت غذا در دوران تحریمهای اقتصادی است که واردات مواد اولیه، ماشینآلات و تجهیزات تولید را با مشکل مواجه کرده است؛ چراکه فروشندگانی که حاضر به انجام مبادلات با تولیدکنندگان داخلی هستند، از فروش مدتدار اجتناب کرده که این موضوع، تولیدکنندگان را با مشکل نقدینگی مواجه کرده است.
▫️افزایش هزینه حمل مواد اولیه و تجهیزات تولید نیز از دیگر چالشهای پیش روی تولیدکنندگان صنعت غذا در دوران تحریمها است که افزایش بیش از پیش هزینههای تولید را در پی دارد؛ چراکه شرکتهای کشتیرانی که در این شرایط حاضر به حمل محمولههای غذایی به بنادر کشور هستند، مبالغ بالاتری را از تامینکنندگان طلب میکنند.
▫️یکی دیگر از مهمترین چالشهای فعالان صنعت غذای ایران در دوران تحریمها، به مشکلات و موانع تامین ارز باز میگردد؛ بخشنامههای پیدرپی ارزی، از تغییرات متعدد در لیست کالاهای مشمول ارز دولتی گرفته تا بخشنامه لزوم پرداخت مابهالتفاوت نرخ ارز برای ترخیص کالاها از گمرکات کشور که در نهایت به رسوب محصولات غذایی و در معرض فساد قرار گرفتن آنها در انبارهای گمرکات منجر شد و همچنین ایجاد سامانه نیما و پروسه طولانی تامین ارز در این سامانه، به چالش اصلی تولیدکنندگان برای تامین مواد اولیه تولیدی بدل شده است؛ بخشنامههای پیدرپی که قدرت تصمیمگیری را حتی برای دوره زمانی کوتاهمدت از این فعالان اقتصادی سلب کرده است.
▫️بیثباتی قیمت مواد اولیه تولیدی، به علت عدم امکان بسته شدن قراردادهای بلندمدت خرید کالا نیز از جمله مواردی است که به نوسانات قیمتی مواد اولیه مورد نیاز تولیدکنندگان دامن زده است؛ چراکه فروشندگان در شرایط تحریمی به معاملات نقدی تمایل دارند.
🔻تغییرات صنعت غذا تا سال ۲۰۳۰
▫️در بین مناطق مختلف جهان، آسیا و اقیانوسیه بیشترین مصرف در این حوزه را طی سالهای آینده خواهد داشت.
▫️بر اساس گزارشی که از سوی معاونت بررسیهای اقتصادی اتاق بازرگانی تهران به نقل از یورومانیتور تهیه شده، پیشبینی میشود جمعیت جهان تا سال ۲۰۳۰ به حدود ۸/۴ میلیارد نفر افزایش یابد. انتظار میرود به دلیل رشد جمعیتی، تقاضا برای مواد غذایی بستهبندی شده و نوشیدنیها تا سال ۲۰۳۰ افزایش یابد. علاوه بر این، پیشبینی میشود که جمعیت شهری بین سالهای ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۳، میانگین نرخ رشد سالانه ۱/۷درصدی را تجربه کند که از نرخ رشد یک درصدی جمعیت کل در دوره مشابه، بیشتر است. این رشد جمعیتی بیش از هر چیز، تقاضا برای مواد غذایی و آشامیدنی بستهبندی شده را افزایش میدهد.
▫️باتوجه به اینکه رشد تولید ناخالص داخلی، با میانگین نرخ رشد سالانه ۲/۸درصدی بین سالهای ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۳، بیشتر از رشد جمعیت کل بوده است، پیشبینی میشود که مخارج کل مصرفکننده برای غذا و آشامیدنی از ۸/۵ درصد به ۸/۹ درصد تولید ناخالص داخلی در سال ۲۰۳۰ برسد؛ این اتفاق با افزایش گرایش افراد به سمت سبک زندگی راحت همراه بوده است.
▫️در عین حال، تغییر بیسابقه از زندگی روستایی به شهری، بزرگترین تغییر جمعیتی در جهان بوده که رفتارهای مصرفی جهان را تحت تاثیر قرار داده است. به نظر میرسد عمده مصرفکنندگان آینده، افرادی جوان، شهرنشین و ساکن مناطق جنوب صحرای آفریقا، آسیا و اقیانوسیه یا آمریکای لاتین باشند. این گروه جمعیتی با توجه به افزایش قدرت خرید و تمایل به سمت سبک غذا و آشامیدنی غربی، راحت و با تهیه آسان، سریعترین رشد مصرف را تجربه خواهند کرد و بیشترین سهم از رشد ارزش فروش غذا و آشامیدنی را به خود نسبت خواهند داد.