Япония империяси (японча: rāngīngān, Dai Nippon Teikoku ёки Dai Nihon Teikoku), шунингдек, Япония империяси, Япония императорлиги деб ҳам аталади. Меидзи ҳукмронлигидан кейин вужудга келган япон миллий давлати бўлган. 1910 йил 29 - августдан 1945 йил 2 - сентябргача у найчи (Япон архипелаги ва 1943 йилдан кейинги Карафуто) ва гайчи (Корея, Тайван, Квантун ижарага олинган ҳудуди ва 1943 йилгача Карафуто)ни бошқарган. Жанубий денгизлар мандати Япония бошқаруви остидаги Миллатлар Лигаси назоратидаги ягона Японияга қарам ҳудуд эди. Иккинчи Жаҳон урушининг якуний босқичларида, Япониянинг бошқа иттифоқчилари билан бир қаторда мағлуб бўлиши билан, ғалаба қозонган иттифоқчиларнинг Потсдам декларациясига мувофиқ Япониянинг таслим бўлиш тўғрисидаги расмий ҳужжати чиқарилди ва кейинчалик Япониянинг амалдаги ҳудуди ҳозирги архипелаг даражасида жуда қисқарди.
1907 йилда Император Меидзи (Такаги Хайсуи томонидан 1914 йилги портретнинг оқ - қора версияси)
Босин уруши ва Шёгунликдан (ҳарбий ҳукмдор) императорга ҳокимият ўтганидан кейин фукоку кйōҳеи ва шокусан кōгйō шиорлари остида Япония кенг кўламли саноатлаштириш ва милитаризация даврини бошдан кечирди. Ҳозирги кунга қадар модернизация жараёни дунёдаги энг тез суръатларга эга бўлганлиги эътироф этилади. Бу жиҳатларнинг барчаси Япониянинг Биринчи Хитой-Япония уруши, Боксчилар қўзғолони, Рус-Япон уруши ва Биринчи жаҳон урушидан кейин қудратли давлат сифатида шаклланишига ёрдам берди. 1920 йиллардаги иқтисодий ва сиёсий нотинчликлар, жумладан Буюк Депрессия, милитаризм, миллий тикланиш ва тоталитаризмнинг кучайишини ўз ичига олган эди. Бу мафкуравий ўзгариш охир-оқибат Япониянинг фашистлар Германияси ва фашистик Италия билан Германия бошчилигида иттифоққа қўшилиши ва Осиё-Тинч океанининг катта қисмини босиб олиши билан якунланди. Бу даврда япон армияси кўплаб ваҳшийликларни, жумладан, Нанкин қирғинини ҳам амалга оширди.
Нанкиндаги қирғин. Дарё қирғоғи япония армияси томонидан қатл этилган хитойликларнинг жасадлари билан тўлиб-тошган.
Япония императорлик қуролли кучлари дастлаб Иккинчи Хитой-Япония уруши ва Тинч океани уруши даврида йирик ҳарбий муваффақиятларга эришди. Бироқ, 1942 йилдан бошлаб, айниқса Иттифоқчиларнинг Мидвей ҳудуди ва Гвадал каналдаги кескин ҳужумларидан сўнг, Япония Қўшма Штатларга қарши мудофаа позициясини эгаллашга мажбур бўлди. Америка бошчилигидаги оролларга ҳужум ҳарбий операциялари натижасида кейинги уч йил ичида Япониянинг Океания оролларидаги кўплаб мулкларидан маҳрум бўлишига олиб келди. Охир-оқибат, америкалик ҳарбийлар Иводзима ва Окинава оролларини эгаллаб, Япония материкини ҳимоясиз ва муҳим денгиз мудофаа кучларисиз қолдирди. 1945 йил августига келиб, Иттифоқчиларнинг материк Японияга бостириб кириши учун режалар ишлаб чиқилган эди, аммо Япония Қўшма Штатлар ва Совет Иттифоқининг ғалабали юриши олдида таслим бўлганидан сўнг, Хиросима ва Нагасакига иккита атом бомбасини ташлаганидан сўнг кейин тўхтатилди. Бу ҳужум давомида Совет Иттифоқи Япониянинг шимолий ҳудудларига бостириб кирди. Тинч океани уруши расман 1945 йил 2 сентябрда якунига етди, бу Японияни Иттифоқчилар томонидан босиб олинишига олиб келди. Бу даврда Америка ҳарбий қўмондони Дуглас Макартур мамлакатни бошқарган. 1947 йилда Иттифоқчиларнинг саъй-ҳаракатлари билан Япониянинг янги конституцияси қабул қилинди, бу эса Япония империясини расман тугатди ва ҳозирги Японияни шаклланишига асос бўлди. Бу даврда Япония императорлик қуролли кучлари тугатилиб, ўрнига ҳозирги Япония мудофаа кучлари ташкил этилди. Иттифоқчилар босқини остида қайта қуриш 1952 йилгача давом этди ва замонавий Япония конституциявий монархиясини мустаҳкамлади.
Хиросима (чапда) ва Нагасаки (ўнгда) га отилган атом бомбалари
1854 йилда Метю Перри (Америка ҳарбий қўмондони) Японияга келганида қабул қилинган Канагава конвенциясига кўра, Эдо шёгунлик даври (сакоку ден шюгунлик даврини назарда тутишган) тугади. Ундан сўнг Япония тарихидаги янги давр Бакуматсу деб номланувчи давр бошланди.
Кейинги йилларда ташқи савдо ва ўзаро алоқалар ўсди; Токугава сёгунати ва Ғарб давлатлари ўртасида тижорат шартномалари имзоланди. Кўп жиҳатдан бу тенгсиз шартномаларнинг ҳақоратли шартлари туфайли сёгунат тез орада ички зиддиятларга дуч келди, бу эса радикал йўналишдаги sonnō jōi ("Императорни ҳурмат қилинг, варварларни қувиб чиқаринг") га шиори остидаги ҳаракатни вужудга келишига туртки берди.
1863 йил март ойида император "варварларни қувиб чиқариш тўғрисида буйруқ" чиқарди. Гарчи сёгунат тартибни амалга ошириш ниятида бўлмаса ҳам, у сёгунатнинг ўзига ва Япониядаги чет элликларга қарши ҳужумларга туртки бўлди. 1862 йилдаги Намамуги воқеаси инглиз Чарлз Леннокс Ричардсоннинг Сатсума шаҳридан самурайлар гуруҳи томонидан ўлдирилишига олиб келди. Британияликлар товон пулини талаб қилишди, аммо бу талаб рад этилди. Тўловни Ундиришга уринаётганда, Британия денгиз флоти Кагосима шаҳри яқинидаги қирғоқ қўриқчи қўшинлари томонидан ўққа тутилди. Улар 1863 йилда Кагосима портини бомбардимон қилиш билан жавоб беришди. Токугава ҳукумати Ричардсоннинг ўлими учун товон тўлашга рози бўлди. Симоносекидаги хорижий кемаларнинг ўққа тутилиши ва хорижий мулкка қилинган ҳужумлар 1864 йилда Симоносекини кўп миллатли кучлар томонидан бомбардимон қилинишига олиб келди. Тёсу клани Кинмон ҳодисаси деб номланувчи муваффақиятсиз давлат тўнтаришини амалга оширишга уриниб кўрди. Сатсума-Тёсу иттифоқи 1866 йилда Токугавани ағдариш учун саъй-ҳаракатларини бирлаштириш учун ташкил этилган. 1867 йил бошида император Комей чечакдан вафот этди ва унинг ўрнига унинг ўғли валиаҳд шаҳзода Мутсухито (Мейдзи) тайинланди.
19-асрда содир бўлган воқеа тасвирланган япон ёғочдан ясалган босма. Марказда: Чарлз Леннокс Ричардсон
1867 йил 9 ноябрда Токугава Ёшинобу ўз лавозимидан ва император хизматидан истеъфога чиқди ва император буйруқларини “бажариш учун восита бўлишга” рози бўлди. Ушбу ҳодиса Токугава шёгунлигининг тугатилишига олиб келди. Бироқ, Ёшинобунинг истеъфоси ҳукуматнинг энг юқори даражасида номинал бўшлиқни юзага келтирган бўлсада, унинг давлат аппарати ўз фаолиятида давом этди. Бундан ташқари, шёгун ҳукумати, хусусан, Токугава оиласи ривожланаётган сиёсий тузумнинг нуфузли кучи бўлиб қолди ва кўплаб ижро этувчи ҳокимиятларни сақлаб қолди.
1868 йил 3 январда Сатсума-Чошу кучлари Киотодаги император саройини эгаллаб олишди ва эртаси куни ўн беш ёшли император Меижи ўзи тўлиқ ҳокимиятни бошқаришини эълон қилди. Гарчи император маслаҳат йиғилишининг аксарияти суд томонидан тўғридан-тўғри бошқарувнинг расмий декларациясидан мамнун бўлиб, Токугава билан давомли ҳамкорликни қўллаб-қувватлаган бўлсада, Сатсума уруғининг раҳбари Сайго Такамори мажлисга шогун унвонини бекор қилиш билан таҳдид қилди ва Ёшинобу ерларининг мусодара қилиниши ҳақида буйруқ берди.
Токугава Ёшинобу
1868 йил 17 январда Ёшинобу "Қайта тикланиш – Реставрация тўғрисидаги фармон билан боғлиқлик жойи йўқлигини ва бу фармонни бекор қилиш керак эканлигини" маълум қилди. Ёшинобу 24 январь куни Сатсума ва Тёсу кучлари томонидан босиб олинган Киотога ҳужум тайёрлашга қарор қилди. Бу қарорга унинг Токугаванинг асосий қароргоҳи бўлган Эдо қалъасига ўт қўйилишидан бошлаб, Эдодаги бир қатор ҳужумлари ҳақида хабар топганлиги сабаб бўлган.
Бошин уруши
Бошин уруши (Бошин Сенсō) 1868 йил январидан 1869 йил майгача бўлган даврда бўлиб ўтди. Жануб ва ғарбий мулклардаги самурайлар иттифоқи ва сарой амалдорлари энди ёш император Меидзи билан ҳамкорлик қила бошладилар. Мейдзи икки юз йиллик ҳукмронлик тарихига эга Токугава шёгунати тарқатиб юбориш ҳақида фармон берди. Токугава Ёшинобу Киотодаги император саройини эгаллаш учун ҳарбий юриш бошлади. Аммо нисбатан янги император иттифоқи томонига кўплаб ҳудудлар ҳукмдорлари ўтиб кета бошлашди. Тоба-Фусими жанги ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлди. Унда Тёсу, Тоса ва Сатсуманинг бирлашган қўшини Токугава кучларини мағлуб этди. Кейин Шогунат тарафдорларини таъқиб қилина бошланди. Эдо император кучларига таслим бўлди ва кейин Ёшинобу ҳам таслим бўлди. Ёсинобу император Меидзи томонидан барча бошқарув ҳуқуқларидан маҳрум қилинди ва Япониянинг аксарият қисми император бошқарувини қабул қилди.
