...
Маълумки, ер юзида турли туман тирик организмлар яшайди ва уларнинг ҳар бири ўзига хос хусусиятга эга бўлиб, биотсенозда ўз ўрнига эга , Буларнинг орасида микроорганизмларнинг аҳамияти беқиёсдир. Уларнинг хилма-хиллиги, яшаш тарзи ва фаолияти ўрганилганда жуда кўплаб хусусиятларга эга эканлиги аниқланган.Жумладан, ўсимликларни энг муҳим ҳисобланган азот ёки фосфор билан таъминлаш қобилияти мавжуд. Ўсимлик илдизларида ҳаводаги молекуляр азотни биологик азот (биоазот)га айлантириб бера оладиган жуда кўплаб бактериялар яшайди. Улар умумий ном билан азот ўзлаштирувчи бактериялар деб номланади. Тупроқда бу бактериялар қанчалик кўп бўлса тупроқ шунчалик унумдор, ҳосилдорлик шунчалик юқори бўлади. Азот тўпловчи микроорганизмлар, азотофиксаторлар – атмосферадаги молекуляр азотни ўзлаштирувчи ва уни органик бирикмаларга ўтказувчи микроорганизмлар дуккакли ўсимликлар билан симбиоз ҳаёт кечирувчи - Рҳисобиум туркумига мансуб бактериялар киради Дуккакли ўсимликлар илдизида тугунак ҳосил қилувчи актиномитсетлар ҳам азот тўпловчи микроорганизмлар ҳисобланади. Баъзи азот тўпловчи бактериялар айрим тропик ўсимликлар барги тўқималарида ўсимликлар барги тугунаклар ҳосил қилиб ривожланади Тупроқда ва сув ҳавзаларида эркин яшовчи спорали анаероб бактерия — клостридиум, аероб шароитда яшовчи микроорганизм — азотобактер, олигонитрофениллар,(азотсиз озиқа муҳитида яшовчи бактериялар) ҳам азот тўпловчи фаол микроорганизмларга киради .Азот тўпловчи микроорганизмлар табиатда азотнинг айланишида , хусусан ўсимликни ўзлаштира олиши мумкин бўлган азот билан таъминлашда, яъни атмосфера азотине ўсимликлар фойдаланадиган кўринишга келтиришда катта аҳамиятга эга. Азотфиксаторлардан энг муҳимлардан бири - азотобактердир Азотобактер бактерияларнинг бир тури бўлиб улар тупроқда яшайдилар ва газли азотни эрийдиган шаклга айлантира олишади, бу фақат ўсимликлар томонидан ассимиляция қилиниши мумкин. Ушбу бактериялар турли шароитларда яшашга мослашган бўлиб улар нейтрал ва гидроксидли тупроқларда яшайдилар. Уларнинг Поляр ҳудудларнинг тупроқларининг экстремал шароитларида, Арктика ва Антарктика ҳудудларидан ҳам мавжудлиги аниқланган . Улар тоза сув ҳавзаларида ва шўр сувли ботқоқларда яшайдилар. Ва, албатта, азотфиксациядаги мустақиллигига қарамасдан, улар ҳали ҳам ўсимликлар билан симбиотик алоқани ҳосил қилади ва рисосфарада яшайди. Қизиғи шундаки, азотобактерлар учун кислород хавфли ва заҳарли ҳисобланади Фаол нафас олиш жараёнида кислород тўпланган ҳолда, уларнинг танасини заҳарлаш ўрнига энергиянинг бир қисмини сарфлайди.. Бундан ташқари, азотобактерлар муҳим нитрогеназни кислород таъсиридан ҳимоя қилувчи махсус протеинга эга. Азотобактерлар Табиатда кенг тарқалган аероб микроорганизмлар бўлган азотобактер; одатда катта, баъзан бироз чўзилган, сферик бактериялар шаклида. Азотобактер- эркин атмосфера азотини ассимиляция қилиш қобилиятига эга. Азотни ассимиляция қилувчи анаероб бактериялардан фарқли ўлароқ, углеводларни ёки уларга яқин моддаларни талаб қиладиган ёғли ферментация Азотобактер кўплаб органик моддаларни ва бошқа нарсалар қаторида мураккаб органик моддаларни парчалаш маҳсулотлари орасида топилган оддий бирикмалардан фойдаланишга қодир. Органик моддаларнинг ассимиляция қилинадиган азотга нисбатан иқтисодий сарфланиши туфайли Азотобактер табиатдаги азот айланишида муҳим рол ўйнайди, атмосфера азотлари туфайли азотли бирикмалар билан тупроқни бойитади. Азотобактер фақат кислотали ва камбағал оҳак ва фосфорик кислота тупроқларида топилмайди. Бу тупроқларнинг оҳактош ва фосфорли ўғитларга таъсирини аниқлаш учун баъзи усулларга асосланади. Бошқа ушбу маҳсулот аммиак бўлиб, маълум шароитларда аниқланиши мумкин.Азотобактерлар ўсимлик турида қатъий назар атмосфера эркин азотини аниқлаш қибилияти билан характерланади.Шунинг учун хам табуатда азотнинг айланишида катта рол ўйнайди Азотобактернинг табиатдан азотни яхшироқ ассимилияция қилиши учун маълум бир шароитлар талаб этилади,Ушбу шароитларнинг энг муҳимлари;Атроф муҳитнинг реаксияси-неттрал,яхши ҳаво кириши,органик моддаларнинг мавжудлиги,Эрувчан минерал калций тузлари,фосфор ва калий,этарли тупроқ намлиги .Қулай шароит бўлганда бу микроорганизм гертарига 40-50 кг азот тўплаши мумкин Шу билан бирга Азотобактер ўсимликни ўсишини тезлаштирадиган ва бошқа фойдали микроорганизмларни фаолиятини кучайтирадиган моддаларни синтезлайди. Азотобактернинг ривожланиши ва азотни мустаҳкамлаш асосан фосфор муҳитида мавжудлигига боғлиқ. Фосфор манбаи органик ва минерал фосфорли бирикмалар сифатида хизмат қилиши мумкин. Азотобактернинг фосфорга нисбатан юқори сезувчанлиги фосфорли ўғитларда тупроқ эҳтиёжини аниқлашнинг микробиологик усулини ишлаб чиқишга имкон берди. Соф буғдой экинларидаги азотобактерларнинг сони нўхатнинг соф экинларига қараганда анча паст. Аралаш экинларда азотобактернинг кучи фақат нўхат 40 ва 50 кг/га экиладиган аралашмаларда бир неча марта кўпаяди. нўхат экишнинг юқори даражаси билан-60 кг/га азотобактер миқдори камаяди , бу эҳтимол азотобактер ва нодул бактерияларнинг карбонгидрат озиқланиши шартларига боғлиқ Шундай қилиб, тажрибанинг иккита версиясида ҳаво азотини аниқлаш кучаяди ва ўсимликларнинг азот озиқланиши яхшиланади. Ҳарорат билан боғлиқ равишда, азотобактер одатда мезофил организм бўлиб , 25-30 °С атрофида оптимум ривожланиши бўлади.. Азотобактер фаолиятига ҳароратининг пасайиши таъсир этмайди. Шунинг учун қишда ҳам Шимолий кенгликларда тупроқдаги ҳужайралар сони сезиларли даражада камаймайди Афсуски, азотобактернинг тупроқда фаол равишда кўпайиши ва унинг кўп қиррали фазилатларини намоён қилиш қобилияти тупроқдаги осонгина мавжуд бўлган органик моддаларнинг етишмаслиги ва атроф-муҳит шароитларига микроорганизмларнинг юқори талаблари туфайли жуда чекланган. Шунинг учун азотобактернинг огоҳлантирувчи таъсири фақат унумдор тупроқларда намоён бўлади. Тупроқда Азотобактер ўсиши учун қулай шарт шароитлар мавжуд бўлса, у яхши ривожланади ва шароитлар ноқулай бўлса, унинг ўсиши ва ривожланиши секинлашади. Азотобактернинг калтсийга, шунингдек, фосфорга нисбатан юқори сезувчанлиги оҳакнинг тупроқ эҳтиёжини аниқлаш учун ишлатилади Азотобактернинг ривожланишига катта таъсир тупроқ намлиги билан боғлиқ. Азотобактер ҳужайралари замбуруғ ва актиномисет ҳужайраларига қараганда камроқ озмотик босимга эга; намликка бўлган эҳтиёж юқори ўсимликларнинг эҳтиёжларига ўхшаш. Азотобактер тоза сув ҳавзаларида, лойларда, сув остида қолган гуруч майдонларида, канализация, кучли намланган тупроқларда, сув ҳавзаларида ва сув омборларида сув ўсимликларида кенг тарқалган. Бу унинг юқори даражадаги ҳидрофиллигини кўрсатади. Азотобактернинг тупроқ шаклларининг намлигига бўлган юқори эҳтиёжга асосланиб, баъзи денгиз ва тупроқли Азотобактер турларининг аждодлари кенг тарқалган бўлиши мумкин деб тахмин қилинади.Азотобактер метаболизмасида калтсий муҳим рол ўйнайди. Ушбу элемент азотобактерга молекуляр ва аммоний азот билан озиқлантиришда керак. Ўртадаги калтсий етишмовчилиги ҳужайраларнинг кучли вакуолизациясига ва уларнинг шишишига олиб келади.
ХУЛОСА
Хулоса қилиб айтганда азотни аниқлаш табиатдаги азот айланишида катта рол ўйнайди. Азотни аниқлаш азотнинг энг муҳим манбаи бўлиб, Азотобактер жинсининг вакиллари тупроқнинг азот айланишида муҳим рол ўйнайди ва молекуляр азотни аниқлайди. Шунингдек, жинснинг вакиллари айрим биологик фаол моддаларни, шу жумладан айрим фитохормонларни, масалан, ауксинни синтез қилади, шу билан ўсимликларнинг ўсиши ва ривожланишини рағбатлантиради, ўсимлик ўсишининг биологик стимулятори бўлиб, ўсимлик ўсиши учун зарур бўлган омилларни синтез қилади. Жинснинг эхополисаккаридлари тупроқдаги оғир металларни сафарбар қилишга ёрдам беради, бу эса кадмий, симоб ва қўрғошин каби оғир металлар билан ифлосланган тупроқларни ўз-ўзини тозалашга ёрдам беради. Азотобактер жинсининг айрим вакиллари,баъзи хлорли ароматик бирикмаларнинг биодеградациясига қодир- илгари ишлатилган инсектитсид, фунгисид ва ҳербисид, мутагеник ва кансероген таъсирга эга ва ксенобиотик ва полютант хоссасига эга
