...

Боғларда тупроқнинг унумдорлигини доимо яхшилаб борилиши керак. Дарахтларга тўғри шакл бериш ва қирқиш билан бирга тупроққа етарли даражада органик ва минерал ўғитлар солиб туриш, ерга ўз вақтида ва юқори сифатли ишлов бериш, ўсимлик ва меваларни зараркунандалар ҳамда касалликлардан сақлаш, йилнинг ҳамма фаслида тупроқни етарли намликда бўлишини таъминлаш ишларига алоҳида эътибор бериш лозим. Ҳосил бераётган боғларда келгуси йил ҳосили пухта замин яратишнинг асосий тартиби – бу ерни баҳорда (ҳеч нарса экмай) яхши ўғитлаб, шудгорлаб қўйишдир. Шу билан бирга органик ўғитларни кўпи билан ҳар 3 йилда бир маротаба чиринди сифатида гектарига 20–25 тоннадан солиш керак. Бундай ўғитлар етишмаса 2–3 йилда бир маротаба қатор ораларига сидерат экинлар экилади. Уларни сентябрь ойи охирида экиб, гуллаш пайтида – май ойининг бошларида ерга ҳайдаб юборилади. Кўк поянинг тупроқ остига яхши тушиши учун экин ер ҳайдалиши олдидан КИР-1,5 ротацион ўриш машинаси билан майдалаб чиқилади.

Ҳар йили кузги шудгор ўрнига ноябрь ойида 15–17 см чуқурликда культивация қилиниши мумкин. Фақат ерга органик ўғит солинсагина у плуг билан 20–22 см чуқурликда ҳайдалади. Эрта баҳорда қатор оралари қайта юмшатилади ҳамда бу иш ёз бўйи ҳар бир суғоришдан кейин такрорланади. Бунда ишлов берувчи МПВ-1 машинаси КЗУ-03 культиватори билан амалга оширилади. Дарахт танасига яқин жойларга (10–12 см. дан чуқур бўлмаган) ишлов бериш учун ФА-76 механик фрезадан фойдаланилади.

Дарахтлар суст ўсаётган бўлса (30–40 см. дан кам) ўғитни 1 м2 жойга 40–60 г ҳисобида бевосита уларнинг танаси атрофига солиш керак. Дарахтлар катталашган сайин уларнинг танаси атрофининг доираси кенгайтириб борилади.

ЎҒИТЛАШ

Ҳосилли боғга 2–3 йилда бир маротаба гўнг (гектарига 20–40 т) ҳар йили минерал ўғит (гектарига соф ҳолда 120 кг азот, 90 кг фосфор, 70 кг калий) солинади. Гўнг бўлмаса ўғитлар миқдори 30–40 % кўпайтирилади. Уч йилда бир маротаба фосфор-калий (гектарига Р180К90 кг соф ҳолда) ўғити солиб, ер чуқур (40–45 см) шудгор қилинади. Фосфор, калий ўғитлари ва гўнг кузги шудгор олдидан солинади, азот ўғити дарахт гуллашидан 2–3 ҳафта олдин гектарига 120 кг (соф ҳолда) миқдорида 20–25 см чуқурликка солинади.

Шағалли тупроқ ерларда ўғитлар миқдори 50% кўпайтирилади, азот уч маротаба – баҳорда, июнь ва июль ойларида солинади.

Йил давомида 800–1000 мм ёғин тушадиган тоғ ҳудудларида (денгиз сатҳидан 800–1200 м баландликда) ўғитлар қуйидаги тартибда солинади. Кузда (октябрь-ноябрь ойларида) ҳар гектар ерга азотнинг умумий миқдорининг 30–40% аммофос билан сульфат аммоний сифатида, соф ҳолда калий 30–40 кг, фосфор 60–70 кг органик ўғит билан биргаликда берилади. Азот ўғитининг қолган қисми (60–70%) баҳор ойларида (март-апрель) 10–12 см чуқурликда солинади. Органик минерал ўғитларнинг ушбу муддатларда солиниши уларнинг ёғинлар таъсирида тупроққа тез сингишини таъминлайди.

Дарахтлар экилган қумлоқ, бўз ерларга солинадиган минерал ўғитларнинг меъёри қуйидагича: азот 120, фосфор 90., калий 45 кг/га.

Азот ўғити икки маротаба – апрель ва июль ойларида тенг миқдорда, фосфор ва калий кузда ва июль ойида тенг иккига бўлиб солинади. Бу ёзнинг иккинчи ярмида ҳосил куртакларининг шаклланишига ҳамда дарахтнинг қишга яхши тайёргарлик кўришига ёрдам беради. Ер ҳайдалган бўлса, ўғит марказдан қочирадиган НРУ-0,5 сочувчи осма механизм билан сепилади. Фосфор ва калий ўғитларини ерга чуқурроқ 20–22 см қилиб солиш учун МПВ-1 машинасидан фойдаланилади.

Боғ гўнг шалтоғи, парранда гўнгги билан озиқлантирилса яхши самара беради. Бу ўғитларга 5–6 ҳисса сув қўшиб, бир текисда суюлтириб солинади ёки сув улар солиб қўйилган чуқур орқали оқизилади.

Чиринди ва азотга бой тупроқли, оддий шох-шаббали, юмалоқ тупли боғлардаги ерга гектарига 120 кг азот, 90 кг фосфор, 45 кг калий солинади.

СУҒОРИШ

Ҳосил берувчи боғларда қишки яхоб (қовус) сувлари ноябрь ойидан март ойи охиригача 2–3 маротаба гектарига 1500–2000 м3 ҳисобида берилади.

Қатор ораларини суғориш учун 70–80 см узоқликда 22–24 см чуқурликда ариқ очилади. Сув 24–36 соат давомида ер яхши захлагунча жилдиратиб, оқизиб қўйилади.

Ёзда суғориш миқдори дарахтларнинг ёшига, ер ости сувининг сатҳига, қатор ораларида етиштирилаётган экинларга боғлиқ бўлади. Боғ суғориладиган бўз ерларда ўсимликнинг ўсиш даврида 4–6 маротаба, шағалли ерларда 10–12 маротаба суғорилади. Суғориш миқдори қатор ораларининг ҳолатига қараб 800–1000м3, шағалли ерларда гектарига 300–500 м3 дан иборат бўлади.

Ҳосил берувчи баланд бўйли боғда ҳар бир қатор оралиғида 5–6 қатор қилиб олинган ариқлар орқали суғорилади.

Вегетация даврида ер ости қатлами чуқур бўлган қумоқ бўз ерларда боғ ёз пайтида гектарига 800–850 м3 меъёрда 4–5 маротаба, куз (сентябр, октябрь) гектарига 450–500 м3 меъёрда 1–2 маротаба суғорилади. Қишки нам тўплаш суви эса гектарига 1700–2000 м3 меъёрда бир маротаба ноябрь ойида берилади. Боғ мана шундай тартибда суғорилса, ўртача гектарига бир йилда 6000–6500 м3 сув сарф бўлади. Суғориш учун ариқлар қатор ораларида дарахтлар қаторидан 80–90 см масофада олинади. Ариқлар оралиғи ҳам шундай узоқликда бўлади.

Ер ости шағал бўлган, шунингдек, енгил қумоқ ва қумоқ тупроқли ерларда вегетация сувлари оддий боғларда гектарига 400–450 м3миқдордаги сув 8–10 маротабага етказилади. Шунингдек, гектарига 500–600 м3 миқдорида 2–3 маротаба қишки яхоб суви берилади. Ер ости шағал бўлган ерларда минерал ўғитлар оз-оз миқдорда тез-тез солиниши керак. Чунки, акс ҳолда, суғориш пайтида минерал ўғитлар ювилиб, ернинг чуқур қатламига тушиб кетади. Бу ерларда органик минерал ўғитлар айниқса яхши самара беради. Улар ернинг нам сақлаш ва ҳосилдорлик хусусиятини оширади. Ўғитнинг тахминий йиллик миқдори қуйидагича: гўнг гектарига 20 т, азот – 120 кг, фосфор – 50 кг, агар фақат минерал ўғитлар солинса: азот – 240, фосфор – 120, калий – 30 кг бўлади.

Барча ҳолларда азот ўғити икки-уч маротаба – апрель ва июль ойларида тенг миқдорда, фосфор ва калий 50 фоиздан кузда ва июнь-июль ойларида солинади.

МЕВАЛИ ДАРАХТЛАРНИ КЕСИШ ВА УЛАРГА ШАКЛ БЕРИШ

Кучли пайвандтагда ўсадиган ва ўрта ҳолда ўсадиган пайвандтакка улаб ўстирилган мева дарахтларига шакл беришнинг асосий тартиби – бу ярусли (қаватли) қилиб шакллантиришдир. Республикамизда олма ва нокларнинг кўпчилик навларига нисбатан шу усул қўлланилади. Тўла шакл берилган мева дарахтлари биринчи қаватда 3–4 дона асосий шохга эга бўлиши керак. Уларни шакллантириш билан бир қаторда иккинчи ва учинчи қават шохлари ҳам қолдирилади. Иккинчи қаватнинг биринчи шохи асосий шохларидан 30–40 см, иккинчи шох биринчи шохдан 25–30 см масофада қолдирилади. Учинчи қават шохлари ҳам шу тартибда қолдирилади.

3–4 йил шакл берилган ёш дарахтларни кўп буташ тавсия этилмайди. Чунки бу уларнинг ўсишини кучайтириб, ҳосил беришини кечиктириб юборади.

Олма дарахти тўлиқ ҳосилга киргунга қадар шохларини ўртача қисқартирилиб ва сийраклаштирилиб шакл берилади. Бунда бир-бирига соя ва ҳалақит берадиган ҳамма шох ва новдалар олиб ташланиб, дарахт шох-шаббаси маромида сийраклаштирилади.

Олма дарахти тўла ҳосил бера бошлаганидан кейин унинг ўсиши ва ҳосилдорлигини сақлаб туриш учун меъёрида буталади. Бунда фақат майда шох-шаббасини қалинлаштириб юбориши мумкин бўлган новдалар ва бачкилар олиб ташланади, баъзи янгидан ўсиб чиққан узун новдаларни, ҳосил шохига айлантириш учун қисқартирилади. Ҳаддан ташқари йирик шохлар уларни бошқа шохларига тенглаштириш учун қисқартириб буталади.

Дарахтлар ўсишдан орқада қолса (10–15 см), бир йиллик новдаларнинг нормал ўсишини таъминлаш учун 3–5 ёшли яхши ўсган она шохларига тақаб кесилади.

Дарахт ҳосил қилмайдиган йилда буташ системаси қуйидагича бўлади: шу йили ўсиб чиққан новдалар кўпроқ калталаштирилади, ҳалқасимон мева шохлари сийраклаштирилиб, мураккаб ҳалқасимон новдалар калталаштирилади. Натижада бир йиллик новдаларнинг ўсиши тезлашади, ҳосил куртакларининг шаклланиши сустлашади. Дарахт ҳосил берган йили: буталмаган бўлса, бу ишни ҳосил берган йили қилиш керак. Бундай ҳолатда новдалар 35–40 см ўсган эски шохларига тақаб кесилади. Ҳосил куртакларини кўплаб шакллантириш учун ўсган бир йиллик новдалар қисқартирилади.

Нок дарахтлари ҳам худди олма сингари кесилади. Шунингдек, навлар хусусиятини ҳам эътиборга олиш керак. Кам шохлайдиган, аммо бир йиллик новдалари тез ўсган ва асосий ҳалқали мева шохлари кўп бўлган новдаларни уларнинг узунлигига қараб ярим ёки учдан бири кесиб ташланади. Кўп шохлайдиган ва асосан чивиқсимон новдаларида ҳосил берадиган дарахтларнинг шох-шаббалари сийраклаштирилади.

Беҳи дарахтига олма дарахтига шакл берилганидек, ярусли сийраклаштирилган ҳолда шакл берилади. Дарахтнинг кўп йиллик шохларини шакллашда уларнинг бир-бирига мойиллаштириб буташ керак, ўткир бурчакли бўлиб қолишига йўл қўймаслик лозим.

Дарахт тўла ҳосилга киргач, новдаларнинг ўсиши кескин камаяди ва мева бериш калта шохларига ўтади. Бу даврда ҳосилли шохларнинг ҳаддан ташқари кўпайиб кетишининг олдини олиш учун пастроқда жойлашган ҳосилли шохга тақаб шох қисқартириб кесилади.

Ўсиш сустлашган чоғда (охирги навдалар 25–30 см. дан қисқа бўлса) 3–4 йилда бир маротаба 2–3 йиллик шохларига тақаб шох-шаббаларини ёшартириб каллакланади.

Дарахт кесиклари 3 см. дан катта бўлса, кесилган жой албатта боғ малҳами (канифоль, асалари мўми, ёғ) ёки бўёқ билан бўялади. Бу тадбир дарахтга қорасон касаллиги тушиб кетишдан сақлайди.

Данакли мева дарахтларининг шохларини мустаҳкам шаклланиши, ўсиши ва ҳосил беришини тартибга солиш, ҳосилдорлик ва мева сифатини яхшилаш учун буташ зарур. Ҳар бир данакли мева дарахтининг тури ўзига хос шакл бериш ва буташни талаб қилади.

Данакли мева дарахтлари кўпинча 3–4 ёшида ҳосилга киради, эскироқ шохларда шаклланган ҳосил новдалари эса уруғлиларга нисбатан унча кўп яшамайди, оқибатда шохлар ичи тезда бўшлиққа айланади. Бунга йўл қўймаслик учун буташ йўли билан ҳар йили кўплаб бир йиллик новдалар ўсиб чиқиши ва уларни шохлар орасига тўғри жойлаштириб, ҳосил тугишига эришиш зарур. Шохлар буталганда бир йиллик новдалар сони кўпаяди ва агар у ёруғда жойлашган бўлса, мева шаклланишига кўмаклашади.

Ўрик дастлабки йиллари тез ўсади, баъзан эса муддатидан олдин ён шохлари пайдо бўлади. Улар бир ёшида ҳам мевага кириши, калта ҳосил шохчаларида мева тугиши мумкин.

Гул куртаклари кучсиз ва ўртача новдаларда учи яқинида, кучлиларида эса бутун узунлиги бўйлаб пайдо бўлади. Калта шохчалар тананинг турли қисмида ўсиб чиқиб, узоқ яшамаслиги билан ажралиб туради. Уларнинг ҳосил бериш муддат чегараси 3–4 йил. Аста-секин ёши катталашиши билан асосан йил сайин камайиб борувчи бир йиллик шохларига уйғунлашади.

Ўрикка шакл беришнинг яхши усули қаватлаб сийраклатишдир. Биринчи қаватда иккита шох қолдирилиши мумкин, кейинги шохлар бир-биридан 30–35 см масофада жойлаштирилади.

Кўчат ўтказилгандан кейинги дастлабки 2–4 йилларда ўрик шохлари тиккасига кучли ўсиб, кам шохлайди. Шунинг учун ҳар йили биринчи йилдан бошлаб баҳорда сийраклаштиришдан ташқари, тананинг давоми бўлмиш бир йиллик новдалар кескин қисқартирилади.

Ёши катта дарахтларнингг (15–20 ёшли) 2–3 йиллик (ён шохлари) шохлари қирқилиб кучлироқ ёшартирилади. Янада қарироқ ёки ўсишдан қолаётган дарахтларнинг 5–7 йиллик шохлари қирқилиб ёшартирилади.

Тошлоқ ерларда ўриклар 12 ёшидаёқ озроқ 2–4 йиллик шохлари, 17–20 ёшида эса 5–6 йиллик қалин шохлар ва шаббалар кесиб ёшартирилади. 30–35 ёшида 7–8 йиллик шохлар қирқилади.

Олхўри тез ўсиб-ривожланувчи мевали дарахт туридир. У қанчалик тезпишарлигига қараб ўтқазилгандан кейин 3–4 ёки 5–6 йили ҳосилга киради. Ўтқазилгандан кейинги дастлабки 5–6 йилда пастки қисми яланғоч қолмаслиги учун шохларга сийраклаштириб ёки калталаштириб шакл берилади.

Тез ўсувчи учбурчаксимон шохловчи навлар (Венгерка домашняя, Самаркандский Чернослив ва бошқалар)нинг ёнидан чиққан биринчи қатордаги асосий новдалари қирқилади. Бу шохларнинг кенгайиши ва пасайишига имкон беради.

Тарвақайлаган шохли паст бўйли дарахтларнинг новдалари сийраклаштирилади. Новдалар фақат ўсишини тартибга солиш учун буталади. Олхўри ҳам бошқа мевали дарахт турлари каби асосий танадан ёнга ўсган шохлар шакллангандан сўнг кесилиб бўйига ўсиши чегараланади.

Мевага кирган даврда новдалар ички қисмига яхши ёруғлик тушиши учунгина буталади. Барча ҳолларда биринчи навбатда касал, қуриган, чириган новдалар кесиб ташланади. Бу даврда фақат узун (50–60 см) ва осилган новдалар буталади. Асосий шохлари ўсишдан тўхтагач (15–20 см гача), дарахтни ёшартириш учун 2–3 ёшли шохлари қисқартирилади. Қарироқ дарахтлар янада кўпроқ ёшартирилади. Қулай шароитларда олхўри 20 ёш ва ундан ҳам кўпроқ ёшгача энг юқори ҳосил беради.

Гилос баланд ўсиши ва кам шохланиши билан ажралиб туради. Дарахтга сийраклатиш қаватлаш усулида шакл берилади, ён шохлари 2–3 қават қилиб қолдирилади. Куртак унишини ошириш ва новдаларнинг яланғочланишини камайтириш мақсадида асосий шохлардаги ўқ новдалар қисқартирилади. Бу усул ёшлигида ва мева тугиш даврида бутаб шохларга шакл беришда қўлланилади.

Ёш дарахтларда янги новдалар 40–50 см. га етганда учини чилпиш яхши натижа беради. Қисқартириш ва чилпиш шохларга мужассамлик бағишлайди ва бўйга ўсувчи ҳамда гул новдалари чиқишига имкон яратади. Кўп шохлайдиган навларнинг фақат узун (50 см. дан ортиқ) новдалари қисқартирилади. Гилос шохларига шакл беришда дарахтларнинг бўйига ўсиши ва ёнга тарвақайлаши кескин чекланади. Агар шох учларининг ўсиши сусайган бўлса, 2–3 ёшли шохлар қисқартирилади.

Дарахтларнинг қариш даврида 4–5 ёшли шохлари кесилиб кўпроқ ёшартирилади.

Олчани буташга бошқа меваларга нисбатан камроқ аҳамият берилади. Зарур ҳолда зичлашиб кетган шохлар сийраклаштирилади ва синган, касал, қуриётган новдалар буталади.

Ўсиши сусайиб (10 см. гача) ва ҳосили камайиб қуриётган даврида туп ҳолатига қараб 3–5 ёшли ва ундан каттароқ шохлари кесилиб ёшартирилади.

Шафтолини буташ унинг жуда ёруғлик севиши, кучли ўсиши ва ниҳоятда сершохлиги ва асосан ўтган йилги новдаларида ҳосил куртаклари чиқариш хусусиятлари билан боғлиқ. Шохлари тез ўсиб, кўплаб новдалар ва бачкилар чиқаради, улар узоқ яшамай, тезда қурийди, таналари яланғочланади, сиртки шохлар кўпроқ ҳосил беради. шунинг учун данакли мева дарахтлари орасида шафтолини кучли буташ талаб қилинади.

Шафтоли одатда, унга танасининг бўйи 40–50 см бўлганда косасимон қилиб шакл берилади. Аммо, баланд ўсган дарахтлар мўл ҳосил берганда косасимон шакллилари кўпинча синиб кетади. Шунинг учун биринчи қатордаги 3–4 новдадан иборат танада бир-биридан 10–15 см оралиқда текис жойлашган (яъни қўшилган куртаклардан иборат бўлмаган) яхшиланган косасимон шакл тавсия этилади.

Шафтоли кўчати ўтказилиши билан кучли буталади. Пастки ён шохлари 30–35 см қолдириб, 2-бирмунча кучсизроқ 15–20, 3–4- 10–15 см қолдириб кесилади. Барча ортиқча шаклланишга ҳалақит бериб, ички қисмга соя берувчи шох-шаббалар ҳалқасимон қилиб олиб ташланади. Агар 2-қаторда йўғон новдалар бўлса, улар ҳам қирқилади.

Дастлабки 2–3 йил ҳар йили бачки новдалар 1/2–1/3 га қисқартирилади ва шохлар сийраклаштирилади.

5–6 ёшлигида буташда аралаш новдалар қолдирилади, улар дарахтни ёшартириш учун эски она шохларни алмаштиришга керак бўлади. Шу мақсадда биринчи ёки иккинчи қатор ён шохлари буталади. Кесилган жойидан, одатда кучли новдалар ўсиб чиқади, улар яхши парваришланса, иккинчи йили ён шохларни алмаштирувчи мевали шохга айланади. Ён шохларни бундай алмаштириш 8-9 йилда шохлар туби яқинида мева туга бошлайди.

Мева ҳосилдорлигини оширишда, маҳсулотни юқори кўтаришда, сифатини яхшилашда асосий шартлардан бири, илмий асосланган турларни тупроқ-иқлим шароитига жавоб берадиган мева тури ва навларини ҳудудлар бўйича жойлаштиришдир.

Республикамиз бир нечта асосий тупроқ ҳудудларига эга: бу бўз тупроқлар, шўр тупроқлар, шағалли ва қумли ерлар, тоғ ва тоғ олди ерлардаги ҳудудлар.

Боғдорчиликни ривожлантиришда минтақаларнинг тупроқ-иқлим шароитларини ҳисобга олган ҳолда қуйидаги мева турларини жойлаштириш тавсия этилади:

Андижон вилоятида: Андижон ҳудудида – ўрик, шафтоли, олхўри; Хўжаобод ҳудудига – олма, нок, бехи, олхўри;

Бухоро вилоятида: олма, ўрик, олхўри;

Жиззах вилоятида: олма, нок, шафтоли, олхўри; тоғли ҳудудларда – олма, бодом, ёнғоқ;

Қашқадарё вилоятида: тоғли ҳудудларда – олма, ўрик, олхўри, бодом; тоғли ҳудудларда – олма, нок, олхўри, анор;

Навоий вилоятида: олма, нок, ўрик, олхўри, шафтоли;

Наманган вилоятида: олма, нок, ўрик, шафтоли, олхўри, анор, хурмо; тоғли ҳудудларда – олма, нок, ўрик, шафтоли, олхўри, ёнғоқ, бодом;

Самарқанд вилоятида: олма, нок, ўрик, шафтоли, олхўри, гилос, ёнғоқ; тоғли ҳудудларда – олма, нок, олхўри;

Сурхондарё вилоятида: олма, ўрик, олхўри шафтоли, анор, хурмо, ёнғоқ, бодом; тоғли ҳудудларда – олма, нок, ўрик, шафтоли, олхўри, анор, хурмо, анжир, ёнғоқ, бодом;

Сирдарё вилоятида: Мирзачўл ҳудудида – олма, шафтоли, олхўри, анор; Ховост ҳудудида – олма, нок, олхўри, ёнғоқ;

Тошкент вилоятда: Тошкент ҳудуди – олма, нок, беҳи, шафтоли, олхўри, гилос; Бўстонлиқ ҳудудида – олма, нок, олхўри, ёнғоқ, бодом; Паркент ҳудудида – олма, нок, олхўри, гилос, олча, ёнғоқ; Оҳангарон ҳудудида – олма, олхўри, ёнғоқ;

Фарғона вилоятида: ўрик, шафтоли, олхўри, олма, гилос, анор, ёнғоқ, бодом; тоғли ҳудудларда – ўрик, шафтоли, олхўри, олма , нок, ёнғоқ, бодом;

Қорақалпоғистон Республикасида: олма, нок, олхўри, ўрик меваларини экиш тавсия этилади.

БОҒЛАРНИ ЗАРАРКУНАНДА ВА КАСАЛЛИКЛАРДАН ҲИМОЯЛАШ

Мева боғларининг маҳсулдорлигини оширишда асосий омиллардан бири касаллик ва заракунандалардан ўз вақтида ва сифатли ҳимоя тадбирларини бажаришдир. Охирги йилларда зараркунанда ва касалликлар боғларга катта путур етказмоқда.

Уруғли мева боғларига зараркунандалардан калифорния ва гунафша ранг қалкондорлар, олма қурти, гилофли ва гирдак куялари, мева куяси, нок шира бургаси, мева қўнғир рангли ва ўргимчак канаси, бир қанча шира турлари ва тоғ ва тоғолди минтақаларда калмараз, ун шудринг касалликлари кенг тарқалган. Охирги йилларда монилиоз касаллиги ҳам кенг тарқалмоқда.

Юртимизда боғ ва токзорларни ҳимоялаш тадбирлар тизими асосан агротехник ва қисқартирилган кимёвий кураш чораларининг уйғунлашганлиги билан характерлидир.

Шу асосда боғ ва токзорларда, уларнинг парвариш даражасига боғланган ҳолда, эҳтиёжга қараб, 2–3дан то 4–5 маротаба пуркаш ишлари ўтказилади.

Калифорния, гунафша ранг қалқондорлар, нок шира бургаси, каналар ва бошқа зараркунандаларнинг захираларига қарши олма, нок ва беҳизорни эрта баҳорда куртаклар ёзилгунга қадар 5 фоизли (1 гектарга сарфи 60–100 кг) № 30 препарати пуркалади. № 30 препарати бўлмаса, шу даврда Золон ёки Карбофос препаратларининг 0,6–0,8 фоизлигини қўлласа ҳам бўлади.

Данитол, Фуфанон препаратлари (1 гектарга сарфи 1,5–3 кг) ҳам самаралидир.

Нок шира бургасига қарши нокзорлар гуллаш арафасида шу препаратлар билан такрор дориланади.

Олма қурти республикамизнинг ҳамма минтақаларида тарқалган хавфли заракунандадир. Кураш чоралари олиб борилмаса олма меваси 80-90 фоизгача тўкилиб кетади.

Олмазорларни мевахўр қуртидан ўз вақтида ҳимоя қилиш мақсадида зараркунанда капалагининг учиш муддати аниқланиб турилади. Баҳорда биринчи капалакнинг учиш даври олманинг Ренет Симиренко, Голден Делишес навлари гуллаб бўлган вақтга тўғри келади. Иккинчи авлод берадиган капалакнинг оммавий учиш даври олма гуллагандан 45–47 кун, учинчи авлодиники эса 92-96 кундан кейин бошланади.

Тоғ ва тоғолди ҳудудлар шароитида ёз анча салқин бўлади. Шунинг учун биринчи авлод берадиган капалагининг учиш даври олманинг Ренет Симиренко нави гуллаб бўлгандан 10–12 кун кейин, иккинчи авлод капалагининг учиш вақти эса 55–60 кун ўтгач бошланади.

Дорилаш муддатларини феромонли тутқичлар билан ҳам аниқласа бўлади. Тутқичлар 3–5 гектарга 1 тадан илинади. 5 кун ичида ҳар бир тутқич билан ўртача 5–10 тадан капалак тутилса, ўша боғда ишловлар бошланади.

Дорилаш ишлари олманинг ривожига қараб белгиланганда биринчи пуркаш Ренет Симиренко навли олма гуллаб бўлгандан сўнг ўтказилади, 12–15 кундан кейин такрорланади. Учинчи дорилаш олма гуллагандан бир ярим ой кейин эрта пишиб етиладиган Жоноқи, Самарқанд тўнғичи, Тошкент баровинкаси каби навлар фақат икки маротаба дориланади.

Кўрсатилган муддатларда қуйидаги препаратлардан бири қўлланилади: Карбофос ёки Золон (Бензофосфат) ёки БИ-58 (100 л сувга 200–300 г, 1 гектарга 2–4 л) ёки Каратэ (100 л сувга 30–40 г, 1 гектарга 0,4–0,8 л) ёки Донитол, Фуфанон (100 л сувга 100 г, 1 гектарга 1,5–3,0 л), Децис, Суми-альфа, Талстар препаратлари ҳам самаралидир.

Бордию боғларда мева каналарининг кўпайиш хавфи бўлса, бунда юқоридаги пуркашларда каналарга қарши қўлланиладиган препаратлардан (ҳўлланиладиган олтингугурт, омайт) қўшиб омухта қилиб пуркалади.

Ҳаваскор боғбонлар томорқа шароитида кўрсатилган муддатларда Карбофос ёки Бензофосфат (Золон) препаратини 10 л сувга 20 г солиб пуркашлари мумкин.

Тамаки қайнатмасидан ҳам фойдаланилса бўлади. Бунда 1 кг тамаки чиқиндиси 10 л қайноқ сувда бўктирилади ва 1 суткадан кейин сузиб олиниб, 2 баробар сув қўшилади. 10 л қайнатмага 40–50 г совун қўшиб ишланади.

Дарахтларга тутқич белбоғлар боғлаб йиғилган қуртлар йўқ қилинса химикатларни камроқ ишлатиш имкони туғилади. Белбоғ олма гуллагандан 15–20 кун кейин боғланади. Ҳафтада бир маротаба ечиб, тўпланган қуртлар йўқ қилингач яна боғлаб қўйилади. Шунингдек, тўкилган олмалар кечқурун (эрталаб эмас) териб олинади. Уларда учраган қуртлар қириб ташланади. Белбоғлардан август ойигача фойдаланилади.

Мева каналари. Мева дарахтлари, айниқса олмага кўп зарар етказади. Кана баргнинг ширасини сўради, оқибатда барги қовжирайди, қўнғир тусга киради ва тўкилади. Оқибатда дарахт ривожланишдан қолади.

Барглар ёзилгунга қадар қалқондорларга қарши ўтказиладиган тадбирлар мева каналарига қарши ҳам самаралидир.

Бордию бу тадбир ўтказилмаган бўлса, каналарга қарши кураш тадбирларини олма қуртига қарши ишлов бериш билан биргаликда олиб бориш мумкин. Қуртга қарши тайёрланган иш суюқлигига намланувчи ёки каллоидли олтингугуртни 100 л сувга 0,6–1 кг ҳисобидан қўшилади ёки бўлмаса Данитол, Омайт, Неорон препаратларини 100 л сувга 150 г ҳисобидан қўшиш мумкин. Оҳак-олтингугурт қайнатмасининг 10 лиги ҳам самаралидир. Боғларни туйилган олтингугурт билан чанглатса ҳам бўлади.

Нок дарахтига асосан нок барг бургаси, нок шира бити ва олма қурти кўп зарар келтиради.

Нок барг бургаси (шира бургаси) нокнинг энг хавфли зараркунандаси ҳисобланади. Бурга ва унинг личинкалари куртак, барг, новда ва меваларнинг ширасини сўради ҳамда шу билан бирга ўзидан ёпишқоқ ширин суюқлик шира ажратади. Зараркунанда кўпайган даврда дарахтлар ёпишқоқ нок бургаси чиқиндилари билан қопланади, барглари қораяди ва тўкилиб кетади. Мевалар қаттиқ бўлиб қолади, дарахтлар заифлашади, келгуси йил ҳосили камаяди.

Кураш чоралари. Нок шира бургасига қарши эрта баҳорда қалқондорларга тавсия этилган тадбирларни қўллаш самарали натижа беради. Мавсумда олма қуртига қарши ўтказиладиган пуркашлар нок дарахтларида ҳам ўтказилади.

Томорқа шароитида ҳашарот кўпая борса Карбофос ёки Бензофосфат, Золон (10 л сувга 20 г) ёки бўлмаса тамаки қайнатмасидан фойдаланиш мумкин.

Мамлакатимиз шароитида нок мевасини олма қурти кўп шикастлайди. Шунинг учун кураш чоралари олма дарахтида қандай олиб борилса, нок дарахтида ҳам шундай амалга оширилади.

Олма ва нокнинг парша касаллиги (калмараз) серёғин, салқин тоғ ва тоғолди шароитларида анча кенг тарқалган. Замбуруғ барг, гул, мева ва ёш новдаларни зарарлайди. Уларда тўқ жигарранг, деярли қора рангли доғлар пайдо бўлади. Зарарланган новда ва мевалар шакли ўзгаради, ёрилади. Гул ва барглар тўкилади. Касаллик юқуми тўкилган баргларда, нокда эса новдаларда қишлайди.

Юртимиз шароитида кўкламда ёғингарчилик кўп бўлган йилларда қўтир касаллиги авж олади.

Кураш чоралари. Ҳимоя тадбирларини кузда – барглар ёппасига тўкилиш даврда ёки эрта баҳорда – дарахтлар барг ёзишидан аввал ўтказиш тавсия қилинади. Бу даврларда Бордо суюқлигининг 3 фоизли (100 л сувга 3 кг мис купороси ва 3 кг сўндирилмаган оҳак) эритмаси сепилади. Унинг иложи бўлмаса темир купороси (100 л сувга 2–3 кг) ёки мис купороси (100 л сувга 1 кг) сепилади. Мавсум давомида пуркаш ишлари такрорлаб турилади.

Дастлабки ишлов бериш куртаклар ёзила бошлаганда ўтказилади ва у пайтда Бордо суюқлигининг 1 фоизли (100 л сувга 1 кг мис купороси ва + 1 кг оҳак ёки 1 градусли оҳак-олтингугурт қайнатмаси ёки Вектра (100 л сувга 30 г) ёки Сапроль (100 л сувга 100 г) эритмаси пуркалади. Ёғингарчилик бўлиб турса, кейинги пуркашлар олма қуртига қарши кураш билан биргаликда амалга оширилади.

Беҳи дарахтларига асосан олма қурти ва монилиоз касаллиги кўп зарар келтиради. Беҳи гулдан чиққач мевасининг сирти жуда сертук, эти қаттиқ бўлади. Шу сабабли беҳи олма қуртининг биринчи авлодидан деярли зарарланмайди. Аммо олма қуртининг кейинги авлодлари жуда жадал ривожланади. Оқибатда беҳи меваси қурт билан кўп зарарланади.

Кураш чоралари. Беҳи дарахтлари зараркунанданинг иккинчи ва учинчи авлод қуртларига қарши дориланади.

Биринчи пуркаш олма дарахтлари гуллагандан 45–47 кун ўтгач июннинг ўрталарида ўтказилади. 12–15 кундан сўнг такрор дориланади. Учинчи дорилаш эса июлнинг охири-августнинг бошларида амалга оширилади. Бунда олма ва нок дарахтида олма қуртига қарши ишлатиладиган препаратлардан бири қўлланилади.

Монилиоз (монилиал куйиш) касаллиги охирги 4–5 йилда кенг тарқалмоқда. Беҳининг мева тугунчалари ва барглари тукли бўлгани учун ёғингарчиликдан ва шудринг тушишдан кейинги нам кўпроқ сақланади ва замбуруғнинг авж олиб ривожланишига қулай шароит туғдиради. Оқибатда гул ва мева тугунчалари кучли шикастланади ва қуриб қолади.

Кураш чоралари. Эрта баҳорда куртаклар бўртиш арафасида ёки кузда дарахтларни 3–4 фоизли Бордо суюқлиги билан жиққа ҳўллаб ювиш зарур. 5 градусли оҳак-олтингугурт қайнатмаси (ИСО) ёки 3 фоизли темир купоросини қўлласа ҳам бўлади.

Дарахтлар гуллар арафасида ва гулдан чиққач 1 фоизли Бордо суюқлиги билан 1–2 марта дориланади. Топсин-М препаратини 0,1 фоизли қилиб сепиш ҳам самаралидир.

Беҳи гулдан чиқиб, зарарланган мевалари ва новдалари аниқ бўлгач (гуллагандан сўнг 15–20 кун ўтгач) барча шикастланган мевали новда ва шохлар кесиб олиниб ёқиб ташланади. Зарарланиб тўкилган барглар ва мева тугунчалари дарахт атрофини 20–30 см чуқурликда ағдариб чопиш йўли билан йўқ қилинади.

Данакли мева дарахтлари бир қатор ширалар, қалқондорлар ва сохта қалқондорлар, олхўри қурти, касалликлардан клястероспориоз, гоммоз (елим чиқиши) монилиал куйиш ва шафтолининг барг бужмайишидан кўп шикастланади.

Олхўри қурти олхўри, тоғолча мевасини кўп зарарлайди. Қурт тушган мевалар пишиб улгурмасдан тўкилиб кетади ва истеъмолга ярамайди. Тухумдан чиққан қурт мевани тешиб киради. Кемириб ичкарига кирган жойда елим ҳосил бўлади. Иккинчи авлод берадиган капалаклар олхўри гуллаб бўлгандан 1,5–2 ой кейин учади. Иккинчи авлод қуртлари «Исполинская» каби кечпишар навларни кучли зарарлайди.

Кураш чоралари. Дарахт илдиз буғизининг атрофи ва дарахт қатор оралари ағдариб чопилади. Дорилаш дарахт гулдан чиққандан икки ҳафта кейин ўтказилади. Иккинчи маротаба эса биринчи дорилашдан 1,5–2 ой ўтгандан кейин пуркалади. Олма қуртига қарши мўлжалланган препаратлар қўлланилади.

Сохта қалқондорлар олхўри, тоғолча, гилос, шафтоли дарахтларини кучли шикастлайди. Май ва июнь ойларида дарахтларни шира босиб кетади. Личинкалари новда, шох ва барг ширасини суради. Оқибатда новдалар ва шохлар қуриб қолади.

Кураш чоралари. Уларга қарши курашда қалқондорлар учун тавсия қилинган эрта баҳорда ўтказиладиган кураш тадбирлари қўлланилади. Бу жараёнда зарарланган дарахтларни озиқлантириш ва суғориш ишларига кўпроқ эътибор берилади. Дарахтлар гулдан чиққандан кейин дарҳол олма ва олхўри қуртига қарши тавсия этилган препаратлар қўлланилади.

Ўрик дарахтларида клястероспориоз кўп зарар келтиради. Шафтоли, олча, бодом, гилосни камроқ шикастлайди. Шох-шаббалари қалинлашиб, мевага кирган ўрик дарахтлари бу касалликдан кўпроқ зарарланади. Баргнинг зарарланган жойидаги тўқималар тўкилиб кетади ва тешикчалар ҳосил бўлади. Меваларда эса қўнғир тусли шишлар пайдо бўлади, елим чиқади. Касалланган куртаклар қуриб қолади. Новдаларнинг пўсти ёрилиб кетади ва елим чиқаради, гуллари тўкилиб кетади.

Кураш чоралари. Ўрик дарахтларига кузда ва келгуси йил эрта баҳорда гул куртаклари бўрта бошлаган даврда 3 фоизли Бордо суюқлиги пуркалади. Дарахтлар гулдан чиққач Бордо суюқлиги 1 фоизли қилиб сепилади. 8–10 кундан сўнг пуркаш такрорланади.

Шафтоли ва олхўри дарахтларига эрта кўкламда куртаклар бўртишидан олдинроқ бир марта 3 фоизли Бордо суюқлиги пуркалади. Гулдан чиққач 1 фоизли Бордо суюқлиги 1–2 марта сепилади. Бу тадбирлар шафтолининг барг бужмайиши касаллигига қарши ҳам самаралидир. Мавсумда Топсин-М, Вектра, Топаз препаратларини қўлласа ҳам бўлади.

@AGROBLOGER канали

agro.uz