🚀🌎🚀

🚀🌎🚀




*The Aizawl Post*

   *ARTICLE*


*KOHHRAN: A TIR KUM 500*

 11/09/2021

-RE Ralte


Kan Lalpa Isua Kristan, “He lungpui chungah hian ka kohhran ho ka rem ang,” (Mt. 16:18) a ti a, mahse inrelbawl dan tur engmah a sawi lova, kohhran thurin ziakin a pe lova, hun puma rawngbawl bik tur a ruat lova, inkhawm dan tur a zirtir lem lo. Kohhran chu a thisenin a lei a, a hna chhunzawm turin a zirtirte a buatsaih a, serh leh sang pahnih – Baptisma leh Lalpa Zanriah a hnutchhiah a, Thlarau Thianghlim pek a tiam bawk. Amah ringtuten an hun tawn ang zela he lungphumte hi an lan chhuahtir hi a tum ber a ni zawk awm e.


Kohhran hi Pathian chatuan thiltumah inphum mah se a hmelhmang lo lan tanna tak chu Pentecost ni kha a ni. Thuthlung Thar huna kohhran nihphung leh tunlai kan kohhran hriat dan hi kawng tam takah a danglamin a hriat (ref. Tirh. 2: 42-47). Thuthlung Thar kohhran chu famkim lo mah se ringtute zingah inhmangaih tawnna, thianghlimna, dikna leh thuhnuairawlhna a lian a ni. Pathian hmangaihnain a hneh a, an chhandamnaah an chiang a, Lalpa lo kal lehna nghakhlel takin an thlir thin.


Kristian hmasate nun ho dan

Heng hunlaia Kristianten Biak In an la nei lo a, an rilruah pawh a la awm pha awm lo ve. A tirah chuan Juda ho synagog-ah an inkhawm ve mai a, zirtirna hrang ta na na na chu mimal inah te, hmun remchang dangah te inkhawm an ching ta a ni. Chawlhni hi holiday a la nih loh avangin, tunlaia zing tawngtai inkhawm ang deuh hian, zingah an inkhawm mai thin. Hla (Sam leh Kristian hla) an sa a, infuihin an tawngtai ho thin a ni. Thuthlung Hlui leh Tirhkohte lehkhathawn an chhiar a, Isua Krista chanchin an ngaithla nasa ber. Chawlhni tlai lam chu Hmangaihna ruai (agape ruai) leh Lalpa Zanriah kilho hun a ni a. Upa-in tawngtainain a hlan hnuah agape ruai chu an ei hova, chu mi hnuah Lalpa Zanriah-in a zui thin a ni. Lalpa Zanriah atan chuan thildang hmang lovin an chaw ken khawm atanga an dah hran chu an ei ho mai a ni. In leh hmun awl remchang danga an inkhawm thin hi kum 200 chhung lai a ni awm e.


Jentail Kristiante serhtan sak chungchang leh kohhran chhunga innghirnghona chungchang hi harsatna an tawh hmasak a ni a. Kum 100 chhung vel chu thurin puan chhuah bu a awm hran lova Tirhkohte Thuvawn (Apostle’s Creed) kan tih pawh hi hman a la ni lem lo. Pa Pathian, a Fapa Chhandamtu Isua Krista leh Thlarau Thianghlim awmpuitu an hriat chian chu an ring a, sual ngaihdamna an thupui hle. Mi zawng zawng hmangaih tura Lal Isua zirtirna an pawm hmak a, a lo kal lehna an nghakhlel hle bawk. An thurin pui ber chu ‘Isua chu Lalpa a ni,’ tih hi a ni mai awm e.


Chawlhni(Pathianni, Isua thawh leh ni) hi an serh nghal deuh mai niin a lang a. Easter Sunday leh Good Friday te hi Juda ho Kalhlen kut nen a inrual bawk a, Good Friday atanga chaw ngheiin ruai nen Easter Sunday hi an lawm thin a ni. Mizo Kristiante kut pui ber Krismas erawh hi chu kum zabi 4-na velah hman tan a ni chauh an ti.


Isua thawh leh hnu kum sawm leh panga chhungin Kristianna chuan Rome khawpui a thleng tawh a. Amaherawhchu, hun hmasa lamah hian Kohhran hmun pawimawh bik pathum- (i) chet velna hmunpui Jerusalem, (ii) rawngbawina leh sawrkar behchhana insawhnghehna Constantinople (tunlai Istanbul), (iii) Kristian rinna humhimna kulhpui Alexandria, Aigupta, te an awm. Heng khuate hi vawiina Kristian hmunpui an ni ta lo hi a pawi hle.


Tihduhdahna an hmachhawn

A tir atangin Kristiante chu tihduhdah an ni nghal a. Kohhran hruaitu hmasa ten nasa takin Judaho kut an tuar a. Mosia dan an ngaihsan tawk loh vang leh Jentail serhtan loh ho tana an inhawn tlat avanga haw riau an ni awm e. Rom sorkarin a tihduhdah chhan te chu a dang deuh: (i) Kristianna chu Juda sakhua anga hnam bil sakhua a nih loh avangin milem biak sakhua nen a inmil thlawt lo; (ii) Rom miten Pathian anga an lo neih hial thin Kaisara chu Pathian angin an ngaisang duh hauh lo; (iii) Milim hmanga Pathian tam tak be mi an nih avangin milim pawm ve lo Kristiante chu ‘Pathian awm ring lo” hialah an ngai. “Hringei,” “nausen tih hlum ching,” leh “chhungkuaa inngaih ching” tihte hi Kristiante an puhchhiatna miten an awih duak duak thin chu a ni. Tuna kan rinna dinhmun atanga thlir chuan a mak hle mai.


Rom sorkar tihduhdahna chuan mar pat lem lovin kum 300 chhung vel a awh a. Nero a hun (64) atanga 249 thleng chuan ram pum a huap lova, Deciusa (249-251) a rawn lal meuh chuan Rom sorkar tlak hniam chu Kristiante vanga puhin ram pum huap tihduhdahna thu a rawn pe ta a ni. Emperor hnena inthawi a phut a, amah thlaktu Valeriana hunah chuan Kristiante thil neih an chhuh saka inkhawm khap a ni bawk. A vawrtawp chu Diocletiana (303-311) hunah thlengin Biak In leh Bible te an hal a, khawtlang leh sorkarah chanvo neih ve phalsak an ni lo. An pathian hnena inthawina hlan pawh an phut thar leh a ni. Sorkar tihduhdahna chuan mi tam tak rinna tichau mah se Kristiante tan inthlitfimna hun pawimawh takah a chang ta zawk hlauh a ni.


Kum 313-ah chuan thil mak tak a lo thleng a. Rom lal ber Constantine-a hnuaiah Kristian sakhua chu sorkar hriatpui mai ni lovin Rome sorkar sakhua atan puan a ni. Tihduhdahna a tawp a, biak in tam tak sak thar a ni a, kohhrana rawngbawltute hlawh sorkarin a pe a, chawlhni chu holidaya hman a ni tan a, Krismas pawh he hun atang hian an lawm tan a ni. Constantine-a hian Kristian sakhaw zia a thlak nasa hle a. Thuhnuairawlhna, tuarna leh hmangaihna baka inthuam lo kohhran nung tak chu thiltihtheihna leh lalnain a inthuam ta. He hun atang hian kohhran chuan inphahhnuaia rawngbawl lovin mite chunga lengin ro a rel ta a ni. Kohhran chu a “khawvel’ ta riau a ni kan ti thei ang. Kristian nih chu sorkara hamthatna thlentu a nih tak avangin thinlung lam piangthar lem lo mi tam tak Kristianah an inlet a. Historian tam tak chuan Constantine inlehna hi politics thiam thil a ni, an ti. Rom lalber chuan Pathian kohhran meuh pawh thunun a tum ta kha thil pawi tak chu a ni phawt mai. Amah Constantine-a hi Kristian a ni tak tak meuh em tih pawh zawhna lian tak a awm thin. A nungchang a Kristian lem lova, baptisma pawh a thih dawn tepah a chang duh chauh a ni.


Thurin lama harsatna

Constantinea huna nun dalauna thleng avang chuan mi tam takin thlarau nun thar an zawng. Tihduhdah an tuar laia Pathian pawlna an neih ang kha beiseiin khawvel ata inlahranga, tawngtai leh Bible chhiar ringawtin hun an hmang thin a ni. Monastism hi Aigupta mi Antonious-a tih chhuah a ni a (250 vel). A uar zual Simona phei chu ban (pillar) chungah kum 30 a khawsa a ni.


Hun hmasa kum 500 chhung hian thurin lamah harsatna a thleng nasa hle a. Kohhran ding tir chuan zirtirna dik lo a hmachhawn nghal. Kum 145 velah mi hausa leh rilru hmang thei tak Marciona chuan zirtirna danglam tak- Thuthlung Hlui hnawl thu leh Thuthlung Tharah pawh Luka ziak (4.31 thleng paihin) leh Paula lehkhathawn 10 te (I, II Tim., Tita tel lo) chauh hi pawm tur, tih thu a rawn vawrh darh ta. “Thuthlung Thar Pathian chu Thuthlung Hlui Dan Pathian ni lovin Hmangaihna Pathian a ni,’ a ti a ni ber mai. Amah avang hian Thuthlung Thar bu-27 vawiin thlenga kan la hman te hi pawm tlak a nihzia Kohhran paten an lo tichiang ta a ni.


Marcion-an Bible paih then a tum laiin thenkhatin Bible zirtirna piah lam belh phet an lo tum bawk. Gnostic zirtirna hi a huatthlala hle. Bible zirtima pangngai hi mawlmang lutuk deuha an hriat avangin Greek finna hmangin sawifiah dan thuk zawk an zawng a. Khawvel hmuh thei zawng zawng hi sual vek; mihringah hian thlarau leh taksa a awm a, taksa chu sual a ni a thlarau chauh chu thil tha a ni, Pathian chu thlarau a ni a, Isua pawh taksaa rawn chang lovin thlarau vek a ni. Isua tanpuinain chhandamna, “hriatna bik’ atanga lo chhuak chu kan chang thei a ni an ti.


Pathian nihna (trinity) chungchangah kohhran a buai leh ta. Monarchianism zirtirna chuan Isua chu mihring pangngai ve mai, Krista thlarau (Thlarau Thianghlim)-in a chenchilh tlat avang Krista lo ni ta a ni, a ti. Isua chu Pathian a ni lova, Pathian tana lak (adopted) niin a zirtir. Modalistic Monarchianism thung chu tunlai Oneness kohhran zirtirna ang hi a ni.


Kristian rinna humhalhtu kohhran pa ten heng zirtirna diklote hi an do nasa hle a. Kum 150-180 vela ziak Apostle-te Lehkhathawn tihah chuan thurin hmasa berte zinga mi nia rin hetiang ha kan hmu:


Pa, lei leh vana Roreltu chu ka ring.

Isua Krista kan Tlantu,

Thlamuantu Thlarau Thianghlim,

Kohhran Thianghlim, leh

Sual ngaihdamna ka ring bawk.


Hei hi Apostle-te Thurin kan tih innghahna pawimawh tak a ni awm e. Trinity chungchanga kohhran zawng zawng huap thurin puan chhuah hmasa ber leh pawimawh chu Nicaea khawpuiah 325 khan siam a ni a. Isua nihna sawifiahin ‘Pathian famkim, mihring famkim, a nih thu Chalcedon-ah 451 khan a lo puang ta bawk. Heng thurin puan chhuahte hi vawiin thlenga kohhran ziding pangngai nia chhal theihte chuan an pawm theuh a ni.


Kohhran ruangam inher chak

Kohhran piang tir chuan Thuthlung Thar, kohhran ze dik leh Chanchin |ha hril rawngbawlna tun thlenga entawn tlak min hnutchhiah a. Tihduhdahna hun khirh leh zirtirna maksak tak takte chu hlawhtling taka an hmachhawn theih chhan chu Pathian lehkhabute thliar felin an innghat ngam a, hotute an ring zova, thurin chiang takin an puang chhuak a ni.


Kum 476 vela Rome sorkar a tlukchhiat chuan khawthlang kohhran a tiderthawng hle. Kohhran phuarkhawmtu tha tak pakhat sorkar a tlukchhiat tak avangin kawng dang zawngin monastery (puithiamho inkhungkhawm bikna) din an lo uar lehzual ta a. Benedictine monastery chu 525 vel khan Monte Cassino-a din tan a ni. Rawngbawlna tur ber zawk khawvel kalsana thlarau mi nih tumna kawng tha lo tak ni mah se monastery te chu Pathian thu hriatna hmun pui, zirna leh sakhaw thuziak vawn himna hmun pawimawh takah a lo chang ta a ni. Ram inrelbawlna lama Pope thuneihna pawh heng hun lai vel atang hian a thang hle bawk a ni.


Isua zirtir Thoma din kohhran niin India chhim lam Syrian Orthodox Church chuan a inchhal tlat a. Thoma kha India ramah a lo kal ngei tih finfiahna tling tawk awm lo mah se a awihawm theih dan pahnih a awm. Khang hun lai khan India ram hi thla thum chhungin an rawn thleng thei a. Tin, kum zabi hnihna atangin Thoma rawngbawlna thu hi India ram ringtute hian an lo sawi thin tawh bawk. Kum 500 a ral hmain India ram rawn tlawh ngei nia rin theih Kristian rawngbawltu paruk lai hnuhma chiang takin kan hmu a ni.


Kohhran chanchin tir lam hriat hi a pawimawh hle mai. Vawiina Kohhran nena kan hmeh bel thil tam tak, Kohhrana bei sa tlat anga kan ngaih te pawh hi a lo ni vek bik lo tih kan hre thei a. Chutih rualin tunlai huna kan thu inchuh tam tak hi a tir atanga chiang sa a lo ni tho bawk. Kohhran chanchinah hian ringtu chak lo te tete hi Pathian khawngaihnain a tuamhlawm thinzia a lang fiah thin a ni.



Report Page