🛎

📝 نگاهی مقایسه ای به "ثروت فنون" و "گنجینه فنون"

✍🏻 حسن حضرتی

🔖 همایش مجاهدان تبریز؛ گرامیداشت یکصدمین سالگرد درگذشت ستارخان سردار ملی، 1393/12/10- 11/ 12/ 1393

🔻 چکیده:

دو مجله "ثروت فنون" و "گنجینه فنون" در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم در استانبول و تبریز با رویکردی علمی و ادب محور انتشار می یافتند. پرسشی که در نوشتار حاضر مورد توجه قرار گرفته، این است که این دو نشریه با چه رویکردی منتشر می شدند و اشتراکات و افتراقات در میان آنها از حیث رهیافت ها و قصدها و سیاست ها چه بوده است؟ تشابه در عنوان این دو نشریه اتفاقی است و یا مبتنی بر روابط و مناسباتی میان دست اندرکاران آنهاست؟ کدامیک متاثر از دیگری است؟ و اگر تاثیرپذیری و تاثیرگذاری در میان است، سازوکار این تاثیرپذیری و تاثیرگذاری از چه طرقی بوده است؟ در نوشتار پیش رو به همه پرسش های بالا توان پاسخ دادن نیست، چرا که پاسخ به آنها پژوهش جامعی را می طلبد. در این یادداشت کوتاه تنها به وجوه اشتراکی که در رویکردها و سیاست های این دو نشریه وجود دارد اشاره می شود و اگر بتوانم در یادداشت دیگری این بررسی مقایسه ای را تکمیل خواهم کرد. اما عجالتا آنچه با مقایسه این دو مجله به دست آمد، گویای این است که هر دو با رویکردی صرفا علمی و پرهیز از موضع گیری های آشکار سیاسی، به دنبال انتقال اندیشه های تجددگرایانه و غربی آن هم از نوع فرانسوی آن در جامعه عثمانی و ایران بودند و به این وسیله زمینه های تاثیرگذاری فرهنگی و فکری را در جامعه هدف دنبال نمودند.

واژه های کلیدی: ثروت فنون، گنجینه فنون، عثمانی، ایران، غرب، تجدد.

درآمد:

نشریه "ثروت فنون" به سال 1891م. در دوران اوج سلطه و سیطره عبدالحمید دوم، به کوشش و مدیر مسئولی احمد احسان Ahmet Ihsan و با فکر و اندیشه های نویسندگان بنامی همانند توفیق فکرت Tevfik Fikret، جناب شهاب الدین Cenap Şehabettin، سلیمان نظیف Süleyman Nazif، خالد ضیاء عشاق لیقیل Halit Ziya Uşakligil و حسین جاهد یالچین Hüseyin Cahit Yalçın شروع به انتشار نمود. احمد احسان ثروت فنون را در چاپخانه مدرنی انتشار می داد که با کمک و مساعدت مالی عبدالحمید دوم بنا شده بود. در سال 1897 م. از سوی بابعالی توقیف شد. دور دوم انتشار آن خیلی طول نکشید و در سال 1901م. دوباره بازنشر یافت و این بار حیات و بقای آن در فضای مطبوعاتی استانبول تا میانه های جنگ جهانی اول دوام یافت. در این ایام به جهت بیماری احمد احسان و عزیمت او به اروپا برای مدتی یعنی تا سال 1924م. انتشار ثروت فنون متوقف شد. از این سال به صورت مجله ای مصور دوباره منتشر شد و این بار تا سال 1944م. انتشار آن بقا یافت. در مجموع ثروت فنون 53 سال و 2464 شماره چاپ شد و آنقدر در زمانه خود تاثیرگذار بود که برخی از این دوره به عنوان "عصر ثروت فنون" یاد کرده اند.  

اما "گنجینه فنون" به سال 1903م. برابر با ذیقعده 1320ه.ق به همت کتابخانه تربیت و فکر و ایده رجال علمی و ادبی نامدار تبریز مانند میرزا محمدعلی خان تربیت، میرزا یوسف خان اعتصام الملک، سید حسن تقی زاده و میرزا سید حسن خان عدالت در تبریز به صورت دو هفته نامه شروع به انتشار نمود.(گنجینه فنون، تهیه و تنظیم: کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، تهران: کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، 1381) افسوس که عمر انتشار آن کوتاه بود و بیش از یک سال دوام نیاورد. در کل 24 شماره از این مجله منتشر شد. جزء بیست و چهارم آن در 4 ژانویه 1904م. انتشار یافته است. گنجینه فنون در واقع "چهار مجلد در یک مجلد" است. این جزوه های چهارگانه که در مجموع به گنجینه فنون نامبردار شده است، از این قرارند: "هنرآموز راجع به صنایع مختلفه" نوشته میرزا محمدعلی خان تربیت، "تمدنات قدیمه" نوشته ژول ورن فرانسوی ترجمه سید حسن تقی زاده، "تحت البحر یا سفینه غواصه (بیست هزار فرسنگ سیاحت)" نوشته ژول ورن فرانسوی ترجمه میرزا یوسف خان اعتصام الملک که بعدها به صورت کتابی جداگانه –سیاست تحت البحر- نیز در تهران منتشر شد. جزوه چهارم این مجله نیز در بردارنده اخبار علمی و فرهنگی است که سید حسن تقی زاده مسئولیت آن را عهده دار بوده است. (فرید قاسمی، "گنجینه فنون"، فصلنامه گفتگو، زمستان 1376، ش18، ص88.)

مقایسه "ثروت فنون" و "گنجینه فنون":

1- انتشار هر دو نشریه در شرایطی آغاز شد که اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی عثمانی و ایران آبستن حوادث مهمی در سال های پیش رو بود. جامعه عثمانی و ایران، ناراضی از وضع موجود، به دنبال ایجاد تغییراتی در ساختار سیاسی بودند. ترکان جوان در عثمانی تلاش زیادی به خرج می دادند تا فضای بسته ای که عبدالحمید دوم به وجود آورده بود، بشکنند و به دنبال آن تغییراتی در ساختار قدرت ایجاد کنند. اما عبدالحمید همچنان می تازید و فرصتی برای عرض اندام مخالفان به دست نمی داد. کوچکترین مخالفتها با شدیدترین برخوردها و واکنش ها از سوی بابعالی روبرو می شد. فضای امنیتی و پلیسی که سلطان عثمانی ایجاد کرده بود، عملا موجب کوچ تحول خواهان به خارج از عثمانی را فراهم نموده بود. در چنین اوضاعی نویسندگان و شاعران برجسته ای همانند توفیق فکرت به انتشار ثروت فنون روی آوردند.

در ایران هم اوضاع سیاسی و اجتماعی چندان تفاوتی با عثمانی نداشت. نارضایتی از ساختار معیوب قاجاری که از کارآمدی مطلوب و مناسبی برخوردار نبود، فزونی یافته بود. نوگرایان و تحول خواهان ایرانی هم به دنبال سوق دادن جامعه به سمت وضعیتی مطلوب بودند و در این میان سعی می کردند ساختار قدرت را نیز با این خواسته ها همسو و هم رای کنند. نارضایتی نخبگان فکری و علما، در کنار عدم تمکین قدرت سیاسی به انجام تغییرات و دیگرگونی های بنیادین، فضای سیاسی و اجتماعی ایران را به سمت مشروطه خواهی و تجددگرایی بیشتر سوق داد. در چنین شرایطی تعدادی از نویسندگان برجسته و متنفذین فرهنگی و ادبی که از جایگاه خوبی در تبریز برخوردار بودند به انتشار "گنجینه فنون" روی آوردند.

بنابراین می توان گفت، انتشار "ثروت فنون" در استانبول و "گنجینه فنون" در تبریز در شرایطی رخ داد که نخبگان فکری و سیاسی نوگرا و تجددگرا تمایل زیادی به تغییر فضای سیاسی و اجتماعی نشان می دادند و به رغم موانع سختی که وجود داشت، این علقه را به عنوان یک دغدغه دنبال می نمودند.

2- رویکرد هر دو نشریه در ابتدا "علم برای علم و هنر برای هنر" بود. فارغ از مسایل سیاسی و اجتماعی تنها سعی می شد آگاهی های علمی در اختیار مخاطبان قرار گیرد. در آنها نه نقد سیاست و نه اجتماع و فرهنگ جایگاهی نداشت. علم برای جامعه و هنر برای جامعه، گویی حداقل دغدغه ابتدایی نویسندگان و دست اندرکاران ثروت فنون و گنجینه فنون نبوده است. در این ها ارائه آگاهی در باره علوم و فنون، معرفی کتاب، نشر شعر و رمان، به میان کشیدن نثر و نظمی فاخر و ادیبانه و در مقابل پرهیز از هرگونه انتقاد اجتماعی و سیاسی به صورت آشکار و علنی، دغدغه های اصلی سیاستگزاران بود. اگرچه از سال 1901م. به این طرف، رویکرد "هنر برای جامعه" نیز مورد توجه نویسندگان ثروت فنون قرار گرفت.

3- نویسندگان هر دو نشریه از نخبگان علمی و ادبی بنام استانبول و تبریز بودند. در ثروت فنون بزرگانی همانند توفیق فکرت (صاحب آثاری مانند رباب شکسته، مه و...)، جناب شهاب الدین (نویسنده در راه حج، نامه های سوریه و...)، خالد ضیاء (مولف عشق ممنوع و...)، محمت رئوف (صاحب رمان دل دختر جوان و...) و... قلم می زدند که هر کدام از سرآمدان حوزه ادبیات نظم و نثر در زمانه خود به شمار می رفتند. این طرف هم نامدارانی همانند محمدعلی تربیت (صاحب آثار مختلفی مانند دانشمندان آذربایجان، زاد و بوم در جغرافیای حالیه و قدیم ایران و...)، یوسف اعتصامی ملقب به اعتصام الملک (صاحب آثاری مانند: ثوره الهند، تربیت نسوان که ترجمه تحریر المره از قاسم امین مصری بود و...)، سید حسن تقی زاده (صاحب تالیفاتی مانند: پژوهش در باره گاهشماری و تاریخ تقویم و نجوم در ایران، و تحقیقاتی در باره مانی، فردوسی، ناصر خسرو و...) و میرزا حسین خان عدالت (صاحب روزنامه عدالت و...) در گنجینه فنون قلم می زدند که هر کدام از پیشینه قابل قبولی در تلاش های فرهنگی و علمی برخوردار بودند.

4- نویسندگان هر دو نشریه علاقه خاصی به تجدد غربی و به ویژه از نوع فرانسوی آن داشتند. آنان سعی داشتند اتفاقات علمی و ادبی فرانسه را دنبال کنند و به گونه ای آن ها را در جامعه خود بازتاب بدهند. برای نمونه ادبیات معاصر فرانسه در حوزه رمان و حکایت و داستان از گونه ها و سبک های رئالیسم، ناتورالیسم و در شعر از پارناسیزم parnasism و سمبولیزم پیروی می کرد. ادبا و شاعران عثمانی هم از این سبک ها در حوزه نثر و نظم تقلید می کردند. گردانندگان گنجینه فنون هم با ترجمه رمانی معروف از ژول ورن با عنوان "بیست هزار فرسنگ زیر دریا" که با عنوان "سفینه غواصه و یا سیاحت تحت البحر" منتشر می شد، علاقه خود را به فرهنگ و ادبیات فرانسوی نشان دادند. این رمان به دست سید حسن تقی زاده ترجمه می شد. ضمن اینکه اثر دیگری از نویسنده بنام فرانسوی یعنی گوستاو لوبون در گنجینه فنون انتشار می یافت با عنوان "تمدنات قدیمه" که به دست تقی زاده به فارسی برگردان می شد.

5- گردانندگان هر دو نشریه به آینده جریان نوگرایی در عثمانی و ایران خوشبین بودند. اگرچه به ظاهر بعضی وقت ها یاس و نا امیدی در آثار ثروت فنونی ها دیده می شد، اما واضح بود که در پس و پشت این ادبیات ناامیدانه، به تداوم اندیشه های آزادیخواهانه مبتنی بر اندیشه های تجددگرایانه غربی ایمانی راسخ وجود داشت.  

6- نوعی غربگرایی در ادبیات نویسندگان ثروت فنون و گنجینه فنون به چشم می خورد. حسین جاهد یالچین می گفت: "امروز بخواهیم یا نخواهیم، داریم اروپایی می شویم. کت و شلواری که می پوشیم از اروپا آمده است و اگر برای ادبیات مان هم بخواهیم الگو و سرمشقی انتخاب کنیم، قطعا این الگو و سرمشق از جایی خواهد آمد که کت و شلوارمان آمده است." شبیه چنین بیانی از تقی زاده ما هم نقل می شود که گفته بود ایران باید ظاهرا و باطنا، جسما و روحا فرنگی مآب بشود.

7- با توجه به فضای بسته و بحرانی که ثروت فنون در آن انتشار می یافت، در نوشته های ایشان نوعی روح بدبینی و یاس و حرمان به چشم می خورد. تم خودکشی در آثار و نیز حیات نویسندگان آنان خیلی مورد توجه است. به ندرت برخی آثار پراکنده ای هم که گاه خطاب به حکومت عبدالحمید دوم زبان به اعتراض می گشود، از جمله رمان "سیس" (به معنای مه) نوشته فکرت که از جو مایوس کننده حاکم بر استانبول شکوه می کرد، از همین زبان نمادگرایی سود می جست.

8- بر اساس آنچه از شاعران و نویسندگان فرانسوی اخذ کرده بودند، تخیل در نزد نویسندگان این دو نشریه جایگاه ویژه ای داشت. از مضامین شعری و رمان های نویسندگان ثروت فنون و همچنین انتخاب ترجمه رمان "بیست هزار فرسنگ زیر دریا" اثر ژول ورن می توان به خوبی به این موضوع پی برد. 

9- پیشرفت جامعه را در جوانان و کودکان می بینند و به این گروه سنی توجه ویژه ای دارند. توفیق فکرت نخستین شاعری است که برای کودکان شعر سروده است.

کلام پایانی اینکه گردانندگان مجلات ثروت فنون و گنجینه فنون اگرچه نخواستند به صورت مستقیم و صریح به مسایل سیاسی و اجتماعی جامعه خود واکنش نشان بدهند، اما به صورت غیرمستقیم و زیرپوستی هر آنچه در نشریه خود بازتاب دادند، به گونه ای ترسیم چهره نامطلوب اما رو به رشد و ترقی جامعه خود بود. بنابراین سعی کردند به زعم خود با رویکردی صرفا علمی و فناورانه طرحی برای تسریع توسعه و ترقی جامعه عثمانی و ایرانی ارائه کنند. اگر واقعا قصد این بوده باشد، می توان گفت در این امر گردانندگان و اندیشمندان ثروت فنون و گنجینه فنون کارنامه موفق و درخشانی از خود بجای گذاشته اند. به بیان دیگر، صاحبان و متفکران این دو نشریه به نوعی مبارزه فرهنگی و نه سیاسی را علیه عقب ماندگی، ارتجاع و خودکامگی در پیش گرفته بودند. مبارزه ای که سلاح آن قلم و اندیشه و هدف آن ایجاد تغییر نه در ساختار سیاسی بلکه در فکر و ذهن مردم بود. آنان در این تلاش علمی سعی کردند جامعه خود را با اندیشه های مدرن در ساحت فرهنگی آشنا کنند. باور آنان این بود که برای تحول و تغییر اساسی بیش از هر چیزی محتاج فرهنگ اند تا سیاست.

🆔@hassanhazrati50