.

.


3-бўлим. Одам Ато ва Момо Хаво хаётидан бир кун
Табиатимизни, тарихимизни ва психологиямизни тушиниш учун тош асридаги овчилар ва теримчилар миясига кириб боришимиз лозим. Овчилик ва теримчилик даври сапиенслар тарихининг катта қисмини ўз ичига олади. Охирги 200 йил, сапиенсларинг асосий қисми тирикчилик манбаи, ризқини заводлардаги ва офислардаги иши орқали олаётган бўлса, ва улар босиб ўтган 10 минг йил, аждодларимиз ов ва ўсимликларни териб овқатланиб яшаган ўн минг йилликлар олдида кўз очиб юмгунча ўтган вақт хисобланади.
Одамнинг кўплаб замонавий психологик ва волюцион психологиянинг социологик ўзига хосликлари ана ўша узоқ давом этган қишлоқ хўжалиги давригача бўлган тарихий вақт давомида шаклланганлигини эволюцион психология тасдиқламоқда. Миямиз ва фикларимиз хали хануз ов ва теримчилик хаётига мос келади. Овқатланиш одатларимиз, можароларимиз ва сексуаллигимиз - буларнинг барчаси овчи ва теримчи миясининг хозирги постиндустриал мухит, мегаполислар, самолётлар, телефон ва компютерлаи билан ўзаро алоқаси орқали юзага келиб турибди. Бу мухит бизни шундай аввалги авлод вакиллари орзу хам қилмаган моддий бойликлар ва яшаш давомийлиги билан таъминлаб берди, лекин биз стрессни бошдан кечирамиз, бир-биримизга бегоналикни хис қиламиз, депрессияга тушамиз. Нима учун бундай бўлаётганини тушиниш учун бизни шакллантирган, ўша овчилар ва теримчилар даврига шўнғишга харакат қилиб кўриш керак. Онг остимиз шу қадар қадалиб қолган дунёга.
Нима учун, мисол учун, биз бундай семизмиз? Замонавий бой давлатларнинг семизлик билан кураши бехуда кетмоқда. Кучимизни тиклашнинг хожати бўлмаса хам еяверамиз, еяверамиз ва еяверамиз. Энг ёмони, қўлимизга тушган хар қандай энг тузли, ширин, ёгли, юқори калорияли мазали нарсаларни бўккунимизча еймиз. Бу топишмоқнинг жавобини қадим аждодларимиз қандай қорин тўқлаганликларини эсласаккина топишимиз мумкин. Улар истиқомат қилган саванна ва ўрмонда юқори калорияли ширинликлар камдан кам учраган, ўзи умуман олганда овқат хам кам бўлган. 30 минг олдин теримчи десертнинг фақат бир турини - етилиб пишган меваларни билган. Агар тош асридаги аёл хосилидан эгилай деб турган анжир дарахтига йўлиқса унга бабуинлар етиб боргунча энг баъмани йўл - шу ернинг ўзида қанча кўп бўлса шунча меваларни еб қолиш бўлган. Юқори калорияли овқатни оғзимизга тиқиштириш инстиктни бизнинг генларимизда ўтирибди. Барча қудайлиеларга эга хашаматли ерда яшашимизга, музлаткичимиз ноз-неъматларга тўла бўлишига қарамай бизнинг ДНК миз хали хам биз саваннада югуриб юрибмиз деб ўйлайди. Мана нима бизни шоколадли пломбирни охирги қошиғигача қириб олишга ва кока колани босиб-босиб ичишга мажбур қилади.
"Очофат ген" назарияси хозирда хамма қабул қилган, лекин бошқа, хозирда мухокама қилинаётган назариялар хам бор. Масалан, айрим эволюцион психологларнинг фикрича қадимги теримчилар бир хотинли оилаларда яшамаган, улар шахсий мулк, ягона никох ва оталик тушунчалари бўлмаган коммуналарга бирлашишган. Бундан гурухда аёл бир нечта эркаклар (ва хаттоки аёллар) билан яқин муносабатларда бўлиши ва сексдан бахра олиши мумкин эди. Эркаклар ўз фарзандларини ажрата олмагандан кейин барча болалар хақида бир хилда ғамхўрлик қилишган.
Бунга ўхшаш ижтимоий тузилма - Қовға эрасининг утопияси эмас. У хайвонлар орасида кенг тарқалган, бизнинг энг яқин қондошларимиз бўлган шимпанзе ва боноболар орасида хам. Антропологларнинг кузатувига кўра, халигача тўлиқ яккаланган кишилик жамиятларида жамоавий оталик бор. Бу жамиятлардаги ривоятларига кўра бола аниқ битта эркак спермасидан эмас, аёлинг ичида тўпланган бир қанча партнерларнинг йиғилган спермасидан ривожланади. Ва яхши она энг яхши овчининг эпчиллигини, башоратчининг фантазиясини, жасур жангчининг кучини ва маъшуқнинг хиссиётларни боласига мерос қилиб олиш учун қабиланинг атоқли вакиллари билан жинсий алоқага киришишга харакат қилган. Бу бемаъниликдан кўриняптими? Замонавий эмбриология пайдо бўлгунга қадар одамлар бола кўплаб эмас, ягона отадан туғилиши хақида маълумотга эга бўлмаганликларини хисобга олинг.
Бу назариянинг, "архаик коммуна", тарафдорларининг уқтиришича эр-хотин ўртасидаги хиёнат, ажралишларнинг юқори фоизи, болалар ва катталар азоб чекадиган кўплаб рухий бузилишлар айнан инсонларни кичик оилада яшашга ва якка партнерли муносабатларда бўлишга мажбурлашгани учун юзага келган. Бу эса уларнинг биологик табиатига мос келмайди. [7]
Кўплаб олимлар ягона турмуш ўртоқли муносабатоар ва оилавий хаёт одам табиати билан дастурлаштирилган эканлигини таъкидлаб, жон-жахди билан бу назарияни рад қилишади. Шунга қарамай тарихий овчи-теримчилар жамияти хозирги замонавийсидан кўра эгалитар бўлган ва ўзида коммуна элементларини сақлаб қолган, лекин, бу тадқиқотчиларнинг фикрига кўра хаттоки ўша пайтда хам жамият эр-хотинлар ва уларнинг давомчиларидан ташкил топган алохида ячейкаларга бўлинган. Шунинг учун хам, эмиш-ки, якка партнерли муносабатлар ва кичик оилалар хозирги кунда кўплаб кишилик жамиятлари ва норма деб хисобланади, ва хамма жойда эркаклар ва аёллар рашк билан ўз партнерлари ва болаларига ёпишиб олишади. Айрим давлатларда эса -мисол учун, Шимолий Корея ва Сурияда- хокимят хозиргача отадан ўғилга ўтиб келади.
Бу бахсларга ойдинлик киритиш учун аждодларимизнинг бундан бир неча ўн минг йиллар аввалги яшаш шароитлари хақида кўпроқ билишимиз зарур, айнан когнитив инқилоб (70 минг йил аввал) ва қишлоқ хўжалиги инқилоби муқаддимаси тахминан 12 минг йил аввалги давр хақида.
****
Афсуски, биз ишончли далилларга эга эмасмиз. "Архаик коммуна" ва "Азалий моногамия" тарафдорлари ўртасидаги барча бахслар унча кўп бўлмаган фактлар асосига қурилган. Албатта, ўша даврнинг ёзма манбалари мавжуд эмас, археологик топилмалар эса тош қотган суяклар ва тош қуроллардан иборат. Мўрт материаллардан - дарахтдан, қамишдан, теридан - тайёрланган топилмаларнинг бахти чопгани эса камдан-кам холларда сақланиб қолган. "Тош асри" тушунчасининг ўзи ва қишлоқ хўжалигигача одамлар тошдан бошқа нарсани билмаган деган тасаввур археологик чигалликлар сабали келиб чиққан. Бу даврни "Ёғоз асри" деб номлаш анчагина тўғрироқ бўларди. Қадимги овчилар ва термачилар қуролларинг катта қисми ёғочдан қилинган, аммо биз асосан тош қуроллари топамиз, чунки тош ёғочга нисбатан яхши сақланади. Қадимги одамлар хаётини сафланиб қолган предметлар асосида қайта тиклаш етарлича муаммолар туғдиради. Ўша пайтдаги овчи-термачилар ва уларнинг аграр ва индустриал эрада яшаган авлодлари орасидаги яққол фарқлардан бири шундаки, термачилар жуда кам иш қуроллари билан чекланишган ва умуман олганда улар хам одамлар хаётида кам рол ўйнаган. Умри давомида ривожланган давлат фуқароси миллионлаб нарсаларнинг - доимий ёки вақтинчалик - эгасига айланади : уйлар ва машиналардан тортиб памперслар ва сут пакетларигача. Хар қандай машғулот тури, инонч ва хаттоки туйғулар қатор топилдиқларда ўз ифодасини топади. Айтайлик, овқатланишимизнинг ўзи ақлни шошириб қўяр даражада кўп буюмлар ва институтлар яратилишига сабаб бўлди, стакан ва қошиқдан тортиб генетик лаборатория ва океан кемаларигача. Бизда қанча эрмак бор, картадан тортиб юз минг ўринлик стадионгача! Бизнинг романтик ва жинсий муносабатларимиз узуклар, кроватлар, чиройли кийимлар, эхтиросни қўзғатувчи ич кийимлар, презервативлар, модадаги ресторанлар, арзон мехмонхоналар, танишув агентликлари, аэропортлардаги кутиш заллари, никох заллари ва дастурхонларни етказиб бериш компаниялари билан мустахкамланади. Дин гот бутхоналари ва мачитларда, индуистлар ибодатхонасида ва синагогларда хаётимиздаги мухим кунларини муқаддасларштириб беради, бунинг учун бизларга Таврот ўрамлари, тибетдаги ибодат халқаси, рухонийларнинг жуббаси, шамлар ва муаттар хидлар, рождество арчалари, тузсиз лочира, қабр ёдгорликлари, бутлар керак бўлади.
Кўчишга тўғри келмагунга қадар ўзимизнинг нақадар бой эканлигимизни пайқамаймиз. Бизнинг кўчманчи аждодларимиз яшаш жойини хар ой, керак бўлса хар хафта, хар куни алмаштирган. Бор нарсасини қопига орқалаган - ва олға. На юк ташиш компаниялари ва на транспорт, хаттоки — дастлабки асрларда — от-улов хам бўлмаган. Шунга яраша одамлар хам ёнларида фақат энг керакли нарсаларни сақлашлари мумкин эди. Демак, уларнинг ақлий, диний ва эмоционал хаёти топилдиқларга таяниб қолмаган. Биздан кейин,100 минг йилдан сўнг, ерни титкилаган археологлар бузилган мачит ўрнида кавлаб топилган миллионлаб буюмларга қараб мусулмон эътиқоди ва расм-русмларининг хақиқатга яқин манзарасини қайта тиклаши мумкин. Лекин бугунги кунда қадимги овчилар ва термачиларнинг диний маслаги ва диний маросимларини қайта тиклаш қийинчилик туғдиради — бу худди тарихчи замонавий ўсмирларнинг мулоқотларини улардан кейин сақланиб қолган қоғозларгю ёрдамида қайта тиклашга уринишга ўхшайди — ахир телефон сухбатлари, электрон жўнатмалар, блог ва СМС лардан бирорта из қолмайди-ку.
Биз фақат археологик топилмаларга таянишни ўйлашимиз туфайли овчи ва термачилар хаёти хақидаги тасаввурларимиз янглиш бўлади, мана масала қаерда. Бизга ётишмаётган маълумотлар ўрнини қандай тўлдиришимиз мумкин? Келинг хозирги ибтидоий қабилаларга разм соламиз. Уларни антропологлар реал вақтда кузатиши мумкин. Бироқ замонавий термачилар жамиятга хос хусусиятларни қадимгиларига тадбиқ қилишда эхтиёткорликка амал қилиш жуда хам зарур.
Биринчидан, хозиргача сақланиб қолган барча бунга ўхшаш қабилалар улар билан қўшни бўлган аграр ва индустриал жамиятнинг таъсирини хис қилган, шу сабабли ўн минг йиллар аввал мавжуд бўлган бундай жамиятга уларинг хусусиятларини кўчириб ўтказиш қалтис иш бўлур эди.
Иккинчидан, хозирги ибтидоий халқлар оғир климатли територияларда, дехқончилик учун яроқсиз зоналарда яшаб қолган. Жанубий Африкадаги Калахари чўлларида экстремал шароитларга мослашган одамлар Янцзи қирғоғидаги унумдор водийда яшаган қадимий халқларнинг хаётини қайта тиклаш учун модел вазифасини ўташи даргумон. Бундай регионлар, Калахари чўлларидаги ахоли зичлиги Янцзи водийсидаги ахолининг зичлигига қараганда анча паст, бу фактор эса табиийки инсонлар жамияти ўлчами ва тузилишига, улар ўртасидаги муносабатларга жиддий таъсир кўрсатади.
Учинчидан, ибтидоий овчи ва термачи қабилаларнинг энг ажойиб ўзига хосликларидан бири — уларнинг хилма-хиллигида. Фарқлар фақат дунёнинг турли чеккасидагина эмас, балки бир регион чегараларида хам кузатилади. Австралия заминига биринчи қадам босган европаликлар кузатган, бу турфа хиллика жуда яхши мисол — сони 300 мингдан 700 минггача бўлган аборигенлар британия босиб олиш вақтида бир неча юз (200 дан 600 тагача) қабилаларга бўлинган ва улардан хар бири алланеча уруғлар саналган. [8] Хар бир қабиланинг ўз тили, дини, умум қабул қилинган нормалари ва одатлари бўлган. Масалан, жанубий Австралиядаги ҳозирги Аделаида атрофида қариндошликни ота тарафдан санайдиган патриархат тизимига эга бўлган бир неча уруғ-аймоқлар яшаган. Бу уруғлар қатъий худудий белгиларига қараб қабилага бирлашган. Айрим Австралия шимолидаги қабилалар эса, аксинча, она томондан келиб чиқишига катта эътибор қаратган ва қабилага тегишлилик худудга эмас, тотемга қараб белгиланган.
Овчи-термачилар орасида хам шундай этник ва маданий турфа хиллик бўлганлигини тахмин қилиш табиий холат. Аграр революция муқаддимасида Ерда истиқомат қилган ўша 5-6 миллион одам турли тил ва маданиятга эга минглаб қабилаларга бўлинган.[9] Когнитив инқилоб қолдирган мероснинг меваси ахир шу бўлган: умумий генларга эга, бир хил экологик мухитда яшаган одамлар тасаввур тили ёрдамида хар хил тасаввурдаги реалликни ярата бошлади, яъни турфа хил норма ва қадриятларни.
Мисол учун, хозир Оксфорд университети турган жойда 30 минг аввал яшаган қабила қадимий Кембриджда истиқоматчилари тилида гаплашмаган дейишга асослар бор. Бир қабила жангари бўлса, бошқаси тинчликсевар. Айтайлик, кембриджликлар коммуналарда яшаган, оксфордликлар эса кичик оилаларга бўлиниб кетган. Кембриджликлар (уларни кентабригликлар дейиш тўғрироқ бўлади), вақтларини аямасдан ёғочдан уларни химоя қилувчи рухларнинг хайкалларини ясаган, бу вақтда эса оксонианликлар эса ўша рухларга рақс орқали ўз хурматларини ифода қилган. Улардан биринчиси қайта тирилишга ишонган бўлса, иккинчилари бу фикрга бемаънилик деб қараган. Битта жамиятда бир жинсли муносабатларга рухсат берилган, иккинчисида қатъий тақиқланган.
Бошқача қилиб айтганда, антропологлар томонидан ўтказилган кузатувлар замонавий ибтидоий қабилаларга қараб қадимги овчи ва термачилар хаётини, улар қандай имкониятларга эга бўлганлигини тушинишимизга ёрдам берса хам аслида қадимда имкониятлар доираси{2} кенгроқ бўлган ва буларнинг барчаси бизнинг диққатимиздан четда қолиб кетмоқда. Сапиенсларнинг "Табиий хаёт тарзи" атрофидаги оташин дебатлар асосий нарсани эътибордан қочирмоқда: когнитив инқилобдан кейин одамнинг қандайдир табиий хаёт тарзи хақида гапириш мумкин эмас. Фақатгина маданий танлов бор — хайратомуз бой ранглар палитраси.
Азалий бекаму кўст жамият
Қишлоқ хўжалиги давригача бўлган хаёт хақида кучли ишонч билан қандай гипотезалар яратишимиз мумкин? Аксарият одамлар бир неча ўн кишилик кичик гурухларда, максимумда эса бир неча юз кишилик бутунича одамлардан иборат жамиятларда яшаган деб тахмин қилиш мумкинга ўхшайди. Охирги пунктни алохида эътибор бериш зарур, чунки бу бир қарашда равшан кўриниб тургандай бўлсада, аслида ундай эмас: аграр ва индустриал жамиятнинг кўп қисмини хонакилаштирилган хайвонлар ташкил қилади. Албатта, улар ўз сохибларига тенглаша олмаса хам шу жамиятнинг ажралмас қисми саналади. Хозирги кунда Янги Зеландияда 4,5 миллион сапиенс ва 50 миллион қўй яшайди.
Юқорида кўрсатиб ўтилган қоида ичида биттагина инстисно бор: ит. Кучук биринчи бўлиб қўлга ўргатилган ва бу аграр инқилобгача юз берган. Олимлар бунинг аниқ санаси хақида турлича фикрлар билдиради, лекин бизда 15 минг йил аввал итларнинг одам билан бирга яшаганлиги хақидаги рад этиб бўлмайдиган далилларимиз бор. Кучуклар одамлар тўдасига бундан бир неча минг йиллар аввалроқ қўшилган бўлиши хам мумкин.
Итлар овда ва жангларда қатнашган, йиртқичларнинг ёки бегоналарнинг яқинлашаётгани хақида огохлантириб турган. Одам ва ит ўртасида бир бирини тушиниш ва мехр асосида мустахкам алоқа пайдо бўлган. Ўлган итларни худди хўжасиники сингари маросимлар билан дафн қилишган. Авлоддан авлодга одамлар ва итлар ўзаро мулоқот қилишни ва муносабатларни тиклашни ўрганишди. Одамларнинг эхтиёжлари ва хохишларини тўғри, аниқ топган итлар кўпроқ овқат ва мехр олган, бу эса уларга яшаб қолиш учун энг яхши имкониятларни тақдим қилган. Ўз навбатида итлар хам ўз манфаатлари асосида одамларни манипуляция қилишни ўрганди. Ушбу 15 минг йиллик иттифоқ одам ва итни шунчалик яқинлаштирдики, бошқа хеч қайси тирик мавжудот бундай яқинлик билан мақтана олмайди.
Расм. Илк уй хайвони? Дафн қилинган жой 12 минг йиллик саналади(Шимолий Исроил, кибуца Маайян Барух музейи). Унда 50 ёшлар атрофидаги аёл скелети, унинг ёнида эса - кучукча (пастки чап бурчак). Аёлнинг чап қўли кучук мурдасига қўйилган, бамисоли улар ўртасидаги хиссий яқинликни акс эттириб турибди. Бошқа изохлар хам бор: масалан, кучук қабр орти дунёси дарвозабони учун совға сифатида қўйилган бўлиши мумкин.
Гурух аъзолари бир-бирларини яхши таниган, бутун хаётларини қариндошлари ва дўстлари даврасида ўтказган. Ёлғизлик (шахсий хаётнинг сир тутилиши хам) уларга бегона бўлган. Балки қўшни гурухлар ресурслар учун рақобатчи бўлгандир, хаттоки жанг хам қилишган, лекин дўстлик алоқаларида хам бўлган. Улар бир-биридан келин олган, бирга ов қилган, турли ғаройиботлар билан алмашган, сиёсий иттифоқлар тузган ва диний байрамларни нишонлаган. Бундай хамкорлик — Homo Sapiens нинг мухим ва ажралиб турувчи белгиси бўлиб, бу кўникма сапиенсларга бошқа одам турлари устидан хал қилувчи хукмронлик имкониятини берди. Баъзан қўшни "оилалар" ўртасида чамбарчас муносабатлар ўрнатилиб улар умумий тил, умумий афсоналар, норма ва қадриятларга эга ягона қабилага бирлашган.
Лекин бундай "халқаро муносабатларнинг" ахамиятини керагидан ортиқ бахолаб бўлмайди. Критик холатларда қўшни яшаган гурухлар бирлашган ва айрим вақтлари бирга ов қилган ёки базмлар уюштирган бўлса хам асосий вақтда улар якка ва бир-биридан мустақил хаёт кечирган. Савдо ёки айирбошлаш воситаси зийнатга эга қимматбахо буюмлар: чиғаноқлар, қахрабо, бўёқлар бўлган. Махсулотлар, мевалар ёки гўшт ёки бошқа бир шу гурухга оид "импортга" боғлиқ бўлган айрибошлаш товарлар хақида маълумотлар йўқ. Ижтимоий-сиёсий муносабатлар хам шундай тасодифий кўринишда бўлган. Халигача қабилалар доимий сиёсий реаллик сифатида шаклланмади ва хаттоки дўстона гурухларнинг йиғилишлари учун йиғилишлари учун доимий учрашув жойи белгиланган бўлса хам шахарлар ёки қандайдир ташкилотлар хақида гапириш шарт эмас. Сапиенс ўз гурухи чегарасидан ташқарида кимнидир учратиши учун ойлар ўтган ва уммуман умри давомида бир неча юздан камроқ қариндош-уруғлари билан танишишга улгурган халос. Кам сонли ахоли кенг територияларда тақсимланган. Аграр инқилобгача Ер юзи ахолиси хозирги Каирнинг ахолисига деярли тенг бўлган.
Одамларнинг кўплаб гурухлари вақтининг асосий қисмини овқат излаб, бир жойда иккинчи жойга кўчиб, йўлда ўтказган. Уларнинг йўналишларини мавсумлар алмашинуви, хайвонларнинг хар йиллик миграцияси ва ўсимликларнинг ўсиш ва етилиш цикли белгилаб берган. Одатда гурухлар бир неча ўндан токи юз квадрат километргача бўлган майдонда айнан шу битта териториянинг ўзида харакатланган.
Баъзан бу гурухлар "ўз" територияларнинг чегарасидан ташқарига хам чиққан ва янги ерларни тадқиқ қилган — бу табиий офатлар, ички ва ташқи низолар, демографик силжишлар ёки бўлмасам харизматик рахмнамо таъсири остида юз берган. Сапиенсларнинг бутун дунёга тарқалиши мана шундай бошланган. Оддий хомчўт: овчи-термачилар гурухи хар 40 йилда иккига бўлинган ва ажралган қисм юз километрлар нарига кўчиб ўтган. Агар фақат шарқ томонга силжишда давом эса 10 минг йил ичида Африка ахли Хитояга етиб боради.
Камдан кам холларда бой овқат манбалари топилсагина одамлар мавсумий ёки йиллик лагерларга ўрнашиб яшаган. Махсулотларни қуритиш, дудлаш, арктика худудларида эса музлатиш техникаси ривожланиши бир жойда муқим қолиш имкониятини бера бошлаган. Яна бир ахамиятга эга факторлардан бири: балиқлар мўл-кўл бўлган денгиз ва дарёлар қирғоқларида одамлар қишлоқлар қура бошлаган. Булар тарихдаги биринчи манзилгохлар бўлиб, бундан 45 минг йил аввал аграр инқилобгача Индонезия оролларида пайдо бўлган. Улар эса ўз навбатида базавий лагер вазифасини ўтаб, Homo Sapiens ўша ердан денгиз орқали Австралияга йўл олган.
***
Одамлар тўдаси қорин тўқлаш учун ўзи истиқомат қиладиган кўплаб жойларда енгил ва оптимал усулларни танлаган. Одамлар мева ва термитларни терган, илдизларни кавлаб олган, қуёнларни тутган, бизонлар ва мамонтларни овлаган. Калориянинг катта қисми, витаминлар ва клечаткани термачилик берган. Овқат топишнинг хар икки усули хам махсус асбоблар: найза, қопқонлар, ер кавлаш учун таёқларга мухтож бўлган. Бундан ташқари одамга кийим хам керак бўлган. Совуқ зоналарда, айниқса субарктик ва арктик худудларида, харакатланиши учун сапиенслар тери ва жундан кийим тайёрлаб кийинишга мажбур эди.
Одамлар овқат, материаллар ва кийим каби эхтиёжларини тугатиб қўймаслик учун хамма ерда янги билимларни излашган. Яшаб қолиш учун ўзи яшаб турган жойнинг хаёлий батафсил харитасини тузиш ва сақлаб қолиш зарур эди. Қачонки одамлар барча ўсимликларнинг табиий цикллари ва хайвонларнинг одат-қилиқлари хақида маълумотга эга бўлса кунлик ўлжа миқдори тузуккина бўларди. Улар қайси овқатлар тўйимли, қайсилари касал қилади, қайсилари эса аксинча даволайди — билишлари шарт бўлган. Улар йил фаслларини кузатган ва офатлар ёки қурғоқчилик яқинлашаётганини кўрсатувчи белгиларни эслаб қолган. Одамлар хар бир анхор, хар бир дарахт, хар бир ғорни ва хар бир чақмоқтош бор ерни ўрганиб чиққан. Сапиенслар тош пичоқлар ясашни, йиртилган кийимларни тикишни, қуёнларга тузоқ қўйишни, кўчкидан омон қолишни, илон чақишидан ва оч шернинг хужумидан ўзини асрашни ўрганиб олишди… Кўплаб бундай билим ва кўникмаларга эга бўлиш учун узоқ ўқув ва амалиёт йиллари керак бўлди. Қадимги овчи усталик билан саноқли дақиқалар ичида найза учини тарошлаб қўйган – хозирги кунда камдан-кам одам бунинг уддасидан чиқа олади: биз кремний ва базалтнинг хусусиятларини билмаймиз ва тош найзани ўткир қилиб чархлаш учун қўлларимизга мохирлик етишмайди.
Бошқача айтганда, қадимги одам унинг хозирги авлодларига қараганда ўзи яшаб турган мухит хақида чуқур ва хилма-хил билимларга эга бўлган. Индустриал мамлакатларнинг кўплаб фуқаролари билимсизликда хам жуда яхши хаёт кечирмоқда. Компютер мутахасиси, суғурта агенти, тарих фани ўқитувчиси ёки фабрика ишчиси бўлиш учун табиат хақида кўп нарса билиш шартми? Биз ўзимизнинг тор мутахасислигимиз билан жиддий шуғилланишимиз зарур, лекин кўплаб саволларда – хаётий мухим – билимлари биз каби тор доирадаги мутахасислардан ёрдам сўраб мурожаат қиламиз.

Report Page