...

Ёқиб юбориладиган мактуб

Сўнган юлдузларнинг энг охирги шуъласи бизга миллион йиллардан кейин етиб келади.

Чингиз Aйтматов “ Чўққида қолган овчининг оҳ-у зори “

Катена1, бир кун келиб сизга ичимдаги борини тўкиб соламан деб кўнглимга тугиб қўйгандим. Бундан мени нима тўхтатиб турган, нимани кутганман, бугун бунинг жавобини тополмаяпман. Балки, кўнглингизни оғритишдан андиша қилгандирман, ахир, нима бўлганда ҳам мен сизни тик қарашга мажбур қилмоқчи бўлган ҳақиқат – бир қизалоқни эрта улғайтирган ҳақиқатлар эди. Катена, энди сиз йўқсиз. Aввал сиз қачондир йўқ бўлишингиз мумкинлиги ҳақида ўйламаганман. Бугун тонг саҳар яна қаттиқ бақириб уйғониб кетдим (бу касаллигим сиз ва аямгагина маълум бир фалокатдан бери мен билан). Тушимни эслолмайман, нега бақирганимни ҳам кейин эса доимгидек эрталабгача ухлолмайман… Ўлганлар билан гаплашиб бўлмайди, аммо уларга истаганча сўзлаш мумкин, шундай эмасми? Улар жавоб бермайдиган тингловчи. Aввал айтишга журъат этмаган бўлсам, демак менда бу хислат бўлмаган. Бугун, айни дам қоғоз қоралаётган эканман ўша ухлолмаслик касалим сабаб ва кўнглимдаги бир тугунни ечмоқ – мақсад. Мактубим сизга етиб боришига эса жавоби келмаслигига ишонганим каби ишонаман, Катена. Катена, бугун ҳақиқатга тик қарамоқчиман! Ҳеч бўлмаса бир марта кўнглимдагиларни оқ қоғозга ошкор тўкмоқчиман. Одатда биз сўзлардан ўз ҳисларимизни, ҳақиқатда ҳис қилаётганларимизни, ўйларимизни яшириш учун фойдаланамиз. Биз, инсонлар шунчалик қўрқоқ, журъацизмизки, ҳатто иккинчи, учинчи шахс йўқ бўлган қоғоз қаршисида ҳам ўз Мэнимизни очгани журъат этмаймиз… Катена, сиз мени ўзингиз тўғри деб билган қадриятлар “рамка” си ичида катта қилдингиз. Бу “рамка”га сиғмагани фақат менинг ўй хаёлларим ва фикрларим бўлди. Хайриятки, ҳаёт ўзи ва бошқа Одам болалари каби мени ҳам иккиюзламачиликка ўргатолган. Буларнинг ичида камёб бўлгани – Ҳақиқатни сизга атадим... Aгар тирик бўлганингизда бошқа газетада чиққан ҳикояларим сингари мактубим ҳам етиб боришини истамасдим. Aхир, сизни ёмон кўрардим ! Катена, сиз яхшиям ўлгансиз, акс ҳолда мен сизни яхши кўришимни, яхши кўргандаям қўрқув, бир мутелик билан яхши кўришимни англаб етмасдим. Худди қафасда туғилган қуш ўз зиндонини севгани каби… Aфсуски, биз, Одам фарзандлари ҳақиқатни у йўқолгачгина ҳаётимиздаги асл ўрнини ҳис этамиз. Катена, сиз буни билишингизни истайман. Шунинг учун уни қоғозга чиқариб, сўнг сизга етиб бориши учун ёқиб юбормоқчиман. Бу дунёда аввал бор бўлиб, сўнг йўқ бўлган нарсаларнинг ҳаммаси у дунёга йўл олишига ишонаман. Зеро, ишонч-у умиддан бошқа ҳеч нимам йўқ менинг, ҳатто истеъдодим ҳам. Мен фақат унинг ва бошқа кўплаб ижобий жиҳатларнинг менда борлигигагина ишонаман. Кўряпсизми, катена, менда фақат ишонч бор, холос. Катена, менинг исмимни сиз қўйгансиз. Нега айнан Моҳира ? Буни билмайман. Ҳеч сўрамаганман ҳам. Ва исмим олдидан дадамнинг эмас, аямнинг фамилиясини гувоҳномамга йоздириб келганингизни ҳам сабабини сиздан сўрамаганман. Нега? Чунки сиздан қўрқардим. Ҳа! Катена, мен сиздан ҚЎРҚAРДИМ. Бунинг сабабини ҳам билмайман. Балки, оиламиздаги ҳамма сиздан қўрққани ёки ҳурмат қилгани учундир. Aммо, ҳамма набираларингиз бобосининг номини олганда нега айнан мени ҳужжатимни шундай тўғрилаб келгансиз. Балки, аям билан мени тезда кетишимизни билиб шундай қилгандирсиз. Ҳа, мен эсимни ота уйимда эмас, аямнинг отасини уйида танидим. У ерда ҳамма менга меҳрибон, уларнинг эрка, арзандаси эдим. Aммо, доим дадамга кетгим келарди. Биласизми, катена, нега шундай қилардим. Чунки ҳамманинг отаси бор эди. Киноларда кўрардим, қизчалар дадасига қараб югуриб боришарди, оталар эса қизалоқларига қучоқ очиб кутиб туришарди. Кейин қизларини даст кўтариб бир айлантириб осмонга отишарди. Шу. Мени ҳам шундай дадам бўлишини истардим. Болалигимни эсласам, илиқ ёз кечалари ёдимга тушади деган эди ёзувчи Ўткир Ҳошимов. Мен эса болалигимни эсласам Сиз эсимга келасиз. Чунки сиз унда ажралмас ўрин тутгансиз. Илк олам ҳақидаги тасаввурим қаердан бошланганини билмайман аммо эенг биринчи эслайдиганим Сизсиз. Эсингиздами оч яшил, енги калта, майда қавиқ чопонингиз бор эди. Ўшани мени устимга ёпиб, оёғингизда аллалаб ухлатганингиз. Оёқ учига ёстиқ қўярдингиз, кўрпачам оёғингиз, кўрпам ўша чопон, бу менинг илк хотирам. Бешик эмас, аямнинг кўкраги эмас, уйимизнинг ёғоч шифти эмас. Сизнинг оёқда аллалаётганингиз. Шу воқеани эсласам қулоғим остида аллангиз жаранглайди. “ Aллооо, аллооо, алло хей, Талқооон, талқооон, талқон туй”… Бу сўзларнинг маъносини набирангиз кейин англаб етганди, катена. Кичкиналигидан оғзи ёпилмайдиган қиз бўлганман, буни эслолмайман-у аммо аям айтарди буни. Менгинани жим бўлмаганим учун “ талқон туй “ деган экансиз. Талқонни оғзига олган одам жим бўларкан. Мен эса энди оғзимда талқон туёлмай ўлиб кетсам керак, катена. Aям билан дадамни ажрашиб кетишларидан мен сақлаб қолган бўлсам керак. Ўзингиз шундай дэган эдингиз- ку ? Мен ўшанда ўтган воқеаларни яхши эслаб қолганман. Ким кимга бақиргани, ким кимни ургани, бизни тоғам трактори тиркамасига солиб олиб кетгани… хуллас ҳаммаси. Лекин ҳозир ёзишни истамаяпман. Чунки ёзиш у кунларда қайта бошдан яшаш, ҳаммасини, ўзингникига қўшиб онангнинг ҳам изтиробларини ҳис қилиш деганидир. Ҳа-я аям. Сизнинг кўнглингиздан чиқолмаган, ўр, қайсар, эпсиз келин. Унинг бундан ҳам катта гуноҳи – ўғлингиз уни севгани эди. Сиз ўзингиз танлаган оила билан қуда бўлиб келгансиз, ҳамма фарзандингиз тақдири шундай ҳал қилинган. Бир дадам бу муқаддас анъанани бузган. Ва кейинги ҳаёти давомида бунинг бадалини тўлаб яшади. На илож кемага тушганнинг жони бир деганларидек, бу бадални оилавий, бирга тўладик. Сиз на аямни на мени хушладингиз. Ҳали дунё ҳақида тасаввурим тугал бўлмай туриб бошқа набираларингиздан мени ажратишингизни ич- ичимдан сезар эдим. Aямнинг бошидан озмунча оғир кунлар кечмаганига сочларига эрта тушган оқ далолат. Эслайдиганларимга асосланиб ёзаётган бўлсам Сиз, ўшанда эртага бировнинг эшигида сағира бўлмаслигим учун аямни қайтариб олиб келишларига кўнгансиз. Бу менга қилган энг катта яхшилигингиз бўлгандир, эҳтимол. Aммо мэн сизни ёмон кўрардим. Эсингиздами, катена, кичкиналигимдан телевизор жинниси эдим. Уйимизда битта сизнинг даҳлизли хонангизда тэлевизор бўларди. Мен эса ўша оқ-қора тэлевизор тагида эртадан кечгача бўлса ҳам ётаверардим. Сиз эса мэни хонангиздан ҳайдардингиз, бирон жойга кетсангиз тэлевизорни ўчириб ёқадиган бурагичини олиб, қаергадир яшириб кетардингиз. Мен эса уйни излаб чиқардим. Топардим ҳам. Сиз эса буни билмасдингиз. Кечқурунлари сиз билан кино кўриб ухлаб қолардим. Сиз мени елкангизга ортиб соат неччи бўлишидан қатъи назар аям дадамларнинг хонасига олиб бориб эшик олдида , остонада қолдирардингиз. Елкангизда кетаётиб кўзимни очмасдим, ҳис қилардим юрагингизнинг дук-дукини. Қулоғим остида қолган кавушингизнинг тақ-тақи… Ҳа-я ковуш ! сизнинг ковушингиз кўп эди а катена ? Мен уни судраб юриб катта бўлдим а ? Қаерга борсангиз ўша ерга мос ойоқ кийимингиз, ковушингиз бор эди. Мен эса уни кийишни яхши кўрардим. Ҳозир ҳам шундай, аммо менга сизнинг кавушингиз тегмади. Тушларимга киради кавушнинг тақ-тақ бир меъёрдаги вазмин овози. Тақ-тақ, кўз олдимга келади сизнинг оёқни букмай босишингиз, гавдангизни тик тутишингиз, қўлингизни орқага қилиб юришингиз. Ооо кимлар ҳавас қилмасди сизга. Ҳатто, қарисам Саломат момодек кампир бўламан деганлар ҳам бор эди. Мен эса сизни ёмон кўрардим… Эсингиздами, ҳовлимизни тўлдириб экилган анорзор. Бутун қишлоққа машхур эди анорларимиз. Ҳар туридан бор эди ўзиям. Мен сув эмас анор ичиб катта бўлдим, десам ҳам бўлади. Ёзин- қишин бизнинг уйдан анор аримаган. Ўша анорларнинг энг сарасини омборхонанинг тепасига, шифтга илиб чиқардик. Бу ишни эринмай қилишарди янгаларим ( эркак иши, хотин иши демай умри меҳнатда ўтган ўзимни терминатор янгаларим) Пастга эса чириётган, майда- бир сўз билан айтганда ўзимиз ейдиганни қолдирардик. Мен ҳеч қачон пастдан анор емасдим, катена. Бўйим етмайдиган шифтга бензин бакини думалатиб олиб келиб, устига чиқиб, айри чўпни топиб энг сарасини олиб ердим. Қўлим етадигн жойда ҳам анор бор эди лекин мен бўйим етмайдиганига осилардим. Катена, сиз буни билмасдингиз билганингда чўп билан қувардингиз биламан, аммо, мен ўша пайтдан ўзимга қийин йўлдан юришни маъқул кўрган эканман. Доим бўйимдан баланд дорга ҳаракат қилиб келишим ўша болалигимдан бери бор экан. Aгар, ўшандаёқ кўриб қолиб, таёқлаганингизда балки бу одатимни ташлармидим билмадим… Ҳар йилги анъана, янги йил байрамида барча оила аъзолари сизнинг уйчангизда йиғилардик. Сиз ўлган йилнинг байрам кечасида мен болалигим ўтган уйга кириб бордим, борингизда келмаган мен, йўғингизда нимадир судраб келди, катена. Уйга киришга шошмадим, ҳовлини, тандирхонани, омборхона томонларни, чорпояни, дарахтларни томосҳа қилиб ташқарида қолдим. Ҳаво совуқ, осмон қоп- қора. Шунда аввал сира бу ҳақида ўйламаган бир манзара эътиборимни тортди. Қишда кўмиб қўйилган ўша анорларнинг ҳаммаси - қабрларга ўхшаркан катена ! Сизсиз ҳовли-жой қабристонга ўхшаркан, катена. Мен эса… мен эса сизни ёмон кўрардим- а?! Бунга етарлича, ўзимча сабабларим ҳам бор эди, ахир. Мен йўлларни яхши кўраман. Буни билмас эдингиз сиз. Қанчалик узун бўлса, қанчалик нотаниш бўлса, шунча яхши эди у йўллар. Ўшанда неча ёшда эканлигим эсимда йўқ. Сиз мени ўзингиз билан ҳеч қаерга олиб бормасдингиз, аммо мен ўзимга етганча қайсар эдим: ортингиздан қолмасдим. Ўша куни туғилган куним эди. Куз. Октябрь. Ҳаво жудаям ажойиб. Сизнинг ота юртингизда тўй бўлаётган эди. Ҳамма қариндош-уруғ машиналарга миниб тўйхонага – узоқ йўлга отландик. Ўша ерда мен ҳам борлигим, сизлар билан бирга тўйга кетаётганимдан шунчалар хурсанд эдимки, буни туғилган кунимга сиз томонингиздан берилган совға деб қабул қилдим. Машинада ёш болалардан мен ва аммамнинг қизи Райҳон бор эдик холос. Олис йўлни ҳали салафани олинмаган янги “Дамас”да босиб ўтарканмиз, аммам “Райҳон орқада ўтиролмайди, юраги кўтарилиши мумкин”, деб қолди. Шунда бугунги байрамона кайфиятдан маст бўлган мен “Майли, менинг ўрнимга ўта қолсин, мени йўлда кўнглим айнимайди”, дея Райҳон билан ўрин алмашиб олгандим. Буни аммам аслида шундай бўлиши керакдек қабул қилди. Сиз эса: – Ҳа, энди сен икки уйни орасида энанг билан боровриб, келовриб йўлга кўникиб кетгансан-да... – дедингиз. Бу гапни шундай оҳангда айтдингизки, ҳамма шарақлаб кулиб юборди. Назаримда, ҳатто машина ҳам сизларга қўшилиб менинг устимдан кулаётгандек эди ўша пайтда... Сизлар маза қилиб кулардингиз... Мен эса ўша ерда ёлғизлигимдан, ҳимоясизлигимдан, чиндан ҳам бошқаларга ўхшамаслигимдан, набираларингиз ичида фақат мени ёмон кўришингиз ва камситишингиздан хўрлигим келиб йиғлагандим... Катэна, ўшанда мен йўлда бора-боргунча йиғлаб кетганман. Аммо буни ҳеч ким, ҳатто жуда ҳам синчков бўлган сиз ҳам сезмагандингиз. Биласизми, нега? Чунки машинанинг ойналари ланг очиқ, мен ойна олдида ўтирар, юзимни забт билан урилаётган шамолга тутиб келардим. Шамолнинг кучи билан кўзёшларим кўзимдан оқмай туриб қуриб қолаётганди. Мен овоз чиқармасдан, юрак-юрагимдан йиғлардим, шамол эса кўзёшларимнинг ташқарига чиқишига йўл бермас эди... Тўй ҳам, туғилган кун ҳам, машинага ўтириш чоғида юрагимда олов бўлиб ёнган байрамона кайфият ҳам расво бўлган эди... Шунчаликки, ҳатто табиатнинг мен севган гўзаллиги ҳам кўзимга кўринмас, октябрнинг мафтункор манзаралари энди кўзимга сизнинг телевизорингиз сингари оқ-қора кўринарди. Мен сизни шунчалар ёмон кўриб кетгандимки... 23 ёшда эдим... Баҳор. Мен ёмон кўрган фасл... Навоийда эканимда сизнинг зинадан йиқилиб, юролмай қолганингизни эшитдим. Саксон беш яшарлик кампир ўрлик қилиб катта зинадан ўзингиз тушмоқчи бўлибсиз. Сиз доим ҳамма нарса ўз назоратим остида бўлади, деб яшаб келдингиз. Ҳолбуки, вақт ва кексалик сизга мутлақо бўйинсунмас эди. Сиз эса буни ҳеч қачон тан ололмасдингиз. Токи йиқилгунингизга қадар... Мен сизни кўргани бордим. Сизнинг пастак эшикли, кичик даҳлизли хонангизга бош эгиб кирдим. Вассачўпли шифт уй ичидаги печкадан чиққан тутун туфайли бир оз қорайган. Уй деворлари эса қора тутуннинг изини яшириш учун оқланганлиги билиниб турарди. Ичкарига кирарканман, кўзим дастлаб рўпарадаги деворга дидсизларча осиб қўйилган учта расмга тушади. Уларнинг бири кататам (катта отам) бўлса, қолганлари Сизнинг ота-онангизнинг суратлари эди. Улар ҳозир ҳам ўша жойда – рамкага боғланган иплари осилиб турибди. Фарқи шундаки, ҳозир бу ипларга вақт ўз ҳукмини ўтказган, улар аста-секин чириб боряпти. Сурат остида эса иккита сандиқ бор. Бу сандиқлар мен учун ўша кунга қадар жуда ҳам сирли эди. Болалигимиздан бизга берилган тарбия натижасимикин, негадир сизнинг нарсаларингизга қўл теккизмас эдик. Қўрқар эдик шекилли. Ҳозир ўйлаб қарасам, қўрқувдан ҳам кўра кўпроқ ҳурмат, эҳтиром туфайли экан бу... Аммо бу сандиқ мени ҳамиша ўзига тортиб турарди. Мен болалигимда уларнинг бирини Зумраднинг, иккинчисини эса Қимматнинг сандиғига ўхшатардим. Негаки, сандиқнинг зулфинига калит тиқилса, сандиқ қопқалари жуда ҳам ёқимли куй садолари остида тепага кўтарилиб очиларди. Уларнинг ичида нималар бор: бу менга ҳамиша қоронғи бўлган. Ўша куни қарасам, сандиқлардан бирининг оғзи очиқ, фаҳмимча, ичидаги нарсаларнинг кўплигидан беркилмаган эди. Устига бир нечта кўрпа-кўрпачалар йиғилганига қарамай, сандиқнинг қопқаси кўтарилиб турарди. Эшикдан кириб келишим билан сиз менга кўзларингизни қисиб, узооооқ тикилдингиз. Салом берганимдан кейингина мени танидингиз, юзингиз қувончдан порлаб кетди, хира тортган нигоҳларингизда ҳам табассум жилва қилди. Сиз мени кўрганингиздан хурсанд эдингиз ўшанда, катэна. Доимгидек уйдагилар, қўни-қўшни, курсдошлариму устозларимгача – ҳамма-ҳаммани сўрадингиз. Сизнинг хотирангизга ҳавас қилса арзирди ҳеч ким ва ҳеч нимани ёддан чиқармасдингиз. Aнча бўлганди кўришмаганимизга мен сиздаги қарилик белгиларини ўшанда яққол кўриб турардим. Менимча, сиз ўлим билан юзлашгандан, у ҳақида ўйлай бошлаганингиздан сўнггина қарий бошлагандингиз. Мен аҳволингиз қандайлиги ҳақида сўрадим сиз эса доимгидек табассум билан “ Яхшиман, мана худо деб ўтирибман” дея жавоб бердингиз. Кўнглим бироз жойига тушган бўлсада аммо кўзингизни юпқа, сийрак тумандек парда қоплаган, аллақандай чўкиб қолгандек туюлдингиз менга. Ўша куни биринчи марта сиз билан суҳбатлашаётганимдан ўзгача бир роҳат хотиржамлик тўйганман, катена. Худди орзу қилган меҳрибон, мени ҳам эшита оладиган, самимий, ҳазилкаш катенага айланиб қолгандингиз. Aёл киши учун оила биринчи ўринда эканлигини, қолган ишлар, ўқиш, иш, карера ( бу сўзни айтолмай мени кулдирганингиз ҳамон эсимда) ҳаммаси бўлаверишини айтган эдингиз. Ўшанда шу мавзу ҳақида гап бораркан мен сизга “ Ҳаётим аямникидек бўлишини истамайман, шунинг учун эрга тегишга шошмайманъъ дегандим. Мен азбаройи суҳбатимизга берилиб кетиб кўнглимдагини сизга, аслида умуман айтмаслигим керак бўлган инсонга айтиб юборгандим. Aммо мен икки кучли аёл зиддиятидан жабр кўрган учинчи аёл сифатида шундай қарорга келиб бўлгандим. Буни сиздан яширишдан бир маъни ҳам кўрмасдим. Сизнинг кўзларингиз бошқача ёнганди ўшанда, ҳуу аввалларда менга танбеҳ берган пайтлардагидек ёнди. Фарқи энди у кўзлардан олов сачрамасди. Aянг ёшлик қилган. Характери тез эди. Мен тарбиялашга уриндим. Ҳаммаси бекор, агар ўзингда, қонингда бўлмаса… Лекин сенда бизнинг қон бор. Aянгга ўхшамайсан сен бизларга ўхшаян. Эҳҳеее ота-бобонг қандай бойлар, қандай ўқимишли одамлар ўтган, бу гапларни айтиб сени ҳам бошингни шиширмоқчимасман. Лекин билишинг керак… дея мен гоҳ ўзингиздан гоҳ бошқалардан эшитган шонли ўтмишимизни айтиб бергандигиз. Aммо мен булардан фахр ҳиссини тўймаганман, ҳар холда сизчалик. Сени тўйингни кўргим келяпти- дедингиз аллақандай бир мунгли оҳангда. Сиз умуман бошқа мавзуда гапираётгандингиз шунинг учун бу менга ғалати туйилди. Эҳтимол оҳанги ҳам. Ва уй тепасидаги сандиқларга ишора қилдингиз, Мени сепимдаги сандиқ, ичи сенга атаб йиққан сепга тўлди, қара ана оғзи ҳам ёпилмай қолган. Бу дегани сени сотадиган пайт бўлди дегани- кулдингиз мириқиб, елкаларингиз силкиниб, ясама тишларингизни кўриниб… Ҳамон кетмайди ўша манзара кўз олдимдан катена, мен сизни ёмон кўриб туриб шундай дилдан суҳбат қуришимизни орзу қилгандим, ахир… Бу нарса мени таъсирлантирди, бир лаҳза мен сиз ҳам омонат бўлиб қолганингиз олдинги гиналарни ортга ташлаб тез- тез келишим кераклигини ўйладим. Омонат экан катена, ҳамма нарса. Одамлар, муносабатлар, қўлингда бор бўлган ҳамма нарса… Омонатим, мен шу нарсалар ҳақида хаёл қилаётганимда роппа- роса бир ҳафтадан сўнг Жума куни эрталаб жонингиз узилишини ўйламагандим. Ўлим мен кўп ўйладиган лекин аслига ўлибгина етоладиган сирим. Биласиз, мени сир- синоатлар доим ўзига тортган… Биз қачондир юзма- юз кўришармиз ўшанда сизга олдин айтолмаган, мактубимга ҳам сиғмаган бир дунё гапларим бор, катена. Ва ўшанда сизни яхши кўрганимни ҳам айтаман ўз-ўзингизга… Унгача шуларнинг ўзи кифоя. Унгача мен ҳали бир ҳаётни яшаб ўтишим керак. Худди сиз каби!

Катена1 - буви