🛎

📝 به سوی تاریخ شناسی آزمایشگاهی/ بالینی/ تجربی

✍🏻 حسن حضرتی

✅ تغییرات در جوامع انسانی سرعت زیادی به خود گرفته است. بخشی از این تغییرات و دگردیسی ها، تابعی است از تحولات علمی که نتیجه تلاش های خردمندانه دانشمندان علوم گونه گون است. انسان ها دنیای مدرن خود را شاید بیش از هر چیزی دیگری وامدار عالمان علوم می دانند که با اختراعات و اکتشافات علمی شان تغییرات شگفت انگیزی در زندگی آنان رقم زده اند و هم چنان می زنند. 

✅ در کنار علوم تجربی و فنی، علوم انسانی هم به تناسب تغییرات و تحولاتی که از زوایای مختلف در جوامع بشری رخ می دهد، دگرگونی هایی را در موضوعات و مسائل و روش های خود تجربه می کنند. دانش تاریخ هم ازین قاعده خارج نیست. ولی پرسش اساسی که در این میان وجود دارد، این است که تا چه میزان مورخان خود و دانش شان را هماهنگ با تحولات پیش می برند؟ آیا تاریخ ورزان به تاثیرات تحولات اجتماعی در دانش خود عنایت دارند؟ آیا متناسب با این تغییرات، تدابیر لازم را برای جلوگیری از عقب افتادگی علمی اتخاذ می کنند؟ و این که اساسا در شرایط فعلی و در آینده نزدیک، از زاویه مسئله مورد نظر چه تهدیدهایی متوجه رشته تاریخ و تاریخ ورزان است؟ پاسخ من به پرسش های بالا منفی است و تصور می کنم غافلگیری بزرگی در انتظار تاریخ ورزان به عنوان صاحبان یک رشته علمی است. 

✅ توضیح این که: موضوع دانش تاریخ گذشته انسانی است. گذشته ای که در دسترس نیست و تنها با اسناد و مدارکی که به جا مانده، قابل بررسی و تبیین است. تا چند دهه پیش عموم منابع تاریخی را کتاب ها و مکتوبات به جا مانده تشکیل می دادند. از یک دوره ای به این طرف هم اسناد دولتی و غیردولتی به عنوان منابع آرشیوی به منابع تاریخی اضافه شدند. البته در کنار این منابع مکتوب، مجموعه ای از منابع غیرمکتوب هم بودند مانند سکه و بنای تاریخی و اشیاء و... که مورد استفاده مورخان بودند، اما حجم بسیار کمی را در مقابل اسناد مکتوب تشکیل می دادند. بیشتر سروکار مورخان با کتاب و به طور کلی گزارش های مکتوب بود.

 ✅ اما در چند دهه اخیر به شدت منابع تاریخی دچار تغییر و تحولات اساسی شده است و گمان می رود تا چند دهه دیگر تغییرات بیشتر و بنیادی تری را هم شاهد باشیم. برخلاف چند دهه گذشته، الان از رویدادهای مهمی که در جوامع انسانی اتفاق می افتد، بیش از آن که متن مکتوب باقی بماند، عکس و فیلم به جا می ماند. در ادارات دولتی و غیردولتی دیگر سند فیزیکی تولید نمی شود و هر آن چه ثبت و ضبط می شود و باقی می ماند، ذیل یک اتوماسیون اداری است که اسناد دیجیتالی را در درون خود نهفته دارد. انواع و اقسام اپلکیشین های تشابه سازی صوت و تصویر طراحی شده است که وقتی تماشا می کنی متوجه نمی شوی اویی که حرف می زند و تو صدا و سیمایش را می بینی فردی اورجینال است و یا فیک. عکس را متوجه نمی شوی جعلی است و یا اصل. صدا را درنمی یابی واقعی است و یا غیرواقعی. چند دهه که بگذرد، منابع تاریخی دیگر روزنامه و کتاب و مجله نیست؛ هر چه هست دیجیتالی است. آن موقع است که باید خر بیاریم و باقالی بار کنیم!. آن زمان است که مورخان درمی یابند تحولات فنآورانه چه آشی برایشان پخته است! یک باره تاریخ ورزان با انبوهی از اسناد و مدارک جدیدالولاده ای رو به رو می شوند که هیچ توان و امکان و مهارت و دانش ارزیابی و شناسایی صحت و سقم داده های آن ها را ندارند. 

🔴 چه باید کرد؟

 ✅ باید روی بیاوریم به مطالعات آزمایشگاهی/ بالینی/ تجربی در تاریخ. راهی که در دنیا عالمان علومی مانند باستان شناسی و این اواخر جغرافیا رفته اند. گویا گریزی از آن هم نیست. تحول در منابع تاریخی بدون تردید تحول در راه های آزمون و بررسی و ارزیابی آن ها را هم به دنبال دارد. باید کلینیک تاریخ شناسی تاسیس کنیم و در آن جا یاد بگیریم و یاد بدهیم که چگونه عکس تاریخی اصل را از جعل تشخیص بدهیم؛ فیلم معتبر را از فیلم مونتاژ شناسایی کنیم؛ اتوماسیون را باز کنیم و اسناد دیجیتالی را ردیابی کرده و واقعی و ساختگی را از هم تفکیک سازیم. باید یاد بگیریم به کمک دستگاه هایی، صداها و سیماهای ساختگی را جای صدا و تصویرهای واقعی قرار ندهیم.

✅ مورخان پیشتر این کارها را در خط شناسی و کاغذشناسی به صورت محدود انجام می دادند. اما حالا باید بخش زیادی از تحقیقات تاریخی در حوزه های تاریخ اکنون، تاریخ جاری، تاریخ شفاهی و... در آزمایشگاه های تاریخ شناسی انجام شود تا نتایج موثوقه حاصل گردد. دیگر بهتر است به جای history از historics سخن بگوییم و تاریخ را به عنوان دانش تجربی معرفی کنیم. بدون تردید این حرف به معنای رفتن به سمت پوزیتیویسم نیست. طبیعی است که حساب رویکردهای تجربی از رویکردهای اثبات گرایانه جداست. اما شکی نیست که وجوه مثبت پوزیتیویسم را هم در دل خود دارد. مفاهیم ترکیبی Laboratorial history و یا Clinical history مفاهیمی نیستند که در نزد مورخان اروپایی و آمریکایی هم زیاد استفاده شده باشد؛ اما به فهم این قلم به زودی بسآمد زیادی در نوشته های آکادمیک تاریخ پیدا خواهد کرد. 

✅ تا دیر نشده که البته الان هم شده، باید جنبید. مقدمات نرم افزاری و سخت افزاری این چرخش بنیادی را در مطالعات تاریخی فراهم کرد. برنامه و نظام آموزش تاریخ را در این مسیر ریل گذاری کرد. نیروی انسانی ماهر و متخصص تربیت کرد و ده ها کار دیگر تا شغل مان به فنا نرود و نان مان آجر نشود.

🆔@hassanHazrati50