🛎

📝 پاسخی از سر تواضع به استادم سیدهاشم آقاجری

🔹استاد عالیقدرم در سخنانی که به تازگی درباره "کرونا و تاریخ" ایراد فرموده اند، اشاراتی به وظایف مورخان در شرایط کنونی داشته اند: "عده ای مطرح می کنند که مورخان اکنون وظیفه ای ندارند و پس از سپری شدن پدیده [کرونا]، موضوع در دستور کار مورخان قرار می گیرد و آنها به بررسی آن خواهند پرداخت." ایشان در ادامه، این نگره را ناشی از "توهم تاریخ نگاری نهایی" و "فهم غلط از سخن معروف اقبال آشتیانی" دانسته و آن را برآمده از "نگاه پوزیتیوستی به تاریخ" ارزیابی نموده اند که به دنبال مرزبندی زمانی میان گذشته و حال است. استاد در ادامه یادآور شده اند که "حتا مورخان قدیم هم گذشته و حال خود را از هم جدا نمی کرده اند و بیشتر رویدادهای زمان حال شان را گزارش کرده اند؛ مانند ابوالفضل بیهقی و جوینی و خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی و...".

🔹 برداشتم این است که این بخش از سخنان استاد، ناظر به مطالبی است که این روزها به قلم این شاگرد کوچک ایشان درباره کرونا و وظایف مورخان در فضای مجازی منتشر شده است. ازین رو لازم دیدم توضیحاتی عرض کنم. از خود استادم یاد گرفته ام که در گفتگوهای علمی تعارف نداشته باشم و صریح و واضح و البته با رعایت ادب و احترام نظرم را بگویم. پیشاپیش از ایشان رخصت می طلبم و امیدوارم این سیاهه را حمل بر جسارت و گستاخی صاحب این قلم نکنند.

🔹 نمی دانم که آقای دکتر یادداشت هایم را خود خوانده اند یا گزارشی از آن ها را به استحضار ایشان رسانده اند. ولی نیک می دانم که آنچه پیشتر در نقد مطالب این شاگردشان به صورت غیرمستقیم و بدون ذکر نام فرموده بودند، برآمده از نقل های نصف و نیمه و گاهی غلط برخی از دانشجویان و همکاران بوده است. 

🔹 تردیدم از آن روست که در نوشته های اخیرم، ادعایی ناظر به گزاره های بالا وجود ندارد. بدون تردید "توهم تاریخ نگاری نهایی" توهمی بیش نیست. کیست که اندک تاملاتی در تاریخ شناسی داشته باشد و این را نداند. کدام تاریخ ورز که خود دستی بر آتش تاریخ پژوهی دارد، نمی داند که در تاریخ نگاری، انقطاعی میان گذشته و حال وجود ندارد. هر تاریخ نگاری، تاریخ نگاری معاصر است. مگر اکنون می توان تاریخ دانی آکادمیک (به معنای واقعی) را یافت که باور به تاریخ نگاری عتیقه ای و یادمانی داشته باشد. آن عباس اقبال آشتیانی هم که اسمش بد دررفته است، خود این گونه نمی اندیشید. باور به مطالعات میان رشته ای داشت و مرادش از آن جمله معروف هم این بود که تاریخ دانشی داده بنیاد است و اگر در موضوعی این داده ها موجود نباشد، تاریخ ورز همان ابتدا به در بسته می خورد؛ پس اندکی صبر می باید.

🔹 بهتر است تحریر محل نزاع شود. سخن بر سر این است که هم اینک مورخان در میانه وقوع رویداد چه وظیفه رشته ای برعهده دارند و چه باید بکنند؟ برخی از هم مسلکان نوشتند که باید مورخان هم اینک به ثبت و ضبط رویدادهای کرونایی بپردازند و آن را برای آیندگان به جا بگذارند. سخن این قلم این بوده و است که در دنیای امروز، دیگر این ثبت و ضبط لحظه ای رویدادها، در وظایف مورخان نیست. در عمل هم، مورخان چه ایرانی و چه انیرانی، برای این کار گامی برنمی دارند. چه طور که برای حواث مهمی پیش از این، مانند اعتراضات آبان 98 و سقوط هواپیمای اوکراینی، حرکتی از مورخان ایرانی ندیدیم. 

🔹 استاد عزیزم، مورخان امروز نمی خواهند این حقیقت تلخ و یا شیرین را بپذیرند که دیگر بخشی از تاریخ نگاری از چنگ آنها به در آمده است و ژورنالیست ها آن را مال خود کرده اند. باور کنیم که دیگر دوره سلجوقیان و ایلخانیان نیست که مورخان مهم ترین وظیفه شان را وقایع نگاری و به تعبیر دیگر لحظه نگاری می دانستند. بیهقی و جوینی و خواجه رشید اگر به چنین کاری همت می ورزیدند، بدان سبب بود که کسی غیر از ایشان چنین امری را در حیطه حرفه و پیشه خود نمی دانست. اما حالا این گونه نیست. چه بخواهیم و چه نخواهیم، حال این وقایع نگاری از چنگ مورخان خارج شده است. شغل دیگری به نام خبرنگاری این لحظه نگاری را از آن خود کرده است. مورخان در دنیای امروز گامی به عقب گذاشته و مبتنی بر داده های خبرنگاران به توصیف فربه و تبیین و تحلیل رویداد، در کمترین فاصله زمانی پس از وقوع آن، می پردازند.

🔹 کاری که اکنون مورخان در بحبوحه رویداد می توانند انجام دهند، مقایسه این واقعه فراگیر با رخدادهای مشابه در طول تاریخ است و براساس این مقایسه ها، ارائه پیش بینی هایی برای آینده. کاری که حضرتعالی عالمانه در همین سخنرانی اخیرتان به نحو احسن و آموزنده انجام داده اید. ولی اگر مورخی هم اینک بخواهد درباره ساده ترین جزئیات رویداد، همانند فوتی های کووید19 در ایران بنویسد، کاملا ناتوان است. نمی داند آنچه اکنون به صورت رسمی اعلان می شود درست است یا خیر؟ می تواند بدان ها اعتماد کند یا نه؟ چاره ای ندارد تا اندکی صبر کند تا اسناد محکم و معتبر منتشر شود تا بتواند روایتی معتبر براساس آنها در قالب توصیف فربه ارائه کند. گرچه واضح و مبرهن است که این روایت، روایت نهایی نخواهد بود و تا قیام قیامت این دوسیه مفتوح خواهد ماند. چطور که حتا پرونده رویدادهای سپیده دم تاریخ، هنوز هم که هنوز است، در نزد مورخان گشاده باقی مانده است. آرزوی سلامتی و سربلندی برای استاد عزیزم دارم. استادی که نیک می دانم در شدت تاثیرگذاری و جریان سازی در میان اهل تاریخ در دوران معاصر، بی بدیل است.

✍🏻 حسن حضرتی

سه شنبه 2 اردیبهشت 1399

🆔@HassanHazrati50