🛎

📝 کرونا، دنیای جدید و شرافت دانش تاریخ

✅ تا جایی که می دانم، از مورخان ایرانی ابن فندق در قرن ششم ه.ق و در میان فیلسوف/ مورخان اروپایی ولتر فرانسوی به صورت مشخص درباره شرافت تاریخ شناسی سخن گفته اند. البته تفاوت میان فهم این دو درباب دانش تاریخ از ثری تا ثریاست، ولی در کاربرد مفهوم شرافت برای این علم اشتراک نظر دارند. پیشتر در مقاله ای با عنوان "ابن فندق و تاریخ شناسی" به تفصیل در این باره نوشته و کوشیدم نشان بدهم که میان ابن فندق و دیگر مورخان عهد سنت تفاوتی نیست و او هم ذیل سنت ارسطویی درباره شان و جایگاه علم تاریخ در میان علوم دیگر می اندیشد و تنها از حیث موضوعی و نفعی به شرافت دانش تاریخ قائل است و بس. اما نگره ولتر در این زمینه از اساس متفاوت است. او تاریخ شناسی را از حیث روشی، اشرف علوم می دانست و این نکته ای است که هیچ نسبتی با سنت ارسطویی و دکارتی ندارد و از بیخ و بن رویکردی تازه به تاریخ ورزی است که در قرن هیجدهم میلادی ولتر و ویکو و دیگر همفکران شان طرح کردند و بنای رهیافت جدیدی را در مطالعات تاریخی گذاشتند.

 ✅ بی تردید با تحولات بسیاری که در دنیای کنونی رخ داده است، اینک به راحتی می توان از این سخن گفت که به راستی دانش تاریخ اشرف علوم است. شریف است از آن رو که سخت ترین و پیچیده ترین علوم است. شریف است چون خالق و مخلوق اش هر دو انسان است؛ انسان با همه پیچیدگی هایی که دارد. به رخداد کرونا بنگرید؛ چقدر روایت ها و گزارش ها درباره آن ضدونقیض است!! در دنیایی که فناوری این اجازه را می دهد که هر کسی به عنوان شاهد عینی هر چیزی را در هر جایی ببیند، بلافاصله آن را ثبت و ضبط کند، باز این همه پرسش های بی جواب حول و حوش این اتفاق بزرگ شکل می گیرد و کسی را توان پاسخ گویی بدان ها نیست. اتفاقاً همین فناوری های نوین بیش از آن که دست مورخ را بگیرد، پایش را می کشد. هر چه جلوتر می رویم، از این حیث اوضاع بدتر هم می شود. صدا، تصویر، عکس و فیلم واقعی و غیرواقعی دیگر به سادگی از هم قابل تشخیص نیست. تکنولوژی آن قدر پیشرفت کرده است که به راحتی و بسیار طبیعی، صدا و تصویر مجعول به عنوان منابع و مدارک معتبر به خورد مخاطبان داده می شود. این وسط بیچاره مورخان که باید تلاش کنند و سره را از ناسره تشخیص دهند. 

 ✅ این اتفاقات، تاریخ شناسی را چند سال دیگر با دگردیسی های بنیادینی رو به رو خواهد کرد: 

🔻1- در آینده نزدیک شان و منزلت علمی تاریخ شناسی رشد چشمگیری می یابد. دیگر کسی یافت نخواهد شد که تاریخ ورزی را با قصه و داستان برابر بداند؛ مگر آن که جاهل و نادان باشد. 

🔻2- تاریخ شناسی به شدت به سمت علوم تجربی و آزمایشگاهی گرایش خواهد یافت. همان گونه که اینک جغرافیا و باستان شناسی تمایل یافته اند و متولیان اش زمزمه جدایی از دانشکده های علوم انسانی را سرداده اند. تاریخ شناسی هم در ادامه، همانند این علوم به شدت نیازمند راه اندازی آزمایشگاههایی در دپارتمان های خود خواهد بود؛ تا شواهد و قرائن و اسناد و مدارک اش را در آن ها به محک ارزیابی و آزمایش بگذارد. چرا که دیگر به راحتی و صرف بهره مندی از چشمان غیرمسلح امکان شناسایی و تشخیص اسناد و مدارک" فیک" از اسناد و مدارک "اورجینال" نخواهد بود. اگر عده ای در گذشته به صورت فردی به جعل اسنادی برای تاریخ مشغول بودند، حالا شبکه ای از نهادها و موسسات و سازمان های حکومتی و غیرحکومتی با انگیزه های مختلف به این کار مشغول اند تا رقیبان و دشمنان و بدخواهان خود را در دنیای رسانه از صحنه خارج کنند. بنابراین تاریخ شناسی در واکنشی طبیعی به این اتفاقات به سمت علوم تجربی و آزمایشگاهی سوق پیدا خواهد کرد تا از قافله رقابت های علمی و رشته ای عقب نماند. 

🔻3- گرایش های جدیدی در آموزش تاریخ شناسی ایجاد خواهد شد؛ مانند "تاریخ شناسی فناورانه" و...

🔻4- تاریخ ورزان در روش های مطالعاتی به نسبت رویکردهای تفسیری، به رهیافت های توصیفی و تبیینی علاقه بیشتری نشان خواهند داد. در تاریخ نگاری فردا، دغدغه مورخان بیش از پیش یافتن پاسخی به پرسش های چیستی و چگونگی خواهد بود تا پرسش های چرایی.

🔻5- تاریخ پژوهان هم به تناسب این تغییر و تحولات در رشته خود بالضروره باید تغییر کنند و آگاهی ها و به ویژه مهارت های تحقیقاتی خود را به روز کنند؛ وگرنه ناخواسته تن به بازنشستگی علمی اجباری خواهند داد.

🔻6- حاکمیت های سیاسی بیش از پیش به تاریخ شناسی به مثابه رشته ای علمی بها خواهند داد. آنها زودتر از هر نهاد اجتماعی درخواهند یافت که تا چه اندازه برای ماندن در قدرت و تحکیم پایگان خود و همراه کردن توده مردم و حتی نخبگان، نیازمند استفاده صحیح و ناصحیح از دانش تاریخ اند. این اقبال حاکمان البته اتفاق تازه ای نیست، اما این بار از جنس دیگری خواهد بود، از جنس اقبال به علوم نظامی و هسته ای.

✅ پیشتر در نوشته ای گفته بودم، برخلاف نظر اسپنسر، مورخان عمله عالمان علوم دیگر نیستند، بل ارباب اند. حال با آنچه به سرعت در دنیای پیرامون ما در حال وقوع است، در این باور راسخ تر می شوم و اعتقاد دارم جهان فردا به کام "تاریخ شناسی" خواهد بود تا به راستی نشان دهد اشرف علوم است.  

✍ حسن حضرتی

گروه تاریخ دانشگاه تهران

1399/1/26

🆔@HassanHazrati50