🛎

🔴 کورونا، بهانه ای برای دفاع از تاریخ توصیفی

🖋حسن حضرتی

گروه تاریخ دانشگاه تهران

🔷 می گویند یکی از علل رشد تاریخ نگاری در جوامع مختلف وقوع رخدادهای بسیار تاثیرگذار است؛ رخدادهایی مانند جنگ، سقوط و برآمدن دولتها، قحطی و خشکسالی، قیام و انقلاب و قس علیهذا. شاهد مثال آن که جنگ های آتن و اسپارت باعث رشد تاریخ نگاری در یونان باستان گردید و ایلغار مغول همین اتفاق را برای ما ایرانیان رقم زد و تاریخ نگاران بزرگی چون جوینی و خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی در عهد ایلخانان ظهور و بروز یافتند. ایضاً جنگ جهانگیر اول و دوم که تحولات عمیقی را در تاریخ نگاری جهانی رقم زد و موجبات ظهور جریان ها و مکتب های تاریخ نگاری گونه گونی را فراهم نمود.

حال راقم این سطور براین باور است که رخداد کووید19 یا همان کورونای خیرندیده که تمام عالم را اسیر خود کرده است، تحولات عمیقی در دانش تاریخ، به احتمال همانند دیگر علوم، به جا خواهد گذاشت. شاید روزی فرا برسد که ما لازم باشد تاریخ نگاری را به تاریخ نگاری پیشاکورونایی و تاریخ نگاری پساکورونایی تقسیم کنیم، هماتتد تاریخ نگاری پیشامدرن و تاریخ نگاری پسا مدرن، تاریخ نگاری پیشامشروطه و تاریخ نگاری پسامشروطه. دور از ذهن نیست که چنین اتفاقی در آینده نزدیک پس از نشست غبار عالمگیر این ویروس رخ دهد. در این زمینه باید صبر کنیم و در زمان مقتضی درباره آن سخن بگوییم. اما آنچه در این نوشتار مورد توجه صاحب این قلم است دو دقیقه دیگر است.

✅ دقیقه نخست: 

گفته می شود چرا مورخان و تاریخ شناسان درباره رخداد کورونا هیچ حرفی نمی زنند؟ آیا این به منزله ضعف ذاتی دانش تاریخ نیست که متعلق به گذشته است و برای حال و در حال حرفی برای گفتن ندارد؟ این انفعال به خاطر این نیست که تاریخ ورزان منتظراند صد سالی از این رویداد بگذرد تا قلم به دست بگیرند و درباره آن قلمفرسایی کنند؟ در حالی که عالمان بسیاری از علوم، از فیلسوفان و متکلمان گرفته تا عالم علوم تجربی و فنی درباره کورونا سخن می گویند، مورخان پس چرا ساکت اند؟ البته به تعبیر دقیق تر باید گفت دانش تاریخ چرا سکوت اختیار کرده است، چون که برخی مورخان حرفهایی زده اند، گرچه در آن سخنان عزیمت علمی نداشته اند. 

🔹پاسخ این بنده به پرسش های بالا به قرار زیر است: آن چه تاکنون از زبان عالمان علوم مختلف با گرایش های فکری و اعتقادی گونه گون درباره این ویروس گفته می شود به دو دسته است: دسته نخست عالمانی هستند که موضوع دانش آنها ربط وثیقی به این رخداد دارد مانند علوم پزشکی و... . و دسته دوم عالمانی اند که دانش آنها از حیث موضوعی ربط مستقیمی به این رخداد کورونا ندارد و از حیث تاثیرات و تحولاتی که این ویروس در جوامع انسانی رقم زده است و می زند، درباره آن از زاویه دانش و معرفت خود سخن می گویند؛ همانند فلاسفه و متالهین و جامعه شناسان و روان شناسان و عالمان علم سیاست و...

🔹تاریخ شناسی به زعم این قلم جزو علومی است که هم به دسته نخست تعلق دارد و هم به دسته دوم. به دسته نخست تعلق دارد زیرا تاریخ ورزان باید به پرسش های جدی که به طور مستقیم به این رخداد ربط دارد پاسخ بدهند؛ مانند این پرسش ها که منشا این ویروس چیست؟ آیا دست ساز است و آزمایشگاهی است یا از خوردن برخی غذاها و یا تماس با حیوانات به وجود آمده است؟ اگر دست ساز است، سازنده اش کیست؟ یک فرد یا یک دولت؟ چین، آمریکا و یا کشور ثالثی؟ اگر کشوری سازنده آن است، به چه قصدی آن را ساخته است؟ ضربه اقتصادی به رقیبان و دشمان؟ یا شکست سیاسی حکومتی و یا ملتی، آن گونه که بعضی از سیاستمداران ادعا می کنند؟ ارائه پاسخ های مستند و معتبر به این پرسش ها کار مورخان است تا با بهره مندی از مهارت ها و ابزار و روش هایی که در این معرفت وجود دارد، جواب هایی درخور پیدا کنند. 

🔹اما مورخان از حیث دیگر در دسته دوم عالمان هم قرار می گیرند تا همانند جامعه شناسان و روان شناسان و فیلسوفان، درباره تاثیر و تاثرات این رخداد بر جوامع انسانی و نیز پیش بینی اتفاقات پیش و پس رویداد سخن بگویند. مگر نه این است که تاریخ شناسی دانش مطالعه گذشته برای بهسازی اکنون و پیش بینی آینده است؟

🔹با این ملاحظات پرسش اساسی که دوباره طرح می شود این است که چرا هم اکنون در بحبوحه وقوع رویداد کورونا، همه درباره آن حرف می زنند اما مورخان همچنان ساکت اند؟ پاسخ به نظر این بنده روشن است. آن چه درباره ماهیت این رخداد گفته می شود چیزی جز حدس و گمان نیست؛ حتا از زبان پزشکان هم آنچه گفته می شود مدعاهایی اثبات نشده است. همچنان آزمایش هایی انجام می شود تا به داده های متقن در این باره برسند. جدا از پزشکانی که مستقیم روی موضوع دارند تحقیق و بررسی انجام می دهند، بقیه تنها صدای پژواک خود را از میانه رخداد می شنوند و همان را به دیگران بازتاب می دهند. دولتمردان همدیگر را متهم به ساخت آن می کنند، متالهین معصیت کاران را می کوبند، سکولارها دینداران را به جهل و خرافه گویی سرزنش می کنند و این که درک درستی از این رویداد ندارند. طرفداران طب سنتی طب مدرن را ناتوان از مهار بحران نشان می دهند و طبیبان مدرن هم سنتی ها را به شارلاتانیسم منسوب می کنند که می خواهند از آب گل آلوده ماهی خود را بگیرند. 

🔹مخرج مشترک همه آنچه در این باره به عنوان ادعاهای علمی و غیرعلمی –غیر از آن دسته از پزشکان میکروب شناس که پژوهش های آزمایشگاهی دراین باره انجام می دهند- چیزی جز حدس و گمان نیست. دقیق تر بگویم چیزی جز تفسیرها و تحلیل های حدسی و ظنی نیست. راستی چرا همه تفسیر و تحلیل می کنند؟ چرا درباره چیستی رویداد سخن نمی گویند؟ طبیعی است! چون امکان پاسخ به پرسش های چیستی به راحتی پرسش های تحلیلی نیست. برای پاسخ به پرسش های چیستی و چگونگی باید داده های آزمون شده ارائه کرد. نمی شود پا روی پا انداخت و تحلیل های آبکی مبتنی بر انگیزه ها و اعتقادات و باورها و گرایش ها، و به طور کلی به تعبیر ماکس وبر، مبتنی بر حیث التفاتی ارائه کرد. اکنون هیچ کس نمی تواند مستند و دقیق بگوید ماجرا چیست؟ چرا که امکان آن وجود ندارد. چون سندهای جرح و تعدیل شده درباره آن هنوز در دست نیست. 

🔹دانش تاریخ دانش توصیف فربه و فراگیر رویدادهای انسانی است. اگر مورخان نمی توانند درباره کورونا سخن بگویند چون خیلی قائل و علاقمند به تفسیر و تحلیل رویدادها نیستند آن گونه که فلاسفه، متکلمان، روان شناسان، جامعه شناسان و به طور کلی عالمان علوم تعمیمی بدان قائل و علاقمندند. اصلاً این تفسیرها و تحلیل ها به چه دردی می خورد زمانی که هنوز ماهیت واقعی و یا قریب به واقع رویداد روشن نیست. شاید هیچ وقت هم روشن نشود و به طور قطعی ما متوجه نشویم که ماجرا چه بوده است؟ اما مورخان مبتنی بر اسناد و مدارک و شواهد و قرائن معتبر، ما را بسیار بسیار به واقعیت ماجرا نزدیک خواهند کرد. کاری که فقط مورخان می توانند به کمک مهارت های دیسیپلینی خود و دیگر علوم کمکی از عهده آن برآیند و بس.

🔹آنچه اکنون از در و دیوار می بارد و از زبان عالمان علوم مختلف می شنویم تحلیل ها و تفسیرهایی درباره رویداد کوروناست. عاقلان وقعی به این تفسیرها و تحلیل ها نمی گذارند. زیرا خوب می دانند که هر تحلیلی مسبوق به یک توصیف عمیق و گسترده است. تا این توصیف نباشد آن تفسیر مفت نمی ارزد. تا زمانی که مورخان به کمک ابزار و مهارت های درون رشته ای و برون رشته ای، روایت واقعی و یا قریب به واقع از رویداد دراختیار نگذارند، این تحلیل ها که از صبح روز بعد ظهور کورونا در ووهان چین شروع شده و هنوز ادامه دارد، گویای هیچ واقعیتی نیست جز بیان منویات اعتقادی و ارزشی و نفعی گویندگانش. 

تاریخ ورزان در اولین فرصت با جمع آوری اسناد و مدارک، تلاش خواهند کرد توصیف عمیق و گسترده از چیستی رویداد و چگونگی شیوع عالمگیر آن ارائه کنند. تا زمانی که دراین باره مدعایی مستند نداشته باشند سکوت را به وراجی (آن گونه که اینک رایج است) ترجیح خواهند داد.

✅دقیقه دوم: 

این اتفاق تلنگری است به ما تاریخ ورزان تا بار دیگر به قدرت دانش تاریخ توجه ویژه ای داشته باشیم و از کج روی هایی که تاکنون دراین باره داشته ایم پرهیز کنیم. باور کنیم قدرت دانش تاریخ در توصیف فربه است نه تحلیل و تفسیر که این دومی را عالمان علوم دیگر هم قادر به ارائه هستند ولی این توصیف فراگیر است که در قدرت تاریخ شناسی است. توصیف فربه رویدادهای گذشته انسانی؛ البته گذشته ای که نه صد سال پیش بل می تواند همین دیروز باشد. 

لازم است در تاریخ نگاری پساکورونایی توصیف را به تحلیل ترجیح دهیم. ابزارها و مهارت های توصیف عمیق و گسترده را به دانشجویان تاریخ آموزش بدهیم. نگران تحلیل و تفسیر نباشیم، چرا که توصیف فربه خود سطحی از تحلیل است و پاسخ پرسش های چرایی را نیز در درون خود دارد.

🔹بی گمان با این نوشته باز متهم خواهم شد به تبلیغ نگرش های پوزیتیویستی در تاریخ ورزی. مهم نیست ولی به این نکته توجه شود که صاحب این قلم توجه به تحلیل و تفسیر را در تاریخ نگاری نفی نکرده بل آن را در مقامی پایین تر از توصیف فربه می نشاند تا رسالت اصلی مورخان به حاشیه نرود و قدرت واقعی دانش تاریخ از آن ستانده نشود.      

   تهران، 11 فروردین 1399

@HassanHazrati50