...

Ш.Т. Хўжаев, Ш. Курязов, М. Юсупова

Кўсак қуртининг сонини камайтиришда ғўза ўсишини тўхтатишга қаратилган ўсиш нуқгасини чилпиш катта аҳамиятга эгадир. Хоразм вилояти шароитида бу тадбир июлнинг иккинчи ўн кунлигидан бошлаб 15-25 кун давом этади. Бунда, эртапишар навлар, (Хоразм-127, Юлдуз) хамда плёнка остига экилган, яхши ривожланган ғўза эртароқ чилпиланади. Бу муддат одатда кўсак қурти ривожланишининг 2-авлодига тўғри келади. Амалиёт шуни кўрсатадики, чилпиш каби агротехник тадбир ёрдамида даладан зараркунанданинг кўпгина тухум ва қуртини олиб чиқиб ташлаш мумкин. Бунинг аҳамияти шу даражадаки, ҳатго махсус кураш иш ловини ўтказишга ҳожат қолмай, қўшимча хўжалик ва иқтисодий самарага эга бўлиш мумкин. Озарбойжонлик олимларнинг фикри ча чеканка ёрдамида далада ғўза тунламининг тухумини 50 % га озайтириш мумкин (Исмаилов, 1968; Камилов ва б., 1986). Бундай фикрларни республикамиз олимларидан хдм ўқисак бўлади (Соснина, 1935; Сомов, 1964; Хўжаев, 1982, 1985). Лекин шунга карамай, бу тадбирни Хоразм вилояти шароитида экиб ўстириладиган ғўза навларига хос аҳамияти ҳақида аниқ далиллар бўлмагани сабабли биз бу масалани ўрганишга қарор қилган эдик. Кўсак қурти нисбатан кўпроқ бўлган 2006 йилда ғўза чил пишнинг аҳамиятини ғўзанинг 4 та навида ўргандик. Назорат ва ҳисоб-китоблар Хива тумани хўжаликларида олиб борилди. Бунинг учун, турлича шохлаш (демак турлича ўсиш нуқтасига эга бўлган) қобилиятига эга бўлган: 175Ф, «Юлдуз», Бухоро-6 ва Хоразм-127 навлари олинди. Бу навларнинг Бухоро-6 нави дан ташқари барчасини ҳам 130-135 кунда етиладиган тезпишар деб қарасак бўлади. Булар ичида Бухоро-6 бироз кечпишар нав ҳисобланиб, уни плёнка остига экилгани ҳисобига тезпишар нав лар билан бир хил пайтда чилпиланади. 175-Ф ва Бухоро-6 нав лари 1980 йилдан бошлаб, «Юлдуз» ва Хоразм-127 эса ундан кейинги йилларда жорий этилган. Бу, ҳар 4 нав ўзига хос шох ланишга эга. Булар ичида 175Ф ва Бухоро-6 кенгроқ тупланиши билан ажралиб туради. Бир-иккита монополий ва кўплаб синпо дий шохлари чегараланмаган типда ўсиб, ўсиш нуқтаси чўзилиб боравергани сабабли, уларнинг ҳар бири ғўза тунламининг капа лаги тухум қўйишига қулай шароит яратади. Хоразм-127 ва «Юлдуз» навлари нисбатан камбагрлиги ва кенг шохламаслиги билан ажралиб, асосан қисқа симподий новдапарига эга. Буй и ҳам 90-100 см дан ошмайди. Тунлам тухумини қўйиши учун марказий новданинг ўсиш нуқтаси ва 2-3 та ён новдалар мав жуд. Шундай қилиб, ҳар тўртала нав ўсимликларига ғўза тунлами қай тарзда тухум қўйиши ва бу борада чилпиш каби агротехник тадбирнинг аҳамиятини ўрганиш бизнинг вазифага кирди. Тажриба (назорат ва ҳисоб-китоб) 2006 йилнинг 5-10-август ларида тунламнинг 2-авлоди ривожланаётган даврда ўтказилди. Олинган натижалардан қуйидагиларни хулоса қилса бўлади.

1. 2006 йил шароитида Хоразм вилоятининг Хива тумани хўжаликларида тунламнинг иккинчи авлоди кучли ривожланган.

2. Ҳар тўртала назорат қилинган ғўза нави қам тунлам билан де ярли кучли зарарланган. Лекин, нисбатан олинганида, тупи кенгроқ бўладиган (ён шохлари кўпроқ бўлган) 175Ф ва Бухоро-6 навлари да тунлам тухуми кўпроқлигини қайд этса бўлади.

3. Кенг тупли ғўза навларининг марказий ўсиш нуқтасига атиги 50-53 % тухум қўйилган бўлса, «компакт» тупли навларга тухумларнинг умумий ҳажмидан 81-88 % қўйилган.

4. Тухумларнинг 90-100 % баргларининг устки кисмига қўйилган; 13,9-17,5 % тухум тупларнинг пастки 2/3 қисмига қўйилган.

Юқорида қайд этилган натижалардан шуни хулоса қилиш мум кинки, ғўзани чилпиш пайтида ўсиш нуқтасида мавжуд тунлам ту хумларини ҳам олиб ташлаш мумкин. Бунда, кенг тупли ғўза нав ларини чилпишда ён шохлари назардан четда қолмаслиги керак. Ғўзани чилпиш пайитида юлинган ўсиш нуқтасини даладан олиб чиқиб ташлаш керак ёки керак эмаслиги тўғрисида бахс юради. Шунинг учун биз махсус тажриба ўтказиб бу тадбирни неча бор самарали эканлигини ўргандик. Бунинг учун тажриба Беруний номли жамоа хўжалиги далаларида августнинг бирин чи ўн кунлигида, тунламнинг иккинчи авлоди ривожланаётган пайтда ўтказилди. Яхши ривожланган ва суғорилган ғўза пайка ли танланиб, унинг бир қисмигина тажриба учун ажратилди. Ҳар бир вариант учун 0,02 га ер ажратилди. Бу далада ғўзани чил пиш ғўза тунлами қийғос тухум қўйиб, биринчиларидан ёш қурт очиб чиқа бошлаган эди. Ҳар 100 туп ғўзада ўртача 59-81 дона тухум ва 8,5-16,7 та қурт мавжудлиги аниқланди (7-жадвалга қаранг). Ғўзани чилпиш бир марта амалга оширилди. Ундан сўнг ҳар 2 кунда бир ҳисоб-китоб қайта амалга оширилди. Тажриба 4 вариантдан иборат бўлиб, биринчисида узилган ўсув нуқталари шу ерга ташлаб кетилди, иккинчисида эса ишчи фартукларига терилиб даладан олиб чиқиб ташланди. Ҳар иккала варианти х,ам чилпилмасдан қолдирилган назорати мавжуд бўлди. Тажри ба натижаларидан қуйидаги хулосага келиш мумкин.

1. Ғўзани чилпиш агротехник тадбири, ғўза тунлами қийғос ту хум кўяётган муддатларга тўғри келса, зараркунанда миқдорининг озайиши ҳисобига анчагина самарага эга бўлиш мумкин.

2. Чилпилган ўсув нукталарини махсус фартукларга йигиб дала ташқарисига олиб чиқиб ташланса, самарадорлик назоратга нисбатан 49-78 % ни ташкил этиб, фартуксиз чилпишга нисба тан 17-36 % ошиқ бўлиши мумкин.

Умумий хулоса қилиб шуни таъкидлаш керакки, кўсак қурти зарарлашига мойил пайкалларда ғўзани чилпиш чорасини би ринчи галда ўтказиб, уни зараркунанда кийғос тухум қўйиш муддатларига белгилаш лозим. Қулай муддатларда ўтказилган чилпиш чора-тадбири, ғўза ҳосидорлигига ёндашиш билан бирга уни кўсак қуртига қарши махсус ишлов ўтказишга ҳожат қолдирмаслик даражасигача қўшимча ёрдам бериши мумкин. Ўсимликнинг узилган ўсиш нуктасини фартукларга йиғиб даладан олиб чиқиб ташлаш керак.