...

...


Тангача канотлилар ёки капалаклар (Lepidoptera) туркумига, тунламлар (Noctuidae) оиласига мансуб булиб, 34 та оилага мансуб купгина маданий экинлар, шу жумладан, юзлаб турдаги усимликлар, униб чикаётган гуза, беда, маккажухори, ғалла, мойли усимликлар, канд лавлаги ва полиз экинлари, шунингдек, куйпечак, шура ва олабуталарни, ёш них,оллар илдизи ёки илдиз бугзи якинидаги пояларни кемиради, баъзан майсанинг ер устки кисмини, яъни ёш барг ларини шикастлайди. Бу зараркунандалар республикамиз вилоят ларидан ташкари бизга кушни булган бошка давлатларда хам кенг таркалган. Айникса, сугориладиган пахтачилик хужаликларида усимликларнинг ер ости кисмини зарарловчи тунламлар келтирадиган зарар 92% гача етиши кузатилган.

Кузги тунлам авлодларининг чидамлилиги туза тунламига нисбатан катта фарк килади. Бунда унинг биринчи авлоди энг куп учраса, кейинги авлодларнинг чидамлилиги пасайиб боради ва кузга бориб эса чидамлилиги секин-аста ортиб бориб, сунг кишловга кетади. Кузги тунлам капалагининг даноти ёзилганда карийб 40 мм га етиб, тана узунлиги 18-20мм ни ташкил этади. Олдинги канотлари кунгир, баъзан саргиш рангда товланади, корамтир буйраксимон доглари бор. Кейинги канотлари ок рангда булади. Тухуми окиш рангли, катталиги 0,65 мм, гумбазсимон, сиртида 16-20 тагача кобиргалари бор, ривожланган сари корая боради (23-расм). Куртининг узунлиги 5 см га етади. Танаси ялтирок, кукиш ту ели, товланувчан корамтир - буз рангли. Еумбакнинг узунлиги 14-20 мм, оч кунгиР рангли, пастки кисмининг охирида иккита айри тиканчаси бор. Катта ёшдаги куртлар, галла, помидор, беда, маккажухори ва пахта далаларида, уватлар ва арик четларида (хаво харорати 25 °С дан пасайганда) кишловга тайёргарлик кура бошлайди ва тупрокнинг 5-15 см чукурлигида кишловга кетади. Куйидаги 37-жадвалда куртларнинг ёши буйича улчами берилган.

Кузги тунлам куртларининг ривожланиши учун кулай шароит, яъни 1 ёшлари учун хаво харорати 16-30°С ва нисбий хаво намлиги 75- 100%; керакли булган фойдали хаво харорат йигиндиси 45-50° ; II- VI ёшлари учун кулай хаво харорати 20-30°С ва намлик 75-95 % етарли хисобланади. Бу хил шароитда II ёшдаги куртлар учун фойдали хаво харорати йигиндиси 35-40°; III ва IV 40-45°, V 45-55° ва VI ёшдаги курт учун эса 110-120° булиши керак. Эрта бахорда тупрок харорати 10° С га етганда, куртлар тупрокнинг юкори кдсмига 5 см колгунгача харакатланиб, шу жойда гумбакка айланади. Узбекистон шароитида капалаклар хаво харорати 12°-16°С га етганда учиб чика бошлайди. Капалаклар шароитга боглик холда 20-40 кунгача яшайди ва усимликларнинг гул нектари билан озикданади. Уларнинг пуштдор лиги куп булишига, курт давридаги яшаш шароити ва озикданишига хамда капалаклар усимликларнинг нектари билан озикданишига боглик холда уртача 2000 та, аксарият холларда 500-600 тага етказиб тухум куади. Улар тухумларини усимликнинг илдиз ён бугзига ва тупрок юзасига (якка тартибда ёки туда-туда килиб) куяДи- Об-хаво шароитига боглик холда уч-етти кундан кейин тухумлардан майда тук кулранг куртлар чика бошлайди. Куртлар хаёт фаолияти давомида 5 марта тулайди, бу эса унинг ёшини билдиради. Кишловга тайёргарлик куриш учун фойдали харорат йигиндиси 400° дан кам булмаслик керак. Кузги тунламнинг биринчи авлоди экилган маккажухори уругини зарарлайди, униб чикаётган нихолни кемиради. Еузанинг эса экилган уруги ва биринчи чин баргларини зарарлайди. Картошка экинида эса тупрок патлами билан баробар ёки пастки кисмидаги пояларни хамда илдиз тугунагини зарарлайди. Иктисодий микдор мезони туза нихолларининг зарарланиш даражаси 1м2 1,5-2 та курт булганда кимёвий ишлов берилади. Мутахассисларнинг берган маълумотига кура, кузги тунламнинг экинларга келтирувчи иктисодий зарар етказиш даражаси жанубий худудларда 4-5 та, шимолий худудларда (Коракалпогистон Республикаси, Тошкент, Фаргона водийси вилоятларида ва Хоразм) эса 3-4 тагача авлод беради.

Report Page