...
Помидор куяси тангақанотлилар ёки капалаклар (Lepidoptera) туркуми, ўйиқ қанотли куялар (Gelechiidae) оиласига мансуб ҳашарот. Tuta absoluta – Помидор куясини биринчи марта Meyrick, (1917) ва Povolny, (1994) деган олимлар аниқлашган ва ўрганишган. Ҳашаротнинг инглизча номлари Tomato pinworm, Tomato leafminer ва South American tomato moth.
Тарқалиши:Ватани Жанубий Америка. Помидор куяси Аргентина, Боливия, Бразилия, Чили, Колумбия, Эквадор, Парагвай, Перу, Уругвай ва Венесуэлада катта майдонларда помидорга кўп йиллар давомида зарар етказиб келган ва келмоқда. Европада помидор экинларида куя биринчи марта Испанияда 2006 йилда қайд этилган ва кейинги йиллари бошқа мамлакатларга тарқалиб кетган. Интернет маълумотига кўра (Аскар Ахатов) Tuta absoluta кам деганда 3 йилдан бери Россияда бор.
Унинг ўчоқлари Краснодар ўлкаси ва Чеченистонда аниқланган. Куя ҳақида чоп этилган маълумотлар бор (Гавриш, 2011, № 1; Защита и карантин растений, 2011, №3). Бошқа интернет сайтида куя 2008-2010 йилларда Украина ва Россияда (Калининград области ва Краснодар ш.) қайд этилганлиги хабар қилинган. 2011 йилда куя Белоруссияда карантин объектлар рўйхатига киритилган.
2013 йилда помидор куясининг тарқалиш харитаси. Қизил рангга бўялган давлатларда Tuta absoluta-помидор куяси учрайди.
2009 йилда жами–152 млн тонна помидор етиштирилган. Экилган майдон – 4,4 млн гектарни ташкил қилган. Дунёда 10 та энг кўп помидор етиштирган мамлакат– Хитой, АҚШ, Ҳиндистон, Туркия, Миср, Италия, Эрон, Испания, Бразилия ва Мексика. 2011 йили T. absoluta 1,0 млн га майдондаги помидор экинларини зарарлаган (бу жами экин майдонининг 22%). Ҳозир Осиё ва Африкага тарқалиб, у ерларда ҳосилга катта талофат етказмоқда. 3.Тухуми-овал-цилиндр шаклли, оқиш-кремдан сариққача, узунлиги 0,35 мм. Бир урғочи зот 1 йилда ҳаммаси бўлиб 250-300 тагача (ўртача 260 та) тухум қўяди. Одатда тухум қўйилгандан кейин 4-7 кун ўтгач ундан личинкаси (қурти) чиқади.
Помидор ўсимликларига тухум қўйиши:
– Баргларга - 73%
– Барг томирчалари ва пояларга - 21%
– Гулкосабаргларга - 5%
– Меваларга - 1%
Личинкаси (қурти) энди чиққанида оқиш-сарғиш тусли, узунлиги 0,5 мм, боши қора (диагностик белги), кейин ўсиб, 2-4-ёшларида нимранг ёки сарғиш-яшил тус олади; 4-15 (ўртача 8) кун яшайди ва бу вақтда 4-ёш ўтади. Етилган личинканинг узунлиги 8-9 мм, у ипак ўраб, тупроққа тушади ва ғумбакланади.
Ғумбакланиши тупроқда ёки ўсимлик қолдиқлари орасида, баъзан зарарланган ва ўралган барглар устида ипаксимон пилла ичида 10 кун давомида ўтади. Баргларда ғовак ичида ҳам ғумбакланиши мумкин.
Ғумбаги-оч-қўнғир тусли, узунлиги 6 мм атрофида.
Имаго: урғочи зотлари 10-15, эркаги 6-7 кун яшайди. Узунлиги 5-7 мм, қанот ёзганида 8-10 мм, туси қўнғир ёки кумушсимон, олд қанотларида характерли қора доғлари бор, мўйловлари ипсимон (тасбеҳсимон).
Зараркунанданинг ипсимон (тасбеҳсимон) мўйловлари, олд қанотларида кумушсимон-кулранг тангачалари ҳамда ўзига хос қора доғлари мавжуд бўлиши уни аниқлаш учун ҳисобга олинадиган энг муҳим идентификацион белгилардан ҳисобланади.
Бундай белгилар қаторига куя қуртининг 1-ёшдан 4- ёшгача бўлган ривожланиши давридаги белгилари ҳам киради.
ПОМИДОР КУЯСИНИНГ РИВОЖЛАНИШИ
Зараркунанда тухум, ғумбак ва имаго босқичларида қишлаши мумкин. Қулай об-ҳаво шароитида йилига 8-10, Ўртаер денгизи минтақаси мамлакатларида 10-12 тагача авлод беради.Бир авлоднинг умри 30-35 кунда якунланади.Ҳар хил ҳароратларда зараркунанда ривожланиш циклининг муддатлари:
Ривожланиши учун минимал ҳарорат 9 С
14 C - 76 кунда ривожланади
20 C - 24 кунда ривожланади (opt.)
27 C - 24 кунда ривожланади (opt.)
Куя помидорни зарарлашни энг афзал кўради, аммо бошқа итузумдош экинлар ва бегона ўтларни зарарлаб, уларда ҳам ривожланишини якунлаши мумкин.
1. Lycopersicum esculentum (помидор)
2. Solanum tuberosum (картошка)
3. Solanum melongena (бақлажон)
4. Capsium annuum (ширинқалампир)
5. Nicotiana tabacum (тамаки)
6. Solanum nigrum (қораитузум)
7. Datura stramonium (бангидевона)
8. Solanum eleagnifolium (картошка)
9. Physalis peruviana (физалис)
10.Solanum bonariease
11.Solanum muricatum (пепино)
12.Solanum sisymbriifolium
13.Solanum sapponaceum
14.Lycopersicum puberulum
15.Datura ferox (бангидевона тури)
16.Lycium chilense
17.Phaseolus vulgaris (ловия)
18.Malva sp. (тугмачагул)
Капалаги кечалари учади, кундузлари барглар орасида яшириниб ўтиради. Помидор ҳам иссиқхоналарда, ҳам очиқ далаларда, бутун ўсув даврида (кўчатлик давридан вегетация охиригача) зарарланади.Помидор ўсимликларининг ўсув нуқтасидаги куртаклари, барглари, поялари ва мевалари ҳамда поянинг пастки қисми – илдиз бўғзи ҳам зарарланади. Помидор куяси билан картошканинг асосан тупроқ устидаги қисмлари зарарланади, аммо яқинда унинг туганаклари зарарланиши ҳақида ҳам маълумотлар олинди.
Озуқа етарли бўлса қуртлари диапаузага кирмайди.Туллашлар орасида қуртлари барг ва мева тўқималарининг ташқарисига вақтинча чиқиб туришлари мумкин.
Ғоваклар орқали ўсимлик тўқималарига ҳар хил микроорганизмлар, кўпинча замбуруғлар кириб, барглар ва мевалар чириши ва моғорлашига олиб келади. Мевалар ўсув даврида ёки сақлаш пайтида чириб кетади.
Куя билан кучли зарарланган барглар тўла нобуд бўлади.Куя зарарланган помидор ўсимликларининг ҳосилдорлигини 80-100% га пасайтириб, ҳосилни тўла нобуд қилиши мумкин. Зарарланиш бошланган кундан бошлаб майдони 1 га бўлган далани куя 2 ҳафтада тўла вайрон қилиши мумкин.Испанияда мамлакатга зараркунанда кирган йили далаларга 1 мавсумда 15 мартагача инсектицид пуркалган ва ҳар 1 гектарга 450 еврогача харажат қилинган. T. absoluta дунёнинг бошқа (олдин ундан холи бўлган) қисмларига кириши туфайли зараркунандага қарши курашнинг баҳоси йилига 600 млн АҚШ долларидан ошиб кетган. Испанияда мамлакатга зараркунанда кирган йили далаларга 1 мавсумда 15 мартагача инсектицид пуркалган ва ҳар 1 гектарга 450 еврогача харажат қилинган.
Мавжуд маълумотларга кўра помидор куяси Ўзбекистонда 2015 йилда Бухоро, Навоий, Самарқанд, Тошкент ва Сурхондарё вилоятларида ҳамда Фарғона водийсида тарқалиб кетган (ЎҲҚ ИТИ ва б.). Кейинги йилларда куя бошқа вилоятларига ҳам ўтиб кетди. Баъзи жойларда фермерлар ушбу зараркунандага қарши помидор экинларига 20 мартагача дори пуркашган. Энг ачинарлиси шуки, дори пуркалган экинлардан олинган ҳосил кутиш муддатини сақламасдан, дарҳол бозорларда сотилаяпти, буни СЭС ходимлари назорат қилмаяпти, натижада бундай помидорларни истеъмол қилган инсонлар кўплаб заҳарланаётган бўлишининг эҳтимоли жуда катта.
Куя тарқалган мамлакатларда олинган маълумотлар кўрсатишича ушбу зараркунандага қарши курашиш ўта қийин. Бунда самара олиш учун бир қатор тадбирларни комплекс ҳолда қўллаш талаб этилади.
Бу тадбирлар қаторига қуйидагилар киради: 1. Зараркунанда мавжудлигини қайд қилиш (феромон тутқичлар).
2. Агротехник ва ташкилий тадбирлар (иссиқхоналар ва уларнинг атрофини зарарсизлантириш, ойналарга ва вентилляцион тешикларга сетка тутиш, киришда эшикларни қўша қилиш, девор ва томда тешик қолдирмаслик, ўсимлик қолдиқларини иссиқхона ва далалардан чиқариш, альтернатив хўжайин ўсимликларни йўқотиш ва ҳ.).
3. Кимёвий усулдан фойдаланиш.
4. Биологик усулларни қўллаш.
5. Чидамли навларни яратиш ва экиш.
Зараркунандани феромон тутқичлар ёрдамида ушлаш
Бу мақсадда Qlure-TUA тутқичи жуда юқори самара билан ишлатилади. Уни очиқ далада ва айниқса иссиқхоналарда кўп қўллашади. Бунда тутқичлар далаларнинг ҳар хил жойларига анча кўп миқдорларда қўйилади. Ҳашаротларга қарши сетка тутилган ва эшиклари зич ёпиладиган иссиқхоналарда ишлатганда далага кўра анча юқори самара олинади. Кўп мамлакатларда бу усул бошқа кураш усуллари билан бирга қўлланилади.
Бу феромон ва инсектициднинг жуда кам меъёрини бирга ишлатиш усулидир (инглизчадан Lure - тутқич, Kill - ўлдириш). Бу яқинда кашф этилган энг самарали усул бўлиб, инсектициднинг жуда оз меъёрини қўллаб куянинг эркак зотларини кўплаб қириб ташлашга имкон яратади. Натижада урғочилар оталаниши ва улар ҳаётчан тухум қўйиши тубдан камаяди. Феромон ва инсектицид махсус резина асосга шимдирилган бўлиб, улар узоқ вақт (одатда 6-8 ҳафта) давомида атрофига ҳид чиқариб туради ва фаоллигини сақлайди. Натижада тузилмани бир марта қўйиб, узоқ вақт давомида юқори самара олиш мумкин бўлади. Ушбу тузилмага бошқа зараркунанда ҳашаротларнинг феромонларини ҳам қўшиш мумкин, бунда уларга қарши ҳам инсектицид қўллаш зарурияти бўлмайди. Бу усулни ишлатганда муайян жойдаги ўсимликларнинг 99% нинг тўқималари инсектицид қолдиқларидан холи бўлади, бу эса зараркунандаларнинг кушандалари яшаши ва фойда келтириши давом этишини таъминлайди.
зотлари ушланиши
Жанубий Америкада ишлатилган инсектицидлар:
> 1970-йиллар: Пиретроидлар
>1980-йиллар: Картап (Cartap)
>1990-йиллар: Картап ва пиретроидлар галма-гал
>2000-йилларнинг бошлари: Пиретроидларнинг янги авлодлари ишлатилган.
Жанубий Америкада илгари бу усул биринчи ўринни эгаллаган, бунда асосан пиретроидлар ишлатилган. Бразилияда помидор етиштирувчи фермерлар 1 мавсумда куяга қарши 36 мартагача инсектицид пуркашган.Аммо дориларни тез-тез қўллаш куяда жуда тез чидамлилик ривожланишига олиб келган. Натижада Жанубий Американинг барча мамлакатларида дориларнинг самараси пасайган, кўп дорилар умуман ишламай қолган.Аргентинада кўп дориларга, жумладан дельтаметрин ва абамектинга чидамлилик пайдо бўлган.Куянинг айрим популяциялари таъсир этувчи моддаси фосфорорганик ва пиретроидлар бўлган инсектицидларга чидамлилик ҳосил қилган. Айни пайтда Европада инсектицидларнинг самараси ҳали юқори. Испанияда Тутага қарши таъсир этувчи моддаси имидаклоприд, индоксакарб ва спиносад бўлган препаратлар самарали бўлган, Дельтаметрин эса “нокдаун эффектни” намоён қилган. Улардан ташқари куяга қарши Матч, Актара, Танрек, Арриво, Золон ва бошқалар ҳам ишлатилади. Кўпгина пиретроид ва фосфорорганик препаратлар Ўзбекистонда ҳам рўйхатда мавжуд, аммо помидор куясига қарши тавсия қилинмаган.
Ҳозирги даврда Европа ва Жанубий Америка мамлакатларида помидор куясига қарши уйғунлашган кураш тизимини қўллаш тавсия қилинган ва улар орасида асосий ўринларни ҳар хил табиий воситаларни, биринчи навбатда ўсимликларни ҳимоя қилишнинг биологик воситаларини қўллаш усули эгаллаяпти.
Бунда помидор куясининг табиий кушандалари, бактериал препаратлар ва Azadirachta indica (Ҳинд настарини – сирень индийская) дарахтининг уруғларидан олинадиган мойли бирикма самара билан ишлатилмоқда.
Trichogramma achaea: Испанияда помидор куясига қарши биологик кураш агенти сифатида Trichogramma achaea синалган ва яхши натижа кўрсатган. Иссиқхона шароитида август-сентябрь ойларида бир ўсимликка 30 имагодан (75 имаго/м2=750000 имаго/га) ҳар 3- 4 кунда 1 марта қўйилганида биологик самарадорлик 91,74% бўлган.
Nabius pseudoferus: Испанияда помидор куясига қарши иссиқхоналарда қўллаш учун биологик кураш агенти сифатида Nabis pseudoferus синалган ва яхши натижа кўрсатган. Иккита “ярим дала” синовларида бир ўсимликка ушбу қандаланинг 8-12 та 1-ёш нимфалари қўйилганида улар зараркунанда тухумлари сонини 92-96% га камайтирган.
Помидор куясининг табиий кушандалари сифатида ҳаммахўр йиртқичлар (ўргимчаклар, carabid қўнғизлар, уховёрткалар, қандалалар, арилар, чумолилар, олтинкўзлар) билан фақат тасодифий кузатувлар ўтказилган. Европалик олим Van Lanteran Жанубий Америкада помидор куясининг қуйидаги йиртқичларини тўплаган:
Биологик усулни амалиётга киритишда қуйидагиларга эътибор бериш талаб қилинади:
>Кимёвий пестицидларни қўлламаслик;
>Зараркунанддаларнинг кушандаларига кам таъсирли ёки умуман салбий таъсир кўрсатмайдиган биопестицидларни қўллаш;
>Биологик кураш концепциясини қабул қилиш.