Galileo Galiley 1564-yil 15-fevral kuni Italiyaning Piza shahrida, Florensiyalik zodagon oilasida tugʻildi. Uning otasi Vinchenso Galiley isteʼdodli musiqachi, bastakor va matematik edi.
U kelajakdagi olimning isteʼdodi shakllanishi va rivojlanishiga muhim hissa qoʻshdi. 1575-yilda oila nafaqat Italiya, balki butun Yevropaning fan, madaniyat va sanʼat markazi boʻlgan Florensiyaga koʻchdi. Bolakay musiqa va adabiyot shinavandalari jamiyatiga borardi.
Uning oʻzi ham torli cholgʻularda katta yutuqlarda erishdi, rasm chizish va rassomlik sanʼati bilan muvaffaqiyatli shugʻullandi. Galileo oʻzining birinchi tizimli taʼlimini Vallombroza shahrida olgan va u yerga yangi kelganlar qatorida qabul qilingan.
Ammo bu daraja uning otasini qoniqtirmadi va oʻgʻlini jiddiy koʻz kasalligi bahonasi bilan u yerdan olib ketdi. 17 yoshida otasining istagini bajarish maqsadida oʻsmir shifokor boʻlish niyatida Piza universitetiga oʻqishga kirdi. Tibbiyot Galileyni qoniqtira olmadi: u tajribalarga oid fan boʻlmay, shunchaki kitoblarga asoslangandi, Galiley esa tabiatan tajribalarga moyil edi. Shu sababdan ham 20 yoshida universitetni tamomlamasdan tashlab ketdi.
Otasining istagiga koʻra, u qadimgi davr matematiklari Evklid va Arximedlar asarlarini oʻqishga kirishdi. Galiley matematikaga qiziqib qoldi, ammo bu uning maqsadi emas edi. U matematikada tabiat qonunlarini ochib berish va texnologiya muammolarini hal qilishning kuchli uslubini koʻrdi.
Toʻrt yillik matematika taʼlimidan soʻng, oʻzida mustaqil izlanishlar olib borishga qodir kuchni his qilgan Galiley 1586-yilda gidrostatik tarozini ishlab chiqdi. 1589-yilda doʻsti matematik Markiz del Monte taʼsiri ostida yigirma besh yoshli Galiley Piza universitetida matematika professori etib tayinlandi va 1592–1610-yillar Paduada ishladi.
Pizada Galileyning tebranuvchi qandilni kuzatish haqidagi afsonasi mayatnikning tebranishi uning amplitudasiga bogʻliq emasligi, Piza minorasi balandligidan jismlarning qulashi haqidagi ommaviy tajribalari haqidagi voqeaga oʻxshaydi. Natijada qulash qonunlari Galileyning ham, uning zamondoshlari asarlarida ham hujjatli tasdigʻini topa olmaydi.
Galiley hayotining paduan davri, hayotining eng gullagan, oʻzi taʼkidlaganidek, eng baxtli onlari edi.
Uning ustaxonasi boʻlib, u yerda yordamchisi bilan oʻzining fizik tajribalari uchun koʻplab asboblarni yasagan. Masalan, u oʻzi ixtiro qilgan sirkul va teleskop yordamida Oyning doimo Yerga faqat bir tarafi bilan yuzlanishini, Yupiterda 4 yoʻldosh, Saturnda boʻrtiqlar va Quyoshda dogʻlar mavjud ekanligi haqida astronomik kashfiyotlarni amalga oshirdi.
Teleskopning qanday ishlashi Venetsiyada namoyish etildi va barchada katta taassurot qoldirdi. Galiley Paduada gorizontal yoʻnalish boʻylab tashlangan jismlarning erkin tushishi qonunlari, tana harakatining tekislik boʻylab qulashi boʻyicha ishni tugatdi.
Aynan shu yerda u yangi bilim sohasi, materiallar qarshiligi nazariyasini ishlab chiqish kerak, degan xulosaga keladi. Shuningdek, u statika boʻyicha koʻplab ilmiy tadqiqotlar olib bordi. 1611-yilda Rimga yoʻl olgan olim u yerda de Linchey akademiyasining aʼzosiga aylanadi.
1616-yilda katolik cherkovi Nikolay Kopernikning taʼlimotini bidʼat deb eʼlon qildi. Ushbu taʼlimotning tarafdori boʻlgan Galileo Paduada ishlagan kunlaridan boshlab, uni qoʻllab-quvvatlashdan bosh tortishga majbur boʻldi. 1623-yilda Galileoning doʻsti kardinal M.Barberi Rim Papasi etib saylanganidan keyin vaziyat maʼlum darajada oʻzgargan.
1630-yilda Galileyning “Suv koʻtarilishi va pasayishi haqida suhbat” deb nomlangan qoʻlyozmasi yakunlandi. Uning ilk nomi — “Dunyoning asosiy ikki tizimi haqida suhbat” Rim Papasining talabiga asosan oʻzgartiriladi. Bu ishdan maqsad Kopernik dunyosi tizimining haqligini isbotlash edi.
Rimda uning ishi ijobiy qabul qilindi. Papa Urban VIII kitob nashr etilishiga rozi boʻldi, ammo kitob chop etilganidan bir necha oy oʻtgach, Galiley inkvizitsiya (katolik cherkovining asoratiga qarshi kishilarni taʼqib va sud qilish uchun XIII-XIX asrlarda taʼsis etilgan sud-politsiya tashkiloti)dan Rimga shaxsan yetib kelishi toʻgʻrisida buyruq oldi.
Tergov jarayonida Galiley Kopernik taʼlimotlaridan voz kechdi va xalq oldida tavba qildi. 9 yil davomida “inkvizitsiya asiri”ga aylangan olimga biror kim bilan Yerning harakati toʻgʻrisida gaplashish, biror narsani nashr qilish taqiqlandi.
Ammo Galileyning ijodi davom etdi: 1638-yilda Gollandiyada uning ilmiy faoliyati haqida yakuniy xulosa beruvchi “Suhbatlar va matematik dalillar” deb nomlangan asari nashr etildi. 1637-yilda Galileo Galiley koʻr boʻlib qolgan edi.
Shundan soʻnggina inkvizitsiya uning qattiq kasallanganligi va zaiflashib qolganini inobatga olib, Florensiyaga ketishga ruxsat berdi. 78 yoshli Galileo Galiley 1642-yil 8-yanvarda Florensiya yaqinidagi Archetri shaharchasida shogirdlari Viviani va Torrichellilarning qoʻlida jon berdi. Galileyni sud qilish qarori katolik cherkovi tomonidan 1971-yilga kelib bekor qilindi.
