عودلاجان؛ محله وزیران و وکیلان و سفیران!
حمید رضا حسینی
هر از چند گاهی لابلای اخبار می‌شنویم که خانه ارزشمندی از دوره قاجار در محله عودلاجان تهران تخریب شده یا در آستانه تخریب است. در تازه‌ترین نمونه، سایت سفرنویس از تخریب قریب‌الوقوع خانه‌ای در این محله خبر داده که به شهادت عکس‌های منتشر شده، دارای دیوارنگاره‌ها، قطاربندی‌ها، مقرنس‌کاری‌ها و گره چینی‌های زیبا و نفیس است. وجود آثار پرشماری از این دست، یکی از دلایل ثبت سرتاسر پهنه عودلاجان در فهرست آثار ملی ایران بوده است.
اکنون می‌توانیم بپرسیم که چرا بیشتر تخریب‌ها در محله عودلاجان صورت می‌گیرد؟ پاسخ روشن است: زیرا عودلاجان بیش از هرجای دیگری از بافت تاریخی تهران دارای خانه‌های ارزشمند است. پس باید بپرسیم: چرا محله عودلاجان دارای این همه آثار نفیس است؟ آنچه در ادامه می‌آید، پاسخی است به این پرسش.
عودلاجان یکی از پنج کلان محله تهران در دوره قاجار بود که خود از زیر محله‌هایی مانند محله حیاط شاهی، سرچشمه، سرتخت و... تشکیل می‌شد. چهار کلان محله دیگر عبارت بودند از بازار، چالمیدان، سنگلج و ارگ که این آخری بعدها در محله بزرگ‌تری به نام دولت، ادغام شد. از ابتدای دوره قاجار که تهران به پایتختی برگزیده شد، عودلاجان خوش آب و هواترین محله شهر بود؛ به این علت که آب فراوان داشت و باغ‌های بزرگی را دربرمی‌گرفت. بنابراین، خیلی طبیعی بود که بسیاری از اعیان و اشراف در این محله ساکن شوند و خانه‌های فاخری را برای خود تدارک ببینند.
با نگاه به آمار مکان شماری سال 1269ق (پنجمین سال سلطنت ناصرالدین‌شاه) و نیز نقشه تهران در سال 1275ق ملاحظه می‌کنیم که شمار زیادی از شاهزادگان قاجاری از جمله فرمانفرما، شعاع‌السلطنه و بهرام ميرزا در محله عودلاجان زندگی می‌کردند. از میان دولتمردان، وزیر امور خارجه و میرزا محمدخان قوام‌الدوله نیز ساکن این محله بودند. قوام‌الدوله که خانه بسیار نفیس او در عودلاجان همچنان باقی است، از دیوانسالاران بانفوذ دربار محمدشاه و ناصرالدین شاه بود و بعدها در دوره مشروطه، دو نوه او، یعنی احمد قوام و حسن وثوق به مقام ریاست‌الوزرایی رسیدند. از این گذشته، خانه‌های سفیران عثمانی، فرانسه و روسیه نیز در عودلاجان قرار داشت. هم‌اکنون باغ متعلق به وزیرمختار روس به عنوان وابسته اقتصادی سفارت روسیه در تهران مورد استفاده قرار می‌گیرد. این باغ، ابتدای خیابان پامنار قرار دارد.
برخی منابع تاریخی اشاره دارند که خانه میرزا تقی خان امیرکبیر نیز، پیش از انتقال به محله سلطنتی ارگ در عودلاجان قرار داشته است. حتی اگر این روایات درست نباشد، به طور قطع می‌دانیم که خانه جانشین او، یعنی میرزا آقا خان صدراعظم نوری در این محله جای گرفته بود؛ بخشی از این خانه هنوز باقی است و تحت عنوان خانه امام جمعه شناخته می‌شود.
این وضع ادامه داشت تا این که در سال 1284ق بر اثر ازدیاد جمعیت تهران، شهر را از چهارسو گسترش دادند و به ویژه در شمال تهران، محله بزرگی به نام محله دولت شکل گرفت. بدین ترتیب – و در حالی که عودلاجان از تراکم شدید جمعیت رنج می‌برد – بسیاری از شاهزادگان و اعیان و اشراف به محله دولت کوچیدند و عده‌ای نیز در بخش غربی شهر، موسوم به «تابع محله سنگلج» ساکن شدند. از این پس، کارمندان دولت، مباشران شاهزادگان و ديوانيان و كسبه و پيشه‌وران، ترکیب اصلی جمعیت عودلاجان را تشکیل می‌دادند. البته، این بدان معنا نبود که این محله یکسر از وجود اعیان و اشراف و رجال بلندپایه خالی شده است. از این زمان تا انتهای دوره پهلوی، افرادی چون سید حسن مدرس، نامدارترین نماینده مجالس قانونگذاری ایران در همه ادوار و سید جلال‌الدین تهرانی، رییس مستعفی شورای سلطنت در سال 1357 در عودلاجان ساکن بودند. خانه‌های اینان اما، معماری ساده‌تر و مردم‌گرایانه‌تری داشت.
با توجه به آنچه گفته شد، چنین می‌نماید که اکثر خانه‌های نفیس محله عودلاجان متعلق به اواسط دوره ناصری و پیش از آن هستند. این خانه‌ها شاید تا حدود دهه 1330 و 1340 خورشیدی، اوضاع کمابیش رو به راهی داشتند اما از آن پس، تحت تأثیر افول محله عودلاجان و پیشروی بازار در این محله، رو به انحطاط رفتند.
امروزه محله عودلاجان از شرق به خیابان ری، از شمال به خیابان امیرکبیر و از غرب به خیابان ناصرخسرو محدود می‌شود و از جنوب نیز یک خط فرضی پرپیچ و خم، مرز آن با محله چالمیدان را مشخص می‌کند. خیابان سیروس یا مصطفی خمینی که در دوره پهلوی احداث شد، این محله را به دو پاره شرقی و غربی تقسیم کرده و گسست بزرگی را در بافت ارگانیک آن پدید آورده است.