ایران (
تلفظ راهنما·اطلاعات، به معنی سرزمین آریاییان[۷]) کشوری در جنوب غربی آسیا و در منطقه خاورمیانه با ۱٬۶۴۸٬۱۹۵ کیلومتر مربع وسعت (ه…ایران از شمال با جمهوری آذربایجان، ارمنستان و ترکمنستان، از شرق با افغانستان و پاکستان و از غرب با ترکیه و عراق همسایه است و همچنین از شمال به دریای خزر (کاسپین) و از جنوب به خلیج فارس و دریای عمان محدود می‌شود، که دو منطقهٔ نخست از مناطق مهم استخراج نفت و گاز در جهان هستند.
پایتخت، بزرگترین شهر و مرکز فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و اداری ایران، تهران است. ایران یک قدرت متوسط و منطقه‌ای مهم[۱۰][۱۱] در خاورمیانه است که به‌خاطر ذخایر بزرگ سوخت فسیلی‌اش که شامل بزرگترین میدان گاز طبیعی در جهان و چهارمین ذخایر نفتی بزرگ کشف و تأیید شده می‌شود، نفوذ و نقش قابل توجهی در امنیت بین‌المللی انرژی داشته[۱۲][۱۳] و صنعت نفت، پتروشیمی و گاز طبیعی در ایران پیشتاز است. همچنین ایران میراث فرهنگی غنی دارد که بخشی از آن به عنوان ۱۹ میراث جهانی در یونسکو ثبت شده‌است که به عنوان چهارمین رتبه در آسیا و ۱۲مین رتبه در جهان است.[۱۴] ایران به واسطهٔ قرار گرفتن در منطقهٔ میانی اوراسیا موقعیتی راهبردی دارد.
ایران از اعضای مؤسس سازمان ملل متحد، سازمان اکو، جنبش عدم تعهد، سازمان کنفرانس اسلامی و اوپک است. سیستم سیاسی کنونی ایران بر اساس قانون اساسی ۱۳۵۷ (۱۹۷۹) بنا شده‌است که ترکیبی از یک دموکراسی نیابتی (دموکراسی پارلمانی یا مجلسی) با یک حاکمیت دینی است که فقهای اسلامی تحت یک مفهوم (رهبر ایران) بر آن حکمرانی می‌کنند. پیش از سال ۱۳۵۷ نظام ایران سکولار بود و با انقلاب ۱۳۵۷ اسلام، دین رسمی و مذهب آن تشیّع گشت. حکومت مشروطه سلطنتی دودمان پهلوی در ایران با انقلاب ۱۳۵۷ سرنگون شده و نظام جمهوری اسلامی جایگزین شد. این نظام حکومتی در قانون اساسی مصوّب ۱۳۵۸ (و بازنگری ۱۳۶۸) تشریح شده‌است. مقام رهبری در ایران بالاترین جایگاه رسمی است که از سال ۱۳۶۸ تاکنون در اختیار سید علی خامنه‌ای قرار دارد.
ایران کشوری با چندگانگی فرهنگیست که از گروه‌های زبانی و نژادی بسیاری تشکیل شده‌است که به‌طور رسمی اکثریت شیعه هستند. بسیاری از ایرانیان به زبان‌های فارسی، ترکی آذربایجانی، کردی، لری، بلوچی، گیلکی، تالشی و عرب های ایران صحبت می‌کنند اما زبان رسمی در ایران زبان فارسی است. ایران به عنوان یک سرزمین و یک ملت، پیشینه‌ای کهن دارد و یکی از تاریخی‌ترین کشورهای جهان به‌شمار می‌رود.
محتویات
- ۱ واژه‌شناسی
- ۲ تاریخ۲.۱ پیش از تاریخ
- ۲.۲ پیش از مادها (به‌شکل تمدن)
- ۲.۳ از مادها تا پیش از اسلام
- ۲.۴ پس از اسلام۲.۴.۱ در دوران حکومت اعراب
- ۲.۴.۲ در دوران ملوک‌الطوایفی
- ۳ جغرافیا۳.۱ تقسیمات کشوری۳.۱.۱ نقشهٔ استانهای ایران
- ۴ آب و هوا
- ۵ جامعه۵.۱ مردم
- ۵.۲ زبان۵.۲.۱ انگلیسی
- ۵.۳ جمعیت
- ۵.۴ دین
- ۵.۵ عزاداری دینی
- ۵.۶ پوشاک ایرانیان۵.۶.۱ حجاب اجباری
- ۵.۷ خودکشی در ایران
- ۵.۸ فروش اعضای بدن
- ۶ وضعیت حقوق بشر در ایران۶.۱ اعدام
- ۶.۲ گردش آزاد اطلاعات
- ۷ پرچم
- ۸ سیاست۸.۱ روابط خارجی
- ۸.۲ تحریم‌ها علیه ایران
- ۹ نظام حقوقی
- ۱۰ نیروی نظامی۱۰.۱ خشونت علیه شهروندان ایرانی
- ۱۱ آشپزی ایرانی
- ۱۲ اقتصاد۱۲.۱ ترابری
- ۱۲.۲ کشاورزی
- ۱۲.۳ صنایع۱۲.۳.۱ منابع و معادن
- ۱۲.۳.۲ گردشگری
- ۱۲.۴ رده ایران در جدول فساد اقتصادی
- ۱۳ هنر و فرهنگ۱۳.۱ موسیقی ایرانی
- ۱۳.۲ نگارگری ایرانی
- ۱۳.۳ فرش بافی
- ۱۳.۴ ادبیات فارسی
- ۱۳.۵ اسطوره‌شناسی
- ۱۳.۶ معماری در ایران
- ۱۳.۷ خوشنویسی ایرانی
- ۱۳.۸ سینما
- ۱۳.۹ آیین‌های رسمی اصیل ایرانی
- ۱۳.۱۰ ورزش۱۳.۱۰.۱ محدودیت برای بانوان
- ۱۳.۱۱ رسانه‌ها
- ۱۴ جستارهای وابسته
- ۱۵ پانویس
- ۱۶ منابع
- ۱۷ پیوند به بیرون
واژه‌شناسی
نوشتار اصلی: نام‌های ایران
در طول تاریخ «ایران» یکی از رایج‌ترین نام‌های سرزمین و جغرافیای نام‌های ایران بوده‌است. واژهٔ ایران (به پارسی باستان: «اَئیریَه‌نا»، به پارسی میانه:
، تلفظ با یای مجهول)، و برگرفته از کلمه «آریانام خَشَترام» و به معنای «سرزمین آریاییان» است که در گذر زمان به ایران تبدیل شده‌است.[۱۵][۱۶]
آریاییان سرزمین خود را ایریوشَیُنِم یا ایریو دئینگهونام یعنی «مساکن آریاییان» می‌خواندند و بعدها که دارای حکومت و پادشاهی شدند میهنشان را ایریانو خْشَثْرُ یعنی «پادشاهی ایرانیان» خواندند. این نام بعدها اِئران شَتْر و «ایران شَهر» شده که «ایران» کوتاه‌شده همین نام است.[۱۷]
واژهٔ «آریا» در زبان‌های اوستایی، پارسی باستان و سانسکریت به ترتیب به شکل‌های «اَئیریه»، «آریه»، و «اَریه» به کار رفته‌است. همچنین در زبان سانسکریت «اریه» به معنی سَروَر و مهتر و «آریکه» به معنی مَردِ شایستهٔ بزرگداشت و حرمت است و آریایی به زبان اوستایی «ائیرین» و به زبان پهلوی و پارسی دری «ایر» خوانده می‌شود.
«ایران» در واژه به معنی «سرزمین آریاییان» است و مدت‌ها پیش از اسلام نیز نام بومی آن ایران، اِران، یا ایران‌شهر بود. یونانیان که با ایران در زمان هخامنشیان آشنا شده بودند آن را پِرس (برگرفته از پارس) می‌نامیدند و در دیگر زبان‌های اروپایی هم تلفظ‌های مختلف این واژه (Persia در انگلیسی و Perse در فرانسوی) رایج شده بود. دولت رضاشاه در سال ۱۳۱۳ ش به دولت‌های خارجی اعلام کرد که از این پس فقط از نام «ایران» (Iran) در اشاره به این کشور استفاده شود.[۱۸] این تصمیم مورد اعتراض گروهی از سیاست‌مداران و پژوهشگران قرار گرفت که معتقد بودند این کار موجب شکاف بین پیشینه تاریخی کشور با ایران امروز می‌شود. در نهایت محمدرضا پهلوی در سال ۱۹۵۹ اعلام کرد که هر دو نام قابل استفاده است.[۱۹]
در ۱ فروردین ۱۳۱۴ طبق بخشنامه وزارت امور خارجه نام کشور در مکاتبات رسمی از پرس و پرشیا به ایران تبدیل شد.[۲۰]
تاریخ
نقشه ایران و گستره حکومتی سلسله‌های مختلف از هخامنشیان تا جمهوری اسلامی. در این نقشه حکومت‌های محلی ذکر نشده‌اند. همچنین هنگامی که سرزمین کنونی ایران بخشی از یک امپراتوری خارجی بوده در این نقشه ثبت نشده‌است. به عنوان مثال وقتی ایران زیر حکومت سلوکیان، خلافت اسلامی و مغول بوده‌است.
قدیمیترین انیمیشن دنیا که نزدیک به ۵ هزار سال قدمت دارد در شهر سوخته کشف شده‌است.
نوشتار‌های اصلی: تاریخ ایران، تاریخ شاهنشاهی ایران، تاریخ ایران باستان، تاریخ ایران پیش از آریایی‌ها و تاریخ ایران پس از اسلام
پیش از تاریخ
نوشتار اصلی: تاریخ ایران پیش از آریایی‌ها
یافته‌های باستان‌شناسی، نشان از حضور انواع انسان در ایران از دوره دیرینه‌سنگی دارد. ابزارهای متعلق به فرهنگ الدوایی و آشولی در ایران یافته شده‌اند. در دوران میان‌سنگی بقایای انسان‌های نئاندرتال نیز در ایران به ویژه در زاگرس پیدا شده‌است.
انسان خردمند در حدود ۴۰ هزار سال پیش وارد ایران شد. آثار مربوط به دوره نوسنگی در اطراف کرمانشاه، خرم‌آباد، مرودشت، سنگ نگاره‌های تیمره گلپایگان، کاشان و هفشجان یافت شده‌است. فرهنگ ابزارسازی این دوره تیغه و ریزتیغه برادوستی است. آثار دوره بعدی فراپارینه سنگی در غرب زاگرس و شمال البرز بدست آمده که فرهنگ زرزی خوانده می‌شود.
پیش از مادها (به‌شکل تمدن)
تمدن جیرفت، تمدن تپه سیلک، تمدن اورارتو، کاسی‌ها، تمدن تپه گیان، شهر سوخته و ایلامیان از تمدن‌ها و حکومت‌های باستانی ایران پیش از دوران مادها هستند.
تمدن جیرُفت در استان کرمان در نزدیکی جیرفت و هلیل‌رود قرار داشته‌است. این تمدن مربوط به ۷۰۰۰[۲۱][۲۲][۲۳][۲۴][۲۵][۲۶] سال پیش (پیش از تمدن بین‌النهرین) است؛ و به این روش به عنوان کهن‌ترین تمدن خاور شناخته می‌شود که در دشت خوش آب و هوا و حاصلخیز هلیل‌رود سکنی داشته‌اند. در این محل چند لوح گلی یافت شده که به خطی هندسی روی آن‌ها مطالبی نوشته شده‌است. با اینکه این لوح‌ها هنوز رمزگشایی نشده‌اند ولی در کل می‌توانند روایت‌گر آن باشند که این مردم سازنده خط و زبان بوده‌اند نه سومریان. پیش از این پنداشته می‌شد نخستین مخترعین خط، در آغاز سومریان (۳۶۰۰ پ. م) و سپس ساکنان نواحی جنوبی میان‌رودان و تمدن ایلام در خوزستان باشند.[۲۷][۲۸][۲۹][۳۰][۳۱][۳۲][۳۳][۳۴][۳۵]
شهر سوخته بقایای شهری باستانی دارای تمدن است که بین شهرهای زابل و زاهدان واقع شده‌است. این شهر در ۳۲۰۰ سال پیش از میلاد پایه‌گذاری شده و مردم این شهر در چهار دوره بین سال‌های ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ پیش از میلاد در آن سکونت داشته‌اند. به باور برخی باستان‌شناسان این شهر را باید کهن‌ترین شهر جهان دانست چرا که معدود شهرهای پیش از آن، از نظر امکانات و اصول شهرنشینی با آن قابل مقایسه نیستند.[۳۶]
ایلامیان یکی از اقوام سرزمین کنونی ایران بودند که از ۳۲۰
