Қытай қас дұшпандай қырылған Израиль, Иран және Сауд Арабиясы мемлекеттерімен достық қатынасты қалай сақтап отыр?

Иран, Израиль және Сауд Арабиясы кез келген дипломатиялық пікірталаста қашанда дерлік баррикаданың әртүрлі жағында. Бірақ аталған мемлекеттерді Қытаймен орнаған берік достық біріктіреді.

Бірнеше онжылдықтар бойы Таяу Шығыс геосаясатының негізгі белсенділері бір-біріне күмәнмен қарап келеді, ал олардың өзара қарым-қатынасын «күрделі» және «мүмкін емес» деген сөздермен суреттеуге болады.

Тегеран мен Эр-Рияд - аймақтың негізгі (сәйкесінше) шиіттік және суниттік күштері. Олардың даулары, әдетте, серктестері - Сирия, Йемен, тіпті Палестина автономиясы - арқылы жүзеге асады. Бүгінде, екі ел де Таяу Шығыс тартыстарындағы рөлі үшін Израильді сынға алуда.

Дей тұрғанмен, Израиль де, Сауд Арабиясы да Иран жүргізіп жатқан ядролық бағдарламадан да қауіп сезеді. Екеуі - Тегеранға қарсы тұрған Вашингтонның одақтастары.

Ал Иран мен Сауд Арабиясы мемлекеттерінің Израильмен ешқандай дипломатиялық байланысы жоқ.

Сауд Арабиясы мен Израиль Иранның ядролық бағдарламасынан тікелей қауіп сезіп отыр.

Дегенмен, Қытай өз тарапынан үшеуімен де берік әрі тиімді қарым–қатынас орната алды. Таяу Шығыстағы серіктестерінің арасындағы шиеленістер Пекинге мүлдем кедергі келтірмейтін сияқты.

Қалайша? Ең алдымен, Қытай Таяу Шығыстың белсенділерімен жақындасудың стратегиясын мұқият ойластырған. Бұл олардың соңғы жылдары өзара жасаған достық іс-сапарларынан айқын білінеді.

Соңғы достық сапар ағымдағы жылдың маусым айында өтті: Иран басшысы Хасан Рухани Қытайда болып қайтты.

Иран үшін өмірлік маңызы бар серіктес

1979 жылғы Ислам төңкерісінен кейінгі Иранның әлемнен оқшалануы Қытай мен Иран арасындағы қарым-қатынасты нығайта түсті. Иран мен Ирак соғысы жылдарында (1980-1988) Пекин Тегеранға қару тасымалдайтын маңызды серіктес болды.

2000-жылдары Вашингтон мен Еуроодақ ядролық бағдарламасын тоқтату мақсатында Иранға қарсы санкцияларын кеңейткен кезде, Қытай Тегеранға басқа ешбір елден келмейтін тауарларды сатуын жалғастырды.

Осы жылдың маусым айында Си Цзиньпин мен Иран президенті Хасан Рухани Шанхайда кездесті.

2010 жылы Қытай БҰҰ-ның Иранға қарсы санкцияларын қолдағаннан кейін де екеуінің өзара сауда қарым-қатынастары жалғаса берді. Бұл Пекин үшін де тиімді болды, себебі ирандық мұнай импорттаумен қатар, ешбір бәсекелес жоқ ирандық нарықта тауар сатуға жол ашылды.

Иран Таяу Шығыс, Азия және Еуропаның түйіскен жерінде орналасқан. Географиялық орналасуына байланысты бұл ел Қытайдың “Бір белдеу, бір жол” деген көлемді заманауи жобасына енді. Бұл жоба жаңа халықаралық сауда жолын құруға, «Жібек жолы экономикалық белдеуі» және «XXI ғасырдағы Теңіз Жібек жолы» деп аталатын екі үлкен жобаны біріктіруге бағытталған.

Бастаманың мақсаты — «Жаңа Жібек жолының» стратегиялық орталығына айналу және Қытай мен Батыс арасындаға сауданы жаңғырту. Жоспарды орындау үшін Қытай 8 триллион доллар жұмсайды деп күтілуде.

Бұдан бөлек, Вашингтон Барак Обама кезіндегі Иранмен жасалған ядорлық келісімнен бас тартқаннан кейін Қытай мен Иран одан әрі жақындаса түсті.

Си Цзинь кезінде Қытайдың Таяу Шығыстағы белсенділігін анық көруге болады.

Ирандық сарапшылар Дина Эсфандиари мен Ариан Табатабай Foreign Affairs журналында атап өткендей: «Вашингтон Иранмен бизнес жүргізіп отырған қытайлық компанияларға санкция жариялады. Бірақ, ірі компаниялар әлі де Ирандағы белсенділігін тоқтатпай, нарықтан кеткен батыстық бәсекелестердің орнына жайғасуда».

Хайтек және Израильдегі туризм

Израиль дегенде ойға бірден қай держава келеді? Әрине, АҚШ.

Алайда, Қытай мен Израильді де қарқынды дамып жатқан экономикалық байланыс біріктіреді. Израиль премьер-министрі Биньямин Нетаньяхудың былтырғы Пекинге іс-сапары екі елдің 25 миллиард долларға жасаған мәмілесімен аяқталды.

Нетаньяхудың Қытайға іс-сапары кезінде жасалған келісімшарт бірнеше миллионды құрайды.

Нетаньяхудың айтуынша, Израильдегі жоғары технологиялар саласындағы инвестициялардың үштен бірі Қытайдан келеді. 2016 жылы тікелей салымдар 16 миллиард долларды құрады. Бұл қаражат, әдетте, жоғары технологиялармен айналысатын израильдік компаниялардың акцияларын сатып алудан келеді.

Сонымен қатар, Қытай Израильдің туристік индустриясын белсенді қолдап отыр: 2017 жылы елге 100 мыңнан астам қытайлық турист келіп кетті, ал бұл 2015 жылмен салыстырғанда екі есе артық.

Халықаралық Қатынастар Кеңесі жанындағы Вашингтон аналитикалық орталығының бас зерттеушісі Эллиот Абрамс: «Пекин мен Тель-Авивтің әрекеттері тиімділікке бағытталған» - дейді.

«Бір жағынан, Израильдің Қытаймен орнатқан қарым-қатынасы – кейбір елдердің салған бойкотына деген өтеамақы сияқты» - дейді Абрамс.

Нетаньяху Қытаймен орнаған экономикалық қатынастар Қытайдың саяси аренада оларды қолдауына әкеледі деп сенген болатын. Алайда, БҰҰ-ның Қауіпсіздік кеңесінде Пекин әлі де Израильді қолдау жайлы қарарларға қарсы дауыс беруде.

Сауд Арабиясы мен Қытай Йемен мәселесінде келісімге келгенмен, сириялық жанжалда әртүрлі пікір ұстанады.

Мұнайдан да маңыздырақ ...

2017 жылдың наурызында Қытай президенті Си Цзиньпин Сауд Арабиясының королі Салман ибн Абдул-Азизді қабылдайды. Бұл тауар мен мұнай экспорттаушы екі мықты елдің кездесуі еді.

Негізгі тақырып жанармай қазбаларының түрлері болды. Кездесу соңында екі тарап ғарыш пен жаңартылған энергия саласында да экономикалық және сауда келісімдеріне жеткенін жария етті.

Сарапшы Давид Улаалу: «Мұнай бағасы жақын арада бұрынғы қалпына (жүз доллар маңайында) қайтып келмейтініне Арабия сенімді, сондықтан активтерді әртараптандыру туралы ойланатын уақыт келді» - деп жазады. Оның пікірінше, Қытай араб мұнайына қызығып отыр, сондықтан корольдіктің инфрақұрылымын қуана-қуана қаржыландыруда. Осылайша, Таяу Шығыстағы билігін нығайтып отыр.

Қытай әркез араб мұнайы импортының көлемін ұлғайтуда белсенді.

Сауд Арабиясы үшін Қытай әлемдегі ең ықпалды сауда серіктесі, сондай-ақ, Жапониядан кейінгі араб мұнайын импорттайтын екінші ірі мемлекет. Дегенмен, политикалық мәселелерде олардың көзқарастары әрдайым бірдей емес.

Мысалы, Эр-Риядпен мүдделері сәйкес келгендіктен, Пекин Йемен басшылығына көтеріліс бастаған хуситтерге қарсы тұруға көмектесті. Алайда, Сириядағы азаматтық соғыста Қытай, арабтардың дұшпан есептеп отырғанына қарамастан, Башар Асадтың билігін қолдады.

Сәттіліктің шегі

Аталмыш елдермен қарым-қатынастағы қиындықтарды Қытай қалай еңсерді?

АҚШ-тағы Stratford атты геосаяси анализ фирмасының сарапшысы Эмили Хоуторн былай дейді: «Қытай қай кезде болмасын Таяу Шығыс елдерінің жергілікті саяси және діни қайшылықтарына араласпау арқылы қарым-қатынас тұрақтылығын сақтап тұр. Бұндай әркелкі мақсатты ұстанатын аймақта Қытай әрдайым бейтарап».

«Қытай өз тарапынан экономикаға не бере алатынын ашық көрсетті. Серіктестерінің барлығы Қытйамен бизнестерін ары қарай жалғастыруға ынталы, себебі АҚШ-пен салыстырғанда, ол ешқандай идеологияны үгіттемейді» - деп қосты эксперт.

Тағы бір айырмашылық, Қытай Вашингтон сияқты көмек бергені үшін адамдардың құқығы сақталуын міндеттемейді. Таяу Шығыс Қытайды: энергетикалық қауіпсіздік, жоғары технология саласындағы бизнес және «Бір белдеу, бір жол» жобасы аясындағы салымымен ғана қызықтырады.

Қытай Йемен билігін Сауд Арабиясы үшін ғана қолдады. 2013 жылы Йемен басшысы Абд-Раббу Мансур Хади Си Цзиньпинмен кездескен еді.

«Қытай басқа да мемлекеттермен қарым-қатынас құрғанда да осы құндылықтарды ұстанады» - дейді Эмили Хоуторн.

Оның пікірінше, Пекиннің стратегиясы бүгінгі күнге дейін өте сәтті жүзеге асуда, бірақ Таяу Шығыс нарығына шектен тыс көп араласуы бір күні үлкен дауға әкелуі мүмкін.

«Израиль мен Араб жеріндегі Қытайдың іс-әрекетін Вашингтон бақылап отыр, себебі бұндай қарым-қатынастар АҚШ-ның экономикасына қауіп төндіруі мүмкін. Ал Пекиннің Иранға қатысты көзқарастары - АҚШ-тың санкцияларына деген ашық қарсылық деп қабылдануда» - деп сарапшы өз ойын қорытындылады.

Түпнұсқа: bbc.com

Аударған: Сабина Мэлиева

Редактор: Меруерт Уахит, Гульназ Жамбулова